Styl narodowy: Różnice pomiędzy wersjami

W latach 80. problematyką odrodzenia architektury polskiej – zwłaszcza sakralnej – zajmowali się [[Karol Matuszewski]] i [[Franciszek Ksawery Martynowski]]. Pierwszy z nich propagował styl wiślano-bałtycki, który wówczas zdobywał już znaczną popularność w Kongresówce. Nie brakowało także krytyków tej koncepcji; byli nimi m.in. wspomniany już Martynowski czy [[Zygmunt Kiślański]]. W tym samym czasie głos zabrał Łuszczkiewicz, prezentując wnioski ze swoich badań nad małopolskim gotykiem. Stwierdził wówczas – tym samym zaprzeczając wcześniej prezentowanym poglądom – że nie można wiązać ze sobą gotyku małopolskiego i pomorskiego<ref>W.Łuszczkiewicz, ''Pionierowie gotycyzmu w Polsce. Architektura cysterska i wpływ jej pomników na gotycyzm krakowski XIV wieku'', "Ateneum", 1882, t. II; W. Łuszczkiewicz, ''Czy można konstrukcyę kościołów gotyckich krakowskich XIV wieku uważać za cechę specyalną ostrołuku w Polsce?'' [w:] ''Pamiętnik pierwszego Zjazdu Historycznego Polskiego imienia Jana Długosza'', Kraków 1887, s. 53. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 34.</ref>. Pisał: ''Powierzchowność badacza sprzed lat spowodowała połączenie budowli ostrołukowych XIV stulecia Pomorza, Prus, Brandenburgii z budowlami Małopolski w jeden styl, bądź odcień stylowy, "wiślano-bałtycki"''<ref>W.Łuszczkiewicz, ''Kilka słów o naszem budownictwie w epoce ostrołukowej i jego cechach charakterystycznych'', PT, 1887. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 61.</ref>.

[[Plik:Church WNMP Lodz perspective improved.jpg|thumb|left|K.Wojciechowski, kościół Wniebowzięcia NMP, Łódź]]

Istotnym wydarzeniem na drodze popularyzacji koncepcji stylu wiślano-bałtyckiego był konkurs na projekt [[Bazylika katedralna św. Michała i św. Floriana w Warszawie|warszawskiego kościoła św. Floriana]], ogłoszony w 1886 roku. Już w jego regulaminie określono, że ''styl budowy ma być ostro-łuczny w odcieniu tak zwanym wiślano-bałtyckim''<ref>Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 46.</ref>. Spośród 25 projektów jury wybrało propozycję [[Józef Pius Dziekoński|Józefa Piusa Dziekońskiego]], zrealizowaną następnie w latach 1888–94. Jak okazało się w praktyce, spektrum wzorców, po które sięgał architekt, było dość szerokie (wzorował się m.in. na wiedeńskim [[Kościół Wotywny w Wiedniu|Votivkirche]] z lat 1856–79) i zdaniem historyka sztuki [[Krzysztof Stefański|Krzysztofa Stefańskiego]] [...] ''ogólnikowe wskazania form "stylu wiślano-bałtyckiego" prowadziły do niekonsekwencji i dowolności w praktycznym wcielaniu jej w życie. W przypadku kościoła św. Floriana prowadziło to do powierzchownego nakładania "rodzimego" detalu ceglanego na katedralny typ świątyni zaczerpnięty z architektury Zachodu''<ref>K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 50.</ref>. Drugą czołową realizacją tego nurtu był kościół Wniebowzięcia NMP w Łodzi, zaprojektowany przez [[Konstanty Wojciechowski (architekt)|Konstantego Wojciechowskiego]]. Oba te budynki mają charakterystyczne cechy dla całego stylu wiślano-bałtyckiego: cegłę, zazwyczaj dwuwieżową fasadę, [[szczyt (budownictwo)|szczyty]] schodkowe, fryzy, [[blanki]].

 

 

Styl ten, tak popularny w Królestwie, w Galicji został negatywnie oceniony. Łuszczkiewicz jako alternatywę dla stylu wiślano-bałtyckiego proponował formy małopolskiego gotyku. Sprzyjały temu badania nad krakowską sztuką średniowieczną, prowadzone na Uniwersytecie Jagiellońskim, Akademii Umiejętności i w [[Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej|Gronie Konserwatorów Galicji Zachodniej]] oraz [[Grono Konserwatorów Galicji Wschodniej|Wschodniej]]. Architekci tacy jak [[Sławomir Odrzywolski]] (kościół w Miejscu Piastowym, 1886) czy [[Jan Sas-Zubrzycki]] (kościół w Szczurowej, 1887–1888; kościół w Trześni) stosowali tzw. '''styl przejściowy''' (między romanizmem a gotykiem), który w kolejnych latach stał się charakterystyczny dla Galicji. Kościoły w tym stylu najczęściej łączyły w sobie cegłę i kamień; kształtowane były bardziej indywidualnie, niż miało to miejsce w przypadku stylu wiślano-bałtyckiego. Sas-Zubrzycki, uważający style średniowieczne za najbardziej odpowiednie dla współczesnych kościołów, w połowie lat 90. wprowadził termin '''styl nadwiślański'''. Miała to być małopolska odmiana gotyku o rodzimych cechach, która wyraża ''nasz rys narodowy, potężny, śmiały i zgodny z usposobieniem słowiańskim''<ref>J. Sas-Zubrzycki, ''Styl nadwiślański jako odcień sztuki średniowiecznej'', Kraków 1910. Za: K. Stefański, ''Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego'', Łódź 2002, s. 67.</ref>. W zasadzie jedynym dziełem zrealizowanym przez architekta w tym stylu był [[kościół św. Józefa w Krakowie (Podgórze)|kościół św. Józefa]] w krakowskim [[Podgórze (Kraków)|Podgórzu]]. Sas-Zubrzycki wraz z Odrzywolskim i [[Teodor Talowski|Teodorem Talowskim]] zdominowali budownictwo kościelne przełomu XIX i XX wieku w Galicji.

U podstaw koncepcji stylu zakopiańskiego, stworzonej przez [[Stanisław Witkiewicz|Stanisława Witkiewicza]], stały badania kultury i sztuki [[Podhale|Podhala]], prowadzone od lat 80. XIX wieku. Na poszukiwania w obrębie sztuki ludowej wpływ miało także zjawisko tzw. "[[chłopomania|chłopomanii]]" czy wreszcie patriotyzm. Witkiewicz i jego zwolennicy twierdzili, że typ architektury, jaki występował w regionie tatrzańskim, niegdyś stosowany był w całym kraju, ale został wyparty przez inne style. Witkiewicz głosił: ''Myśmy znaleźli górala w przepysznej i ozdobnej chacie, otoczonego artyzmem, który przezierał się z każdego sprzętu, każdego szczegółu pospolitego użytku. Jego chałupa była skarbnicą kultury dawnej, przechowywanej przez ten lud''<ref>Za: J. Szewczyk, ''Regionalizm w teorii i praktyce architektonicznej'', "Kultura i Historia", nr 12/2007 [dostępne także na: [http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/475 kulturaihistoria.umcs.lublin.pl].</ref>. Formy zakopiańskie, stosowane w architekturze i rzemiośle, miały stać się nowym stylem narodowym. Wywoływało to na przełomie wieków gorące dyskusje i polemiki.

 

 

=== Styl swojski i dworkowy ===

[[Plik:Bazylika Limanowa.jpg|thumb|Z. Mączeński, kościół w Limanowej]]

[[Plik:Styl_dworkowy.jpg|thumb|Dom w stylu polskiego renesansu, Warszawa, Wawelska 30]]

Z początkiem XX wieku nasilały się głosy krytyczne wobec powszechnie panującego historyzmu. Szczególnie chętnie w tym okresie posługiwano się terminem '''swojskości''', jako poszukiwanego charakteru sztuki narodowej. Tak o swojskości pisano w 1910 roku przy okazji konkursu na kościół w Orłowie: ''Owo poszukiwanie swojskości nie jest odgadywaniem jakiejś tajemnicy, dotychczas ukrytej, a tkwiącej gdzieś w stanie gotowym, ani tez szukaniem za wszelką cenę nowych form, które jako narodowe uznane kiedyś będą. Istnieje tylko ogólne dążenie do charakteru, do własnego wyrazu w budownictwie, pragnienie piękna, które by się za swoje chętnie przyjęło''<ref> Redakcya, ''Konkurs na projekt kościoła na wsi Orłów'', „Architekt”, 1910, nr 4, s.58. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. ??.</ref>. Równoległe pogłębiało się zainteresowanie sztuką ludową (co wynikało także z wpływu koncepcji stylu zakopiańskiego), budownictwem drewnianym i ochroną zabytków. [[Antoni Jabłoński-Jasieńczyk]] postulował zwrot ku ''prostocie ludowych budowli''<ref>A. Jabłoński, ''Dwa konkursy'', "Kurier Warszawski", 1902, nr 202, s. 2. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. 114.</ref>. Podobne opinie formułował ks. [[Władysław Górzyński]]: ''Duch nasz, duch swojski, całkowicie się wcielił li tylko w architekturę drzewną, tu go szukać należy''<ref>W. Górzyński, ''Dwa konkursy'', s. 210. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. 114.</ref>. Równolegle pojawiło się zainteresowanie formami renesansowymi, barokowymi i klasycznymi. Spectrum motywów, po które sięgano, było więc szerokie. Zauważył to w 1913 roku [[Tadeusz Mokłowski]]: ''"Modernizm" każe szukać motywów w pobliżu siebie, w zabytkach sztuki krajowej i na niej się uczyć sztuki tworzenia. Idąc za tą wskazówką, studiuyąc nasze zabytki przeszłości ''[...]'' możemy mieć nadzieję, że dojdziemy do stylu narodowego. ''[...]'' Jedni zwrócili się ku stylowi zakopiańskiemu i ludowej sztucy, drudzy starali się tworzyć w gotyku krakowskim czy nadwiślańskim, inni znowu szukali motywów w renesansie polskim'' [...]<ref>T. Mokłowski, ''O architekturze w Polsce'', "Czasopismo Techniczne", Lwów 1913, nr 31, s. 367–368. Za: K. Stefański, Polska architektura sakralna w poszukiwaniu stylu narodowego, Łódź 2002, s. 145.</ref>.

Równolegle rozwijał się drugi nurt, tzw. '''dworkowy''' – odpowiednik swojskiego w architekturze świeckiej. Ideałem dla tego nurtu stał się polski [[dwór]] szlachecki z jego typowymi elementami: kolumnowym gankiem, wysokim łamanym dachem i [[alkierz]]ami. Wznoszono nowe dwory na wsiach i w miastach; do architektury dworkowej nawiązywano w budynkach publicznych, takich jak szkoły czy dworce. Jedną z pierwszych realizacji tego nurtu był dwór w [[Dłużew]]ie (1901–1902, proj. [[Jan Heurich]])<ref>[http://www.dwory-polskie.pl/x.php/1,52/Styl-dworkowy-1900-1939.html M. Rydel, ''Styl dworkowy 1900–1939'', dwory-polskie.pl]</ref>. Ważnym wydarzeniem był konkurs na dwór w [[Opinogóra Górna|Opinogórze]] w 1908 roku, który wygrał projekt [[Józef Gałęzowski|Józefa Gałęzowskiego]] (zrealizowany dopiero na początku XXI wieku i otwarty w 2008 roku).

 

 

 

=== Polska sztuka dekoracyjna, art déco ===