Wikipedia

Błędy logiczno-językowe: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Rozbicie
ostateczne rozbicie
Linia 1:
{{podziel|artykuł jest zbyt długi! (i ma zbyt długie tytuły sekcji) – można to zrobić wg jednego z podziałów niżej!}}
{{integruj_do|Sofizmat}}
 
'''Błędy [[logika|logiczno]]-[[język|językowe]]''' są to inaczej błędy w słownym wypowiadaniu myśli. Popełniać je można świadomie lub nie. Dadzą się podzielić na trzy grupy: błędy znaczeniowe, błędy w argumentacji i błędy polegające na pogwałceniu reguły ekonomii wypowiadania się.
* '''błędy [[konotacja|znaczeniowe]]''' przejawiające się głównie pod postaciami [[wypowiedź|wypowiedzi]]: nieinformujących, wieloznacznych, mylących znaczenia, o chwiejnym znaczeniu. Istnieją dwie podstawowe przyczyny błędów znaczeniowych: a) wadliwie określone na gruncie danego języka funkcje znakowe wyrażeń; b) użycie wyrażeń niezgodne z ustalonymi dla nich funkcjami znakowymi;
* '''błędy [[argument|argumentacji]]''', przejawiające się głównie pod postacią: [[sofizmat|sofizmatów]] - mające na celu świadome wprowadzenie w błąd i błędów czynionych nieświadomie - jako wynik ignorancji lub niestaranności w formułowaniu myśli;
* '''błędy polegające na pogwałceniu reguły ekonomii wypowiadania się''' przejawiające się pod postaciami werbalizmu, dydaktyzmu i pleonazmu: a) poważnie utrudniają przekazywanie informacji; b) obniżają estetykę wypowiedzi; c) popełniane są bardzo często.
 
==Błędy znaczeniowe==
'''Przegląd najpospolitszych błędów przedstawia się następująco''':
Błędy [[konotacja|znaczeniowe]] przejawiające się głównie pod postaciami [[wypowiedź|wypowiedzi]]: nieinformujących, wieloznacznych, mylących znaczenia, o chwiejnym znaczeniu.
----
 
Istnieją dwie podstawowe przyczyny błędów znaczeniowych:
==Błędy [[konotacja|znaczeniowe]]==
Istnieją dwie podstawowe przyczyny błędów znaczeniowych:''' a''') #wadliwie określone na gruncie danego [[język|języka]] [[funkcja|funkcje]] [[znak|znakowe]] wyrażeń; '''b''')
#użycie wyrażeń niezgodne z ustalonymi dla nich funkcjami znakowymi (przypisanie im znaczeń innych niż powszechnie przyjęte).
Podstawowe odmiany błędów znaczeniowych to:
*[[wypowiedzi nieinformujące]],
*[[wypowiedzi wieloznaczne]],
*[[wypowiedzi mylące znaczenia]],
*[[wypowiedzi o chwiejnym znaczeniu]].
 
===Wypowiedzi nieinformujące===
Mianem wypowiedzi nieinformującej określić można taką wypowiedź, w której pogwałcono albo reguły [[syntaktyka|syntaktyczne]] albo reguły znaczeniowe obowiązujące na gruncie danego języka. Wyróżnić można co najmniej trzy kategorie wypowiedzi nieinformującej: a) mowę chaotyczną, b) [[nonsens]] językowy, c) wypowiedź sprzeczną.
 
====Mowa [[chaos|chaotyczna]]====
Mową chaotyczną nazywa się wypowiedź, która nie posiada logicznie poprawnej struktury. Gdy stopień tego błędu jest odpowiednio wysoki, wypowiedź ta przestaje cokolwiek znaczyć.
: Przykład:
:: ''Drzewo składa się z korzeni, pnia i liści. Liście są zielone dopóki nie nadejdzie jesień. W zimie drzewo nie ma liści, a śnieg pada na jego gałęzie, na których lubią siadać ptaki''.
 
====Nonsens językowy (wypowiedź pozorna)====
W potocznym znaczeniu słowa „[[nonsens]]” znaczy tyle co wypowiedź fałszywa w sposób oczywisty. W przeciwieństwie do tego, jako nazwa błędu logiczno-językowego, oznacza on wypowiedź, która nie pełni żadnych funkcji znakowych. Inaczej to wyrażając, nonsens to wypowiedź nic nie znacząca, czyli nie pozwalająca się rozumieć w żaden określony sposób. Inna nazwa nonsensu to wypowiedź pozorna, czyli wypowiedź, która być może w intencji jej nadawcy miała coś znaczyć, jednakże ze względu na błędy jakie zawiera, nie znaczy nic. Wyróżnić można dwa rodzaje nonsensu językowego: absolutny i względny.
 
=====Nonsens absolutny=====
Nonsens absolutny jest [[wypowiedź|wypowiedzią]], w której układ wyrazów lub wyrażeń jest niezgodny z regułami [[składnia|składni]] danego języka, jednakże każdy wyraz (zwrot) wzięty w [[izolacja|izolacji]] ma znaczenie.
: Przykłady:
:: ''Za jaki jest wykres?''
:: ''Nieprawda, że czy w tym języku logika jest trudna''.
 
=====Nonsens względny=====
Nonsens względny jest wypowiedzią zawierającą jakiś obcy, ze względu na dany język, wyraz lub zwrot i jednocześnie nie jest jego definicją.
: Przykłady:
:: ''[[Body-mind problem]] jest jednym z zasadniczych problemów filozofii umysłu''.
:: ''Twój [[Weltanschauung]] jest podobny do mojego''.
:: ''Tu quoque jesteś dobrym przyjacielem''.
 
Dana wypowiedź przestaje być nonsensem wtedy, gdy znaczenie obcego zwrotu zostanie wyjaśnione. Ten rodzaj błędu popełniany bywa bardzo często, ponieważ nadawcy wypowiedzi zapominają, że jej adresaci nie zawsze znają terminologię danej dyscypliny naukowej. Terminologią taką wolno posługiwać się w stosunku do każdego [[audytorium]] pod tym jednakże warunkiem, że wyjaśni się znaczenia wszystkich tego typu teminów.
 
====Wypowiedź sprzeczna====
Wypowiedź sprzeczna jest to wypowiedź, która sprowadza się do pary takich zdań (twierdzeń), z których jedno zaprzecza dokładnie temu, co stwierdza drugie, i jednocześnie żadne z tych zdań nie jest odwołaniem drugiego.
: Przykład:
:: ''Rozważając kwestię wartości i ich kryterium odwołujemy się do określonych elementów samej rzeczywistości, a nie do logicznego charakteru wypowiedzi o nich. To logiczny charakter wypowiedzi o wartościach ma znaczenie fundamentalne''.
: Przytoczona wyżej wypowiedź nie pozwala nam przyjąć, że drugie z powyższych zdań jest wycofaniem się ze stanowiska wyrażonego w zdaniu pierwszym.
 
====Wypowiedzi wieloznaczne====
Mówiąc o wypowiedzi wieloznacznej należy odróżnić dwa rodzaje wieloznaczności: potencjalną i aktualną.
 
'''Wieloznaczność potencjalna nie jest błędem logicznym''', ponieważ są nią obdarzone poszczególne słowa jako takie. Wieloznaczność słowa może być źródłem błędu, lecz sama w sobie błędem nie jest.
 
: Na przykładzie słowa „[[zamek]]” widoczny jest ten rodzaj wieloznaczności:
 
# ''Akcja '''Zemsty''' [[Aleksander Fredro|Fredry]] dzieje się na zamku w Odrzykoniu''.
# ''[[John Rambo|Rambo]] nie strzelił, ponieważ zaciął się [[zamek]] w jego karabinie''.
# ''[[Zamek]] w moich drzwiach nie chce się otworzyć''.
 
Łatwo zauważyć, że to wieloznaczne słowo w każdym z przytoczonych wyżej zdań użyte jest w sposób jednoznaczny. Wieloznaczne słowo może zatem być użyte w sposób jednoznaczny. Nie chodzi więc o to by nie używać wieloznacznych słów, a jedynie o to, by nie używać ich wieloznacznie.
 
=====Wieloznaczność aktualna=====
Wieloznaczność aktualna jest błędem logiczno-językowym. Mówimy o niej w dwóch przypadkach, gdy:
# Wieloznaczny jest kontekst danej wypowiedzi, tzn. wieloznaczne jest samo zdanie - pojedyncze - czy pytanie - pojedyncze - tworzące wypowiedź, nazywamy to wieloznacznością kontekstu;
# Wieloznaczna jest wypowiedź w danym kontekście, tzn. wieloznaczny jest kontekst - składający się z kilku zdań - tworzący wypowiedź, nazywamy to wieloznacznością w kontekście.
 
======Wieloznaczność kontekstu: amfibologia, wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia potencjalnie wieloznacznego, niedopowiedzenie======
Wieloznaczność kontekstu posiada kilka odmian, z których najważniejsze to: amfibologia; wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia potencjalnie wieloznacznego; niedopowiedzenie.
* '''[[Amfibolia|Amfibologia]]''' (amfibolia) zwana bywa również wieloznacznością składniową. Błąd ten polega na tym, że pewien element danej wypowiedzi może w niej pełnić równoprawnie przynajmniej dwie różne funkcje składniowe
: Przykłady:
:: ''Zwiedziłem wieś koleżanki, która przywiązana jest do tradycji''.
::: Kontekst zdania, o ile nie mamy żadnych dodatkowych informacji, nie pozwala na rozstrzygnięcie kto czy co (koleżanka lub wieś) przywiązane jest do tradycji. Wyraz „która” łączony może być zarówno z wyrazem „koleżanka”, jak i z wyrazem „wieś”.
:: ''Wszyscy ludzie nie są szczęśliwi''.
::: Kontekst zdania, o ile nie mamy żadnych dodatkowych informacji, nie pozwala na rozstrzygniecie czy nie wszyscy ludzie są szczęśliwi, czy też wszyscy ludzie są nieszczęśliwi. Wyraz „nie” łączony być może zarówno z wyrazem „wszyscy” jak i z wyrazem „są”.
* '''Wieloznaczność spowodowana wadliwym użyciem wyrażenia (słowa) potencjalnie wieloznacznego'''
Sama nazwa tego błędu jednoznacznie sugeruje jego znaczenie, które unaocznić można następującymi przykładami:
: ''Sekretarka podała pismo, a dyrektor skreślił kilka zdań''.
:: Bez dodatkowych informacji nie wiadomo czy dyrektor przekreślił, czy dopisał kilka zdań.
: ''Uzbrojony w sztucer arystokrata, polujący w pobliżu swojej rodowej posiadłości, zauważył, że jego zamek uległ zniszczeniu''.
:: Bez dodatkowych informacji trudno rozstrzygnąć, który zamek (część sztucera czy rodowa posiadłość) uległ zniszczeniu.
* '''Niedopowiedzenia'''
O niedopowiedzeniu mówimy wtedy, gdy opuszczamy jakiś element wypowiedzi, podczas gdy kontekst informacyjny, którego składnikiem jest pozostała część wypowiedzi, nie pozwala się tego elementu jednoznacznie domyślić.
: Najczęstszą przyczyną niedopowiedzenia jest opuszczenie w wypowiedzi zwrotu [[kwantyfikator|kwantyfikującego]] (takiego jak: „każdy”, „żaden”, „pewien”, „niektórzy”, „wszyscy”, „nikt”, „zawsze”, itp.), bez którego trudno zrozumieć daną wypowiedź.
: Przykłady:
:: ''Zakres nazwy to zbiór jej desygnatów''.
::: Powinno być: "wszystkich desygnatów".
:: ''Ludzie młodzi nie lubią pracować''.
:: ''Polacy są marzycielami''.
 
'''Niedopowiedzenia niekiedy błędnie utożsamiane są z wyrażeniami eliptycznymi'''.
: Wypowiedź eliptyczna jest wyrażeniem skróconym ze względu na dany kontekst informacyjny. Taka wypowiedź jest w określonym kontekście informacyjnym skrótem jednoznacznym, w przeciwieństwie do niedopowiedzenia, które właśnie ze względu na kontekst jest wyrażeniem wieloznacznym.
:: Przykładowo, gdy wchodząc do domu w mokrym ubraniu wypowiadam równoważnik zdania: „Pada”, to wypowiedź ta jest jednoznaczna, mimo tego, że nie mówię ani gdzie pada, ani kiedy pada.
 
======Wieloznaczność w kontekście: ekwiwokacja======
Wieloznaczność w kontekście stanowi drugi rodzaj wieloznaczności aktualnej. Podstawową kategorię tego błędu stanowi [[ekwiwokacja]].
Ekwiwokacja polega na tym, że:
# pewne wyrażenie potencjalnie wieloznaczne występuje w danej wypowiedzi przynajmniej dwukrotnie;
# przynajmniej w dwóch miejscach tej wypowiedzi jest ono użyte w różnych znaczeniach;
# wypowiedź ta zakłada, że ów wieloznaczny jej element posiada w każdym miejscu, w którym jest w niej użyty, to samo znaczenie.
: Głównym powodem popełniania ekwiwokacji jest sytuacja, w której jedno z pokrewnych znaczeń danego wyrazu (zwrotu) używane jest znacznie częściej niż drugie jego znaczenie, co powoduje, iż to pierwsze używane jest na mocy nawyku, nawet wtedy, gdy powinno być użyte znaczenie drugie.
:: Celem uniknięcia ekwiwokacji należy pamiętać o następującej regule: '''zanim użyjesz danego terminu w swojej wypowiedzi, zastanów się, czy w jej kontekście może on posiadać to znaczenie, w którym chcesz go użyć'''.
Przykłady:
: (1) ''Arytmetyka zajmuje się m.in. dodawaniem liczb. Dodawanie liczb jest czynnością psychiczną, więc arytmetyka zajmuje się czynnościami psychicznymi''.
:: W tym przypadku wieloznaczne jest wyrażenie „dodawanie liczb”. W zdaniu pierwszym użyte zostało w znaczeniu operacji matematycznej, konsekwencją której jest uzyskanie sumy liczb, zaś w zdaniu drugim jako pewna czynność psychiczna.
 
: (2) ''Logika w szerokim znaczeniu oznacza dyscyplinę podającą prawa (zasady) i reguły poprawnego myślenia oraz poprawnego wypowiadania myśli. Poprawne myślenie oraz poprawne wypowiadanie myśli są czynnościami psychicznymi, więc logika zajmuje się czynnościami psychicznymi''.
:: Komentarz podobny do zamieszczonego pod zdaniem (1).
 
=====Wypowiedzi mylące znaczenia=====
Wypowiedź myląca znaczenia jest to wypowiedź, której rozumienie zgodne z jej znaczeniem w danym języku byłoby niezgodne z treścią intencji mówiącego.
: Przykłady:
:: (1) ''Z okazji śmierci męża ślemy wyrazy głębokiego współczucia''.
::: W kontekście tej wypowiedzi zwrot „z okazji” jest niewłaściwie użyty, powinno być „z powodu” („w związku z”).
:: (2) ''W związku ze śmiercią mojej matki proszę o wypłacenie mi ekwiwalentu pieniężnego.''
::: W kontekście tej wypowiedzi słowo „ekwiwalent” - znaczące tyle co „równowartość” - w ogóle nie ma zastosowania. Należy go zastapić wyrażeniem o zupełnie innym znaczeniu - „przysługująca mi zapomoga”.
:: (3) ''Dzięki swemu kalectwu nie może biedak dostać pracy''.
::: W kontekście tej wypowiedzi słowo „dzięki” zostało użyte, w niewłaściwy sposób, w znaczeniu „z powodu”.
 
Na podstawie tych przykładów zauważyć można, że wypowiedź myląca znaczenia nie musi prowadzić do nieporozumień, ponieważ, z reguły, mimo zawartego w niej błędu, rozumiemy, dzięki wyraźnemu kontekstowi informacyjnemu, daną wypowiedź zgodnie z intencją nadawcy informacji.
: Kontekst informacyjny wyznaczany jest przez następujące trzy warunki:
# niedorzeczność treści wypowiedzi na gruncie danego języka wyklucza możliwość zgodności owej treści z intencją nadawcy informacji;
# mamy prawo założyć, że nadawca informacji chciał przekazać informację sensowną;
# w wypowiedzi znajduje się dostateczna ilość wyrazów lub zwrotów użytych w ich właściwych znaczeniach.
 
======Wypowiedzi mylące======
Wypowiedź myląca znaczenia prowadzić może do poważnych nieporozumień. Ma to miejsce zwłaszcza wtedy, gdy '''treść wypowiedzi mylącej znaczenia jest sensowna również i przy jej dosłownym rozumieniu.''' W takim przypadku odbiorca informacji po prostu nie wie - bo i skąd ma wiedzieć? - że nadawca informacji ma na myśli coś innego, niż wynika to z sensu samej informacji. Tego typu błąd nazywa się - nie wypowiedzią mylącą znaczenia, lecz - '''wypowiedzią mylącą'''.
:Przykład:
:: Na egzaminie profesor zapytał studenta: „Co się stało z bibioteką Załuskich?”.
::: Po kilku odpowiedziach studenta, prawidłowych ze względu na sens zadanego [[pytanie|pytania]], które profesor kwitował tak: „Nie o to mi idzie”, okazało się, iż oczekiwał następującej odpowiedzi: „Była to pierwsza publiczna biblioteka w Polsce”. Tyle, że student nie miał podstaw do przypuszczeń, że o taką właśnie odpowiedź chodzi egzaminatorowi.
 
====Wypowiedzi o chwiejnym znaczeniu====
Termin „chwiejność znaczeń” jest wspólną nazwą dla dwóch wad językowych: [[niewyraźność|niewyraźności]] i [[nieostrość|nieostrości]] wyrażeń. Nosicielami tych wad znaczeniowych są głównie [[wypowiedź|nazwy]], zaś wyrażenia innych kategorii stają się niewyraźne bądź nieostre w sposób pośredni z dwóch zasadniczych powodów: (a) zawierają jakąś nieostrą czy niewyraźną nazwę; (b) danemu wyrażeniu (nieostremu czy niewyraźnemu) odpowiada znaczeniowo pewna nazwa nieostra.
: Przykłady:
:: ''Spotkałem wczoraj wysokiego mężczyznę''.
::: Nieostra nazwa "wysoki mężczyzna" czyni to wyrażenie chwiejnym znaczeniowo.
:: ''Jan Kowalski interesuje się sztuką współczesną''.
::: Niewyraźna nazwa "sztuka współczesna" czyni to wyrażenie chwiejnym znaczeniowo.
 
==Błędy w argumentacji==
Klasę błędów popełnianych (świadomie lub nie) w trakcie procesu [[dyskusja|dyskusji]], mając na celu przekonanie do swej racji, nazywa się błędami w argumentacji. Podzielić je można następująco: na popełniane świadomie, czyli na [[sofizmat|sofizmaty]] i na popełniane nieświadomie, będące wynikiem niestaranności w formułowaniu myśli lub niewiedzy.
 
'''Przykłady argumentacji nierzeczowych:'''
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Błędy_logiczno-językowe”