Wikipedia

Medycyna Mezopotamii: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m Dodano kategorię "Mezopotamia" za pomocą HotCat
Joanna Kośmider (dyskusja | edycje)
57 596 edycji
rozbudowa (I)
Linia 1:
[[Plik:Cylinder Seal, Old Babylonian, formerly in the Charterhouse Collection 09.jpg|thumb|240px|Dwaj królowie i bogini składają [[Ofiara (religia)|ofiarę]] bogu [[Utu]] z nożem-piłą w ręku i bykiem-człowiekiem u stóp (por. [[lamassu]])]]
{{Dopracować|źródła=2011-02}}
'''Medycyna Mezopotamii''' – [[medycyna|sztuka lekarska]], rozwijająca się w [[Mezopotamia|Mezopotamii]] od czasów panowania [[III dynastia z Ur|III dynastii z Ur]] (druga połowa trzeciego tysiąclecia p.n.e.) wiedza o [[zdrowie|zdrowiu]] i [[choroba]]ch człowieka oraz o sposobach ich [[leczenie|leczenia]] i [[Profilaktyka zdrowotna|zapobiegania im]]. Jako [[medycyna starożytna]] miała głównie charakter [[magia|magiczno]]-[[Mitologia sumeryjska#Źródła do religii sumeryjskiej|religijny]], lecz częściowo również [[Empiryzm|empiryczno]]-[[Racjonalizm filozoficzny|racjonalny]], co zostało potwierdzone po analizie archeologicznych znalezisk z [[Okres Uruk|okresu Uruk]] (tereny [[Uruk]], [[Ur (miasto)|Ur]], [[Lagasz]]) i innych{{r|Biggs|Retief-Cilliers-2007}}.
W starożytnej [[Mezopotamia|Mezopotamii]] przyczyny chorób oraz sposób leczenia był podobny jak w innych cywilizacjach starożytnych. Wyróżniający od nich był podział na specjalizacje lekarskie - trzy grupy kapłanów-lekarzy, z których każdy zajmował się nieco inną dziedziną.
 
== Geograficzne warunki rozwoju cywilizacji, tło kulturowe i historyczne ==
== Choroby a bogowie ==
{{Galeria|Nazwa =[[Bliski Wschód]] |wielkość=240|pozycja=right
Podobnie jak w prymitywniejszych cywilizacjach, także i tutaj przyczyn chorób dopatrywano się w ponadnaturalnych czynnikach, a za choroby odpowiedzialni były zazwyczaj źli bogowie. Największą grozę budziła Zła Siódemka - siedmiu bogów wywołujących specjalnie choroby - odstępowano wręcz od leczenia w dniu 7 od pierwszych objawów i jego wielokrotnościach. Szansy na uzdrowienie dopatrywano się zaś w działalności innych bogów. Jednym takich z bogów był Enki, który według wierzeń był przodkiem wszystkich lekarzy oraz jego wnuk Nabu, który patronował medycynie. Inny z bogów, [[Ningiszzida|Ningiszzidu]], mający postać węża z dwoma głowami, jest do dzisiaj obecny jako symbol sztuki lekarskiej. Wierzono, że dzięki umiejętności zrzucania skóry odzyskiwał młodość i siłę, był więc patronem powracających do zdrowia. Motyw węża, który potrafi zachować nieśmiertelność pojawi się następnie u greckiego boga [[Asklepios]]a.
|Plik:Middle_East_geographic.jpg| Położenie geograficzne dolin [[Nil]]u, [[Eufrat]]u i [[Tygrys (rzeka)|Tygrysu]] (zdjęcie satelitarne)
|Plik:Fertile Crescent map.png|[[Żyzny Półksiężyc]] – [[Starożytny Bliski Wschód|bliskowschodnia]] kolebka [[starożytność|starożytnych]] [[cywilizacja|cywilizacji]]
|Plik:Starożytny Bliski Wschód I poł. II tysiąclecia p.n.e..jpg |[[Babilonia]] za [[Hammurabi]]ego<br />(1792–1750&nbsp;p.n.e.)<br />i [[Starożytny Egipt#Średnie Państwo (ok. 2020–ok. 1793 p.n.e.)|Egipt]] za rządów [[XII dynastia|XII dynastii]]<br />(1976–1794&nbsp;p.n.e.)
|Plik:Early writing tablet recording the allocation of beer.jpg|Tabliczka z zapisem przydziału piwa – dowód działania administracji w okresie 3100–3000 p.n.e.
|Plik:Assyrian_soldier,_using_a_dagger,_about_to_behead_a_prisoner_from_the_city_of_Lachish._Detail_of_a_wall_relief_dating_back_to_the_reign_of_Sennacherib,_700-692_BCE._From_Nineveh,_Iraq,_currently_housed_in_the_British_Museum.jpg|Scena wojenna z okresu panowania [[Sennacheryb]]a – fragment płaskorzeźby „Oblężenie [[Lakisz]]” ([[Niniwa]], [[Asyria#Okres nowoasyryjski|okres nowoasyryjski]])
}}
{{Wikibooks|Historia dla gimnazjum/Mezopotamia| <small>Historia dla gimnazjum</small><br />'''Mezopotamia'''}}
Obszar doliny, którą płyną rzeki [[Eufrat]] i [[Tygrys (rzeka)|Tygrys]], stał się – dzięki korzystnemu [[położenie geograficzne|położeniu geograficznemu]] – kolebką wielkich cywilizacji [[starożytny Bliski Wschód|starożytnego Bliskiego Wschodu]]. Około 10 tys. lat p.n.e. na tym terenie, regularnie użyźnianym [[Muł (geologia)|mułem]] z wiosennych roztopów w górnym biegu rzek, powstały pierwsze obszary rolnicze. W okresie [[rewolucja neolityczna|rewolucji neolitycznej]] uprawiano [[pszenica|pszenicę]], [[proso]] i [[jęczmień]]. Później zajmowano się również uprawą innych roślin ([[rośliny strączkowe]], [[figa|figi]], [[winorośl]]e) oraz [[hodowla|hodowlą]] (kozy, owce, gazele). Uniezależnienie ludzkich społeczności od łowiectwa i [[zbieractwo|zbieractwa]] wymagało [[Osadnictwo|osiedlenia się]], a wysokie plony umożliwiły wzrost zaludnienia. Następowały przekształcenia [[Struktura społeczna|struktury społeczeństw]], [[Miasto#Czynniki miastotwórcze|powstawały miasta]] i [[Pochodzenie państwa|państwa]], opanowano sztukę [[Irygacja (rolnictwo)|irygacji]], budowy magazynów, sprawnej [[Administracja|administracji]]{{r|Ziółkowski}}. Ciągłość rozwoju była zakłócana okresami wojen między sąsiednimi [[plemię|plemionami]] i państwami o różnej [[kultura|kulturze]] (zob. [[:Kategoria:Ludy Mezopotamii|ludy]] i [[Religia Mezopotamii#Periodyzacja|religie Mezopotamii]], [[Asyria#Historia|historia Asyrii]], [[Babilonia#Historia|historia Babilonii]]){{r|EncBrit-1911}}{{r|McIntosh}}. Władcy terenów doliny Tygrysu i Eufratu podejmowali również próby zagarnięcia dóbr w dolinie [[Nil]]u (np. [[Sennacheryb#Wyprawa do Egiptu|wyprawa Sennacheryba]] do [[Egipt]]u). Opierając się na tzw. „[[Chronologia starożytnego Bliskiego Wschodu#Warianty chronologii epoki brązu|krótkiej chronologii]]” [[Jürgen Thorwald]] wyróżnia okresy{{odn|Thorwald|2017|s=95-97}}:
<div style="-moz-column-count:2; column-count:2;">
* ok. 3000–2800 – [[okres Uruk]]
* ok. 2800–2700 – okres [[Dżamdat Nasr]]
* ok. 2600 – okres [[Mesilim]]a
* ok. 2500–2350 – okres [[I dynastia z Ur|I dynastii z Ur]]
* ok. 2360 – [[Urukagina]], [[Lugalzagesi]] z [[Uruk]]u
* ok. 2360–2150 – okres [[Akadyjczycy|Akadyjski]]
* ok. 2150–2070 – okres [[Gutejowie|Gutów]]
* ok. 2044–1955 – okres [[III dynastia z Ur|III dynastii z Ur]]
* ok. 1955–1700 – okres [[Isin]]–[[Larsa]]
* ok. 1730–1530 – dynastia [[Hammurabi]]ego
* ok. 1530–1160 – okres [[Kasyci|Kasytów]]
* ok. 1180–1078 – państwo środkowoasyryjskie ([[Asyria#Okres średnioasyryjski|okres średnioasyryjski]])
* 909–612 – państwo nowoasyryjskie ([[Asyria#Okres nowoasyryjski|okres nowoasyryjski]])
* 625–539 – państwo [[Chaldejczycy|chaldejskie]]
</div>
Wieloletnie [[Asyrologia|badania asyriologiczne]] pozwoliły zgromadzić bogaty zbiór informacji o [[:Kategoria:Mezopotamskie listy królów|kolejnych władcach]] i [[Mezopotamia#Historia: zarys dziejów do czasów panowania Sasanidów|historii ich podbojów]], natomiast zdobywanie wiedzy o macedońskiej medycynie napotyka poważne trudności, m.in. ze względu na niejednoznaczność dokumentów zapisanych [[pismo klinowe|pismem klinowym]] w formie [[Pismo piktograficzne|piktograficznej]] i w kolejnych wersjach [[Język sumeryjski#Okresy rozwoju języka i rodzaje tekstów|języka sumeryjskiego]] oraz na ścisły związek medycyny z [[magia|magią]]{{r|Jeszke}} (np. [[magia babilońska]]).
 
== Poszukiwania informacji o medycynie w Mezopotamii ==
== Lekarze ==
=== Opinia Herodota (V wiek p.n.e.) ===
Zarówno w Mezopotamii, jak i innych starożytnych [[cywilizacja]]ch leczeniem zajmowali się głównie kapłani. Wyróżnia się trzy grupy lekarzy: ''Baru'', który zajmował się przewidywaniem przyszłości i wróżeniem; ''Ashipu'' wywoływaniem oraz wypędzaniem duchów i demonów; ''Asu'' specjalizujący się w leczeniu ludzi. Należy pamiętać, że wszystkie specjalności korzystały z magii, a dla ''Baru'' i ''Ashipu'' zajmowanie się chorymi było tylko częścią ich praktyki (Ashipu mógł wywoływać duchy z domu a Baru wróżyć przyszłość). Lekarze nabywali swoją wiedzę w szkołach przyświątynnych.
[[Herodot]], dociekliwy obserwator [[medycyna starożytnego Egiptu|pracy lekarzy w starożytnym Egipcie]], odwiedził [[Babilon]] w 450 roku p.n.e. Zachwycał się miastem, mimo jego wcześniejszych zniszczeń przez wojska asyryjskie i [[Persowie|perskie]]. W ''[[Dzieje (Herodot)|Dziejach]]'' (rok [[450 p.n.e.]]) napisał m.in.{{odn|Thorwald|2017|s= 107}}:
{{Cytat|''Tak wielkie jest miasto Babilon i tak wspaniale zbudowane, jak żadne inne znane mi na świecie.''}}
Równocześnie stwierdził{{odn|Thorwald|2017|s= 107}}:
{{Cytat|''Prowadzą chorych na rynek, ponieważ '''nie mają lekarzy'''. Następnie każdy przechodzień przystępuje do chorego i udziela mu rady odnośnie tej choroby, jeśli sam miał nieszczęście jej ulec, lub też zna chorego, który ma takie same dolegliwości. Omawia to przystępując do chorego i radzi mu środek, który jemu samemu lub znajomemu pomógł w podobnej chorobie. Nikt nie może w milczeniu przejść obok chorego, jeśli go przedtem nie wypyta, na co cierpi.''}}
=== Osiągnięcia asyriologii w XIX–XX w. ===
[[Asyrologia|Asyriolodzy]] przełomu XIX/XX wieku osobiście doświadczyli występowania w Mezopotamii licznych [[Choroby zakaźne|chorób zakaźnych]] i deprymującego wpływu [[klimat]]u na [[Neurologia|układ nerwowy]]{{u|u1}}
{{r|biometeo2004}}. W czasie swoich ekspedycji niemal wszyscy zetknęli się z [[malaria|malarią]], [[Ospa prawdziwa|ospą]], [[cholera|cholerą]], [[trąd]]em i in. ([[George Smith (asyrolog)|George Smith]], który odkrył w [[Niniwa|Niniwie]] [[Epos o Gilgameszu]], zmarł na [[Dżuma|dżumę]] w wieku 36 lat){{odn|Thorwald|2017|s=117–118}}. Byli przekonani, że Herodot się mylił – że wysoki poziom kultury starożytnej Mezopotamii musiał być zgodny z poziomem medycyny. Mimo tego przekonania poświęcali zagadnieniom medycznym mało uwagi, mając do dyspozycji stosunkowo niewiele narzędzi badawczych{{r|Jeszke}}, znacznie mniej niż [[egiptologia|egiptolodzy]], badający [[Medycyna starożytnego Egiptu#Zachowane ślady medycyny|zachowane ślady medycyny staroegipskiej]]. W wydanej w 1962 roku książce „A Short History of Medicine” (Charles Singer{{r|Singer}}, E. Ashworth Underwood{{r|Underwood}}), liczącej 915 stron, tekst rozdziału ''Medicine of Mesopotamia'' mieści się na ok. 5 stronach{{r|Singer-Ashworth}}. Zajmujący się współcześnie historią medycyny w Mezopotamii [[Irving Finkel]], kurator największej na świecie kolekcji mezopotamskich tabliczek z [[inskrypcja]]mi klinowymi (Departament Bliskiego Wschodu w [[Muzeum Brytyjskie|Muzeum Brytyjskim]]){{r|Finkel-1997|Finkel-books|Disease-2006}}, napisał w 1997 roku{{r|Biggs|Jeszke|Finkel-1997}}:
{{Cytat|''Obecnie nie dysponujemy rzetelnym współczesnym tłumaczeniem jakiejkolwiek istotnej partii opublikowanego dotychczas korpusu tekstów medycznych napisanych pismem klinowym.''}}
{{Commonscat|Near Eastern antiquities collections|Near Eastern antiquities collections}}
Pierwsze próby [[Pismo klinowe#Historia odczytania pisma klinowego|odczytania pisma klinowego]] rozpoczęli m.in. [[Georg Friedrich Grotefend]] (1775–1853), [[Rasmus Rask]] (1787–1832), [[Eugène Burnouf]] (1801–1852), Christian Lassen (1800–1876). Współczesna wiedza historyków medycyny pochodzi m.in. ze znajdujących się w licznych muzeach świata fragmentów podręczników medycznych, odnalezionych recept, odbitek pieczęci lekarzy i ich korespondencji z pacjentami-królami, a również z treści kodeksów praw, tekstów [[epos]]ów, takich jak [[epos o Gilgameszu]] poszukującym tajemnicy nieśmiertelności lub epos [[Gilgamesz, Enkidu i świat podziemny]]{{odn|Thorwald|2017|s=111–118}} i [[Mitologia sumeryjska#Istota religii Sumerów|sumeryjskich mitów]], przypominające [[szamanizm]] (złe duchy, niosące burze piaskowe lub choroby, np. [[Pazuzu (demon)|Pazuzu]], [[lamasztu|Labartu]] i [[Lilith]]). Źródłem cennych informacji są też [[księgi historyczne Starego Testamentu]] (np. [[Księga Jozuego]], [[1 Księga Samuela]], [[Sennacheryb#Wojna Sennacheryba z Ezechiaszem według Biblii|Wojna Sennacheryba z Ezechiaszem według Biblii]], zob. [[Stary Testament#Tabela ksiąg Starego Testamentu|Tabela ksiąg Starego Testamentu]]).
 
W historii gromadzenia tej części archeologicznych zbiorów, która zawiera treści medyczne, wyróżnia się daty{{odn|Thorwald|2017|s=109–120}}:
== Leczenie ==
; 1845–1854: [[Austen Henry Layard]]{{odn|Thorwald|2017|s=108-109, 111}} i [[Hormuzd Rassam]]{{odn|Thorwald|2017|s=108-109}} odkrywają ruiny [[Biblioteka Aszurbanipala|Biblioteki]] [[Aszurbanipal]]a w [[Niniwa|Niniwie]], 666 tablic z treściami medycznymi (półmetrowa warstwa 20. tys. fragmentów){{odn|Thorwald|2017|s=108–109}}; 1885 – pierwsze tłumaczenie ([[Archibald Sayce]]); 1904–1921 – dokładniejsze przekłady ([[Friedrich Küchler]], [[Erich Ebeling]]{{r|Ebeling}}, F. von Oefele); 1923 – tłumaczenie [[Reginald Campbell Thompson|R. Campbella Thompsona]]{{r|RCThompson}}{{odn|Thorwald|2017|s=109, 120}}
Leczenie często odbywało się poprzez wypędzanie duchów z chorego za pomocą różnych rytuałów. Bardzo rozwinięte było przepowiadanie z [[wątroba|wątroby]], podobnie jak [[astrologia]]. Posiadano jednak także dość dużą wiedzę praktyczną - dotyczącą [[ziołolecznictwo|roślin leczniczych]], zapisywaną na glinianych tabliczkach i przekazywaną z pokolenia na pokolenie, opatrywania [[rana|ran]], leczenia [[złamanie|złamań]] oraz stosowania [[lewatywa|lewatyw]]. Podawanie leków korelowało z datą, porą dnia oraz położeniem gwiazd. [[Kodeks Hammurabiego]] wspomina o karach i wysokości zapłaty za operacje, z czego wynika, że chirurgia musiała odgrywać pewną rolę w ówczesnej medycynie. Kary za nieudaną operację były wysokie (amputacja ręki, wyłupanie oka czy nawet śmierć) - jednak podobne do przewinień popełnianych w innych zawodach. Wysokie kary za niepowodzenie leczenia było jedną z przyczyn ograniczenia rozwoju medycyny, a zwłaszcza specjalności zabiegowych.
; 1861: [[Hormuzd Rassam]] przesyła do Muzeum Brytyjskiego odkopane tabliczki z [[Epos o Gilgameszu|Eposem o Gilgameszu]]{{odn|Thorwald|2017|s=118}},
Ceny leczenia były wysokie i nie każdy mógł sobie na to pozwolić. Większość musiała ograniczyć się do metody opisanej przez [[Herodot]]a. Polegała ona na wystawieniu chorego na widok publiczny, a każdy przechodzeń udzielał mu rad jak należy postępować.
; 1872: [[George Smith (asyrolog)|George Smith]] dokonuje pierwszego przetłumaczenia eposu{{odn|Thorwald|2017|s=118}},
; 1877: [[Ernest Choquin de Sarzec]] znajduje w [[Girsu]] [[Pieczęć cylindryczna|pieczęć cylindryczną]] – kartę wizytową lekarza z ok. 2000 r. p.n.e., prawdopodobnie lekarza księcia Urningirsu z [[Lagasz]]u ([[Ur-Ningirsu I]] lub [[Ur-Ningirsu II]]; zob. [[kronika władców Lagasz]])
<blockquote class="toccolours" style="text-align:left; width:30%; float:right; padding: 10px; display:table;">
Z [[Kodeks Hammurabiego|Kodeksu Hammurabiego]]{{odn|Thorwald|2017|s=110–111}}<br />
§ 215 Jeśli lekarz wyleczy ciężką ranę człowieka wolnego za pomocą narzędzia z brązu lub jeśli plamkę na oku człowieka narzędziem z brązu otworzy i oko tego człowieka wygoi, to należy mu za to zapłacić 10 miar srebra.<br />
§ 221 Jeśli lekarz wyleczy złamaną kończynę wolnego człowieka i chore trzewia uzdrowi, to chory ma lekarzowi dać 5 miar srebra. </blockquote>
; 1902: [[Gustave Jéquier]] (członek wyprawy [[Jacques de Morgan|de Morgana]]), odkrywa w [[Suza|Suzie]] [[stela|stelę]] z tekstem [[Kodeks Hammurabiego|Kodeksu Hammurabiego]]{{r|Jéquier-1|Jéquier-2}} – zbioru praw, wprowadzonych w XVIII w. p.n.e. (w XII w. p.n.e. stelę wywiózł z [[Sippar]] władca [[Elam]]u [[Szutruk-Nahhunte II]]); w zbiorze znajdują się paragrafy potwierdzające istnienie specjalności lekarskich, np. chirurgii{{odn|Thorwald|2017|s=110–111}}
; 1933–1935: Francuz [[André Parrot]]{{r|Parrot}} identyfikuje [[Mari]], odkrywa m.in. ruiny [[Pałac Zimri-Lima w Mari|pałacu]] króla [[Zimri-Lim]]a i pobliskiego [[ziggurat]]u (ok. 3500 rok p.n.e.) oraz odnajduje ponad 200 tys. tabliczek z XIX-XVIII wieku p.n.e. z tekstami dotyczącymi organizacji i stanu państwa oraz codziennego życia jego mieszkańców (ok. 3 tys. tabliczek to listy){{r|Mari-book}}
; 1956: [[Samuel Noah Kramer]] (amerykański badacz pisma klinowego) opublikował książkę ''Die Geschichte beginnt mit Sumer''{{r|Kramer}}, zawierającą reprodukcję odkopanej w [[Niniwa|Niniwie]] tabliczki sprzed ponad czterech tysiącleci, uważanej za najstarszy znany ludzkości podręcznik lekarski (na powierzchni ok. 8×15 cm bezimienny sumeryjski lekarz zapisał ponad tuzin lekarskich [[recepta|recept]]){{odn|Thorwald|2017|s=98}}
{{Grafika rozwinięta
|opis =
A – Recepta z listą leków i [[Zaklęcie (magia)|zaklęć]] na zatrucia, spisana pismem klinowym na tabliczce z gliny; B – [[Pieczęć cylindryczna|pieczęcie cylindryczne]] umożliwiały łatwe powielanie tekstów i obrazów na tabliczkach z wilgotnej gliny; C – odcisk pieczęci lekarza z ok. 2000 r. p.n.e. ukazuje postać boga uzdrowiciela, trzymającego jakiś lek, oraz m.in. dwa noże, rodzaj [[Moździerz laboratoryjny|tłuczka moździerzowego]], stojące na tyczkach [[Dzban (naczynie)|dzbany]] (prawdopodobnie stosowane w czasie [[Lek recepturowy#Sposób sporządzenia|przygotowywania leków]]){{odn|Thorwald|2017|s=110}}; D – [[Stela|stella]] z wizerunkiem [[Hammurabi]]ego, przyjmującego insygnia władzy od [[Utu|boga Utu]], i z tekstem [[Kodeks Hammurabiego|Kodeksu Hammurabiego]]
|położenie = center
|grafika1 = Medical recipe concerning poisoning. Terracotta tablet, from Nippur, Iraq, 18th century BCE. Ancient Orient Museum, Istanbul.jpg
|szerokość1 = 143
|alt1 = 1
|opis1 = <center>A</center>
|grafika2 = Papiermuseum_Basel_2008_(4).jpg
|szerokość2 = 280
|alt2 = 2
|opis2 = <center>B</center>
|grafika3 = Impression o cylinder seal of the physicians Ur-lugal-Edinna. Wellcome M0014664.jpg
|szerokość3 = 360
|alt3 = 3
|opis3 = <center>C</center>
|grafika4 = P1050763 Louvre code Hammurabi face rwk-gradient.jpg
|szerokość4 = 210
|alt4 = 4
|opis4 = <center>D</center>
}}
 
== Choroby, lekarze, leczenie ==
=== Źli bogowie, demony i choroby ===
Podobnie jak w bardziej prymitywnych cywilizacjach, przyczyn chorób dopatrywano się w czynnikach ponadnaturalnych. Występowanie chorób uważano za skutek działalności złych bogów i bardzo licznych [[Demonologia babilońska|demonów]] (np. demony wywodzące się od duchów źle pochowanych zmarłych, domagające się większych ofiar i inne straszne wytwory wyobraźni kapłanów, wzmacniajace ich wpływ na ludzi ogarniętych lękiem przed cierpieniem i śmiercią). . Chory król [[Aszurbanipal]] pisał{{odn|Thorwald|2017|s=131–133}}:<includeonly>>Największą grozę budziła „Zła Siódemka” – odstępowano wręcz od leczenia w dniu 7 od pierwszych objawów i jego wielokrotnościach{{fd}}</includeonly>{{Cytat|Dlaczego choroba, złe samopoczucie, nędza i nieszczęście są moim udziałem? […] Dawałem dobra bogom i ludziom, zmarłym i żywym. Składałem ofiary zmarłym i wprowadziłem ponownie zwyczaj składania ofiar w napoju duchom moich przodków, którym już ofiar nie składano […] Nędza ducha i ciała powalają mnie. Wśród krzyku i skarg kończę moje dni.}}
 
[[René Labat]]{{r|Labat-publ|Labat-bio}}, autor wydanej w 1951 roku dwutomowej książki ''Traité akkadien de diagnostics et pronostics médicaux'', w odczytanych z glinianych tabliczek tekstach na temat chorób, zawierających liczne odwołania do woli duchów, zaklęcia itp., znalazł opisy objawów, odpowiadające wyobrażeniom z XIX i XX wieku{{odn|Thorwald|2017|s=125–127}}, takie jak np. opis pacjenta chorego prawdopodobnie na gruźlicę jelit (zob. [[Choroba Crohna#Różnicowanie|różnicowanie w chorobie Crohna]]){{odn|Thorwald|2017|s=125}}:
{{Cytat|Chory stale kaszle, plwocina jest gęsta i czasem zawiera krew. Jego oddech gra jak flet. Jego ręka jest zimna, ale stopy gorące. Łatwo się poci, a serce jego jest uszkodzone. Jeśli choroba jest gwałtowna, występują stałe rozwolnienia.}}
[[Plik:Plague in Ashod.jpg|thumb|240px|[[Epidemia]] [[Dżuma|dżumy]] spowodowała w&nbsp;[[Aszdod#Starożytność|Ashdod]] śmierć ponad 50 tys. ludzi{{odn|Thorwald|2017|s=120–121}} (mal. [[Nicolas Poussin]])]]
Analogicznie przeredagowane przez Labata starożytne opisy objawów innych chorób pozwalają ludziom współczesnym nazwać dolegliwości zapaleniem opłucnej lub płuc, zapaleniem oskrzeli, żółtaczką, nieżytem żołądka (''gastritis''), skrętem jelit, dolegliwościami żółciowymi, żylakami odbytu, udarem, zapaleniem ucha środkowego, rzeżączką, chorobami nerek i pęcherza{{odn|Thorwald|2017|s=125–127}}.
 
Większe wątpliwości dotyczą nazw chorób wymienionych w tekście [[Kodeks Hammurabiego|Kodeksu Hammurabiego]] i w zachowanych fragmentach [[Kodeks Ur-Nammu|zbioru praw]] sumeryjskiego króla [[Ur-Nammu]] (przełom XXII/XXI w. p.n.e.){{odn|Thorwald|2017|s=110–111}}. W Kodeksie Hammurabiego użyto np. nazw „bennu” i „sibtu”, których znaczenie wnikliwie przeanalizował [[Karl Sudhoff]] wykazując, że oznaczają [[trąd]] i [[padaczka|epilepsję]]{{odn|Thorwald|2017|s=119}}. Uznaje się też, że [[Salmanasar IV]], [[Aszur-dan III]] i [[Aszur-nirari V]] panowali w czasach anarchii i buntu, spowodowanych [[dżuma|dżumą]], nie jest jednak pewne, czy w tekstach asyryjskich „dżumą” (mutan) nie była nazywana każda „[[Epidemia|zaraza]]”. Przekonujących argumentów za epidemicznym charakterem choroby, która odegrała ważną rolę w czasie walk [[Izraelczycy|Izraelczyków]] z [[Filistyni|Filistynami]], dostarczyła analiza tekstów [[Stary Testament|Starego Testamentu]], a przede wszystkim [[1 Księga Samuela]] (zob. [[Aszdod#Starożytność|starożytność Aszdod]] i [[Bet Szemesz#Historia|Bet Szemesz]]). Zaatakowani przez dżumę Filistyni oddali Izraelczykom [[Arka Przymierza|Arkę Przymierza]], przekazując im dar pojednania – pięć złotych guzów i pięć złotych szczurów lub myszy. Było to wymownym odniesieniem do objawów choroby (guzy [[Dymienica|dymienicze]]) i do plagi [[Gryzonie|gryzoni]], powodujących szerzenie się zakażenia{{odn|Thorwald|2017|s=120–121}} (zob. też [[Sennacheryb#Wyprawa do Egiptu|Wyprawa Sennacheryba do Egiptu]], [[czarna śmierć]]).
 
=== Dobrzy bogowie i uzdrowiciele – ''baru'', ''ashipu'' i ''asu'' ===
Szansy na uzdrowienie dopatrywano się w działalności innych bogów (np. [[Siódemka bogów|Sebitti, Sebittu, Iminbi]]). Jednym z bogów pomagających ludziom był [[Enki]] (zob. mit [[Inana i Enki]]), który według wierzeń był przodkiem wszystkich lekarzy, oraz jego wnuk [[Nabu]], który patronował medycynie. Innym z przychylnych bogów był też [[Ningiszzida]], [[Mitologia sumeryjska|sumeryjski bóg]] [[Wzrost i rozwój roślin|wegetacji]], często przedstawiany pod postacią węża. Wąż odgrywa też istotną rolę w [[Epos o Gilgameszu#Wersja standardowa|eposie o Gilgameszu]] (tabliczki IX–XI). Pragnąc pomóc poszukującemu nieśmiertelności bohaterowi eposu [[Utnapisztim]] ([[Ziusudra]][http://www.cosmic-construction.com/Engelska_dokument/theark.Pdf]) – jeden z nielicznych ocalałych z [[Potop#Bliski Wschód|potopu]] (odpowiednik [[Noe]]go), obdarzony nieśmiertelnością za uratowanie życia ludzi i zwierząt – wskazuje zioło przywracające młodość. Gilgamesz zrywa roślinę, ale dopuszcza do tego, że zjada ją wąż, który uzyskuje zdolność odmładzania się przez [[Węże#Linienie|zrzucanie skóry]] (zob. [[laska Eskulapa]], [[kielich Higiei]]).
 
W Mezopotamii, podobnie jak w innych starożytnych [[cywilizacja]]ch, leczeniem zajmowali się głównie kapłani w [[:Kategoria:Świątynie starożytnej Mezopotamii|licznych świątyniach]]. Wyróżnia się trzy grupy kapłanów-uzdrowicieli. Uważa się, że wszyscy przygotowywali się do wykonywania swoich zadań w tych samych przyświątynnych szkołach, po czym składali przysięgę służbową i „przysięgę na wierność” (prawdopodobnie królowi). Zajmowali się{{odn|Thorwald|2017|s=141, 133–134}}{{r|udar}}:
[[Plik:Piacenza liver.jpg|thumb|240px|Replika [[wątroba z Piacenzy|modelu wątroby]] z [[Piacenza]]]]
* '''''baru''''' (kapłan-[[wróżenie|wróżbita]]) – przewidywaniem przyszłości i [[wróżenie]]m ([[prorok]]owanie, [[prognozowanie]]), m.in. [[rokowanie]]m co do możliwości wyleczenia pacjenta
* '''''[[aszipu|ashipu]]''''' (ašipu, mašmašu, kapłan-[[egzorcysta]]) – wywoływaniem oraz wypędzaniem duchów i demonów poprzez [[Zaklęcie (magia)|zaklęcia]] i [[Rytuał|czynności rytualne]]{{odn|Thorwald|2017|s=138–139}}, ([[magia babilońska]])
* '''''asu''''' (asû, „ten, który zna wodę”) – leczeniem ludzi poprzez podawanie leków, zabiegi chirurgiczne i in. („praktyczni uzdrowiciele” dodatkowo korzystali z magii)
=== Leczenie i zapobieganie ===
Mezopotamscy lekarze dysponowali mniejszą wiedzą na temat przyczyn i przebiegu chorób (współczesna [[etiologia]], [[anatomia]], [[Fizjologia człowieka|fizjologia]], [[Fizjologia patologiczna|patofizjologia]]) niż [[Medycyna starożytnego Egiptu|lekarze w starożytnym Egipcie]]. Nie dysponowali możliwościami obserwacji chorobowych zmian [[narząd]]ów w czasie [[Sekcja zwłok|sekcji zmarłych]], z jakich korzystał np. [[Imhotep]], lekarz [[faraon]]a [[Dżeser]]a. W Mezopotamii sekcja stanowiła [[tabu]] (dostępne informacje o [[patogeneza|patogenezie]] dotyczyły [[Patologia zwierząt|chorób zwierząt]]). Mimo to nie ograniczali się do modlitw i zaklęć – w miarę odkrywania kolejnych śladów ich działania rośnie przekonanie o umiejętności wnikliwej obserwacji objawów chorób (o czym świadczą szczegółowe opisy, zgodne z zamieszczanymi w podręcznikach z XIX-XX w.){{r|Neurology}}, o racjonalnych diagnozach i wyborach metod leczenia{{r|Neurology|Nephrology}}. Szczególnie dużym wyzwaniem musiało być postępowanie w przypadkach [[Udar mózgu|chorób naczyń mózgowych]]. Nie znając budowy i działania [[układ nerwowy|układu nerwowego]], w tym [[centralny układ nerwowy|CUN]], asu część [[Neuropsychiatria|neuropsychiatrycznych]] objawów udaru (np. [[padaczka]], [[psychoza|psychozy]], [[zaburzenia depresyjne]], [[lęk]]i) uznawali za skutek działania złych duchów, których wypędzanie było zadaniem kapłana lub aszipu. W innych przypadkach (np. [[porażenie nerwu twarzowego]], [[niedowład]]y, [[afazja]]) dostrzegano podłoże fizyczne i stosowano środki farmakologiczne{{r|Neurology|udar}}.
 
Treść tzw. „listów z [[Mari]]”{{r|Sasson}} (''Letters to the King of Mari''{{r|Mari-book}}) dowodzi, że w czasie leczenia pacjenta lekarze-praktycy i uzdrowiciele stosujący magię pracowali obok siebie – żadna z metod uzdrawiania nie była uważana za bardziej uzasadnioną od drugiej{{r|Biggs|Sasson|Mari-book}}.
 
; Diagnozy i rokowanie:
Asu dokonywał [[Rozpoznanie (medycyna)|rozpoznania]] choroby na podstawie [[Objaw kliniczny|objawów]] (współcześnie „rozpoznanie przy łóżku chorego”), co było podstawą wyboru metody leczenia. [[Rokowanie]] było zadaniem baru, który wykorzystywał m.in. [[astrologia|astrologię]] i obserwacje innych zjawisk przyrodniczych (wierzono w bóstwa, objawiające się poprzez zjawiska przyrody). Niedostępne informacje o stanie wewnętrznych [[narząd]]ów pacjenta zastępowano obserwacjami wnętrzności (najczęściej wątroby) [[Ofiara (religia)|zwierząt ofiarnych]], składanych przez chorego lub w jego imieniu{{odn|Thorwald|2017|s=134-134-97}}. Przypuszcza się, że mezopotamskie metody [[haruspik|haruspicji]] zostały później przejęte przez [[religia Etrusków|Etrusków]] (zob. [[wątroba z Piacenzy]]), a potem [[Starożytny Rzym|Rzymian]] i inne kultury{{odn|Thorwald|2017|s=133–139}}.
; Leczenie:
Uzdrawianie przez [[aszipu|ashipu]] polegało na wypędzaniu duchów za pomocą zaklęć i rytuałów. Kapłan, ubrany zwykle w czerwone szaty, wchodząc do domu chorego wymawiał obrzędowe zdania, potwierdzające przychylność dobrych bóstw, co musiało obniżać poziom lęku osoby cierpiącej i jej rodziny przed złymi demonami, które spowodowały chorobę, np.{{odn|Thorwald|2017|s=138}}:
{{CytatD|[[Ea (bóg)|Bóg Ea]] mnie posłał. Swoje czarodziejskie zaklęcia włożył w moje usta.}}
Pierwotna praktyczna wiedza lekarska, przekazywana z pokolenia na pokolenie (po opanowaniu pisma zapisywana na glinianych tabliczkach), prawdopodobnie wywodzi się z [[Ziołolecznictwo#Starożytność|tradycyjnego ziołolecznictwa]]. Ludowa wiedza, zgromadzona na podstawie obserwacji działania [[Surowiec zielarski|roślin]] (wewnętrznego lub zewnętrznego), mogła dopiero później zostać „skażona” przez praktyki magiczne{{r|Biggs}}. Zioła stosowano podczas opatrywania [[rana|ran]], leczenia [[złamanie|złamań]], [[lewatywa|lewatyw]] itp. (podawanie części leków korelowało z datą, porą dnia oraz położeniem gwiazd{{u|u2}}). Stosując masaże, opatrunki itp. asu odwoływał się do sił nadprzyrodzonych – korzystał z zaleceń sformułowanych np.{{odn|Thorwald|2017|s=139}}:
{{CytatD|Z dalekiego nieba powiał wiatr i spowodował chorobę w oku człowieka […]. taką samą ludzką chorobę dojrzała bogini Namu.<br />Weź rozdrobnioną [[Strączyniec|kasję]], powiedz zaklęcie […] i zawiń oko człowieka.}}
Reginald Campbell Thompson, wytrwały tłumacz asyryjskich tekstów medycznych, i jego następcy odcyfrowali i opublikowali 250 nazw roślin i innych składników mezopotamskich leków{{odn|Thorwald|2017|s=148-155}}{{r|Thompson-1949}}. W recepturach wymieniano np. rośliny [[makowate]] (co najmniej od czasów [[Sargon II|Sargona II]]) – źródło [[opium]] – oraz wiele innych roślin, stosowanych wcześniej w Egipcie, m.in.{{odn|Thorwald|2017|s=148-155}}:
<div style="-moz-column-count:5; column-count:5;">
* [[mandragora (roślina)|mandragora]]
* [[lulek]]
* [[tamaryszek]]
* [[Komonica|lotus]]
* [[wierzba]]
* [[Morwa biała|drzewo morwowe]]
* [[wawrzyn]]
* [[trzcina]]
* [[mirra]]
* [[Kadzidla|kadzidłowiec]]
* cyborga
* [[Kozłek lekarski|waleriana]]
* [[szafran]]
* [[macierzanka tymianek|tymianek]]
* [[kminek]]
* [[jałowiec]]
* [[Arbuz kolokwinta|kolokwinta]]
* [[czosnek]]
* [[cebula zwyczajna|cebula]]
</div>
Stosowano również rośliny prawdopodobnie wówczas w Egipcie nieznane: platany, bukszpan, drzewo świętojańskie, topola mezopotamska, balsam mirry i inne, a przede wszystkim [[Pokrzyk wilcza jagoda|wilczą jagodę]] (''Atropa belladonna'', zob. [[Pokrzyk wilcza jagoda#Zastosowanie|zastosowanie]]), stosowaną np. przy skurczach pęcherza, napadach kaszlu lub nadmiernym ślinotoku. Część roślin dotarała do Mezopotamii i Egiptu z Indii. Były wśród nich [[konopie indyjskie]], które w Mezopotamii po raz pierwszy zaliczono do ziół leczniczych{{odn|Thorwald|2017|s=150}}.
 
Lekarze byli świadomi zagrożeń, na jakie mogą być narażeni pacjenci zażywający leki zawierające niektóre z wymienionych ziół. Istnieją dokumenty potwierdzające przeprowadzanie testów na jeńcach lub niewolnikach (m.in. list lekarza Abad-Szum-Usura do króla [[Asarhaddon]]a w sprawie leczenia następcy tronu){{odn|Thorwald|2017|s=149}}.
 
Leki zawierały również składniki mineralne (np. [[Ałun potasowy|ałun]], siarka, miedź, [[grynszpan]]) lub pochodzenia zwierzęcego, np. kał (koproterapia, stosowana [[Medycyna starożytnego Egiptu#Egipska farmakopea|również w starożytnym Egipcie]]){{odn|Thorwald|2017|s=148}}.
 
O istnieniu chirurgii – metody leczenia najmniej związanej z magią – wspomniano już w XVIII wieku p.n.e. w [[Kodeks Hammurabiego|Kodeksie Hammurabiego]]. Potwierdziły to znaleziska archeologiczne – w [[Niniwa|Niniwie]] znaleziono kilka chiururgicznych narzędzi (dwusieczny [[skalpel]], piła, dwa noże z [[Brązy|brązu]], mały nóż z [[obsydian]]u oraz [[trepan]] do [[Trepanacja#Historia trepanacji czaszki|otwierania czaszki]]). Określone w kodeksie praw wysokie opłaty za operacje oraz kary ponoszone w przypadku ich niepowodzenia mogły ograniczać rozwój tej gałęzi medycyny{{odn|Thorwald|2017|s=140–141}}. Do operacji okulistycznych, np. wykonywanych w przypadkach [[zaćma|zaćmy]] (zmętniałą soczewkę przesuwano igłą), odnosił się zapis, że w przypadku spowodowania utraty oka przez obywatela lekarz ma być ukarany obcięciem rąk (kary nie były tak surowe, jeżeli pacjent był np. niewolnikiem){{r|Cataract-Surg}}{{odn|Thorwald|2017|s=142-143}}.
 
Trepanacja czaszki była prawdopodobnie wykonywana sporadycznie, jednak została jednoznacznie potwierdzona w wyniku badań czaszek, znalezionych w [[Lakisz]] przez Jamesa Starkey’a{{r|Starkey}} (prowadzone są dalsze poszukiwania){{odn|Thorwald|2017|s=140–141}}.
 
== Zobacz też ==
* [[Etyka lekarska w starożytności#Bliski Wschód|etyka lekarska w starożytności (Bliski Wschód)]]
* [[historia medycyny]]
* [[Huangdi neijing|kanon medycyny Żółtego Cesarza]]
* [[medycyna starożytnego Egiptu]]
* [[medycyna niekonwencjonalna]]
* [[meridian (medycyna chińska)]]
== Uwagi ==
{{Uwagi|
|u1 = Wpływ warunków geograficznych i klimatu na zdrowie i psychikę człowieka opisał już [[Hipokrates]] (460–377 p.n.e.) w traktacie „O powietrzu, wodach i miejscach” (opierał się na obserwacjach poprzedników). W języku polskim w 1874 roku wydano książkę Z. Oppenhaimera pt. „Wpływ klimatu na człowieka”{{r|biometeo2004}}.
|u2 = Współcześnie rytmy podawania leków ([[chronofarmakologia]], chronofarmakoterapia{{r|chronofarmakoterapia}}) są uzasadniane istnieniem [[Zegar biologiczny|zegara biologicznego]] (zob. też [[rytm biologiczny]]).
}}
== Przypisy ==
{{Przypisy|
* <ref name="Parrot">{{Cytuj stronę | url = https://www.britannica.com/biography/Andre-Parrot | tytuł = André Parrot | autor = editors of Encyclopaedia Britannica | praca = Encyclopaedia Britannica | opublikowany = britannica.com | język = en | data dostępu = 2019-07-10}}</ref>
* <ref name="Mari-book">{{Cytuj książkę | autor = Wolfgang Heimpel | tytuł = Letters to the King of Mari: A New Translation, with Historical Introduction, Notes, and Commentary | wydawca = Eisenbrauns | data = 2003 | strony = ss 657 | isbn = 1575060809 | url = https://books.google.pl/books?id=tiHwDe7JmCEC&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false}}</ref>
* <ref name="Cataract-Surg">{{Cytuj książkę | autor = F.J. Ascaso, V. Huerva | tytuł = Cataract Surgery | wydawca = IntechOpen | data = 2013 | isbn = 9535109758 | rozdział = 6. The History of Cataract Surgery | strony = 75–90 | url = http://cdn.intechopen.com/pdfs/42710/InTech-The_history_of_cataract_surgery.pdf}}</ref>
* <ref name="Starkey">{{Cytuj stronę | url = https://www.pef.org.uk/profiles/james-leslie-starkey-1895-1938 | tytuł = James Leslie Starkey, F.S.A., 1895-1938 | autor = Ros Henry | data = 2008 | praca = The Palestine Exploration Fund | opublikowany = PEF.org.uk | język = en | data dostępu = 2019-07-08}}</ref>
* <ref name="chronofarmakoterapia">{{Cytuj stronę | url = https://www.leki-informacje.pl/content/przyjmowanie-lek%C3%B3w-zgodnie-z-biorytmem-organizmu | tytuł = Przyjmowanie leków zgodnie z biorytmem organizmu | autor = Beata Sienkiewicz | data = lipiec 2013 | praca = Serwis informacyjny, edukacyjny oraz reklamowy | opublikowany = Centrum Informacji o Leku | data dostępu = 2019-07-08}}</ref>
* <ref name="Labat-bio">{{Cytuj pismo | autor = Pierre Marot | tytuł = Allocution à l'occasion de la mort de M. René Labat, membre de l'Académie [note biographique]| czasopismo = Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres | wydanie = 2 | wolumin = 118ᵉ année | strony = 203–206 | język = fr | data = 1974 | url = https://www.persee.fr/doc/crai_0065-0536_1974_num_118_2_12988}}</ref>
* <ref name="Labat-publ">{{Cytuj stronę | url = https://www.persee.fr/authority/276123 | tytuł = Labat, René (1904-1974) 44 contributions de 1932 à 1974 | praca = Persée | opublikowany = École Normale Supérieure de Lyon | język = fr | data dostępu = 2019-07-05}}</ref>
* <ref name="Retief-Cilliers-2007">{{Cytuj pismo | autor = F.P. Retief, L. Cilliers | tytuł = Mesopotamian medicine | czasopismo = South African Medical Journal; S Afr Med J. | wydawca = Health & Medical Publishing Group (South Africa) | wydanie = 1 | wolumin = 97 | strony = 27–30 | issn = 0256-9574 | język = en | data = 2007 Jan | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17378276}}</ref>
* <ref name="udar">{{Cytuj pismo | autor = Saad Kazim Karim, Osama Shukir Muhammed Amin | tytuł = Stroke in Ancient Mesopotamia | czasopismo = Medical Archives | wydanie = 6 | wolumin = 72 | strony = 449–452 | język = en | data = 2018 Dec | doi = 10,5455 / med. 201.72.449-452 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6340609/}}</ref>
* <ref name="Nephrology">{{Cytuj pismo | autor = G. Eknoyan | tytuł = Beginnings -The Kidney and Nephrology in Ancient Mesopotamian Culture | czasopismo = Semin Dial. | wydanie = 3 | wolumin = 29 | strony = 236–246 | język = en | data = 2016 May | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26424002 | doi = 10.1111 / sdi.12441}}</ref>
* <ref name="Neurology">{{Cytuj pismo | autor = E.H. Reynolds, J.V. Wilson | tytuł = Neurology and psychiatry in Babylon | czasopismo = Brain | wydawca = Oxford University Press | wydanie = 137 | wolumin = Pt 9 | strony = 2611-2619 | issn = 0006-8950 | język = en | data = 2014 Sep, Epub 2014 Jul 17 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25037816 | doi = 10.1093/brain/awu192}}</ref>
* <ref name="Sasson">{{Cytuj książkę | autor = Jack M. Sasson | tytuł = From the Mari Archives An Anthology of Old Babylonian Letters | wydawca = Penn State University Press | data = 2015 | strony = ss 478 | isbn = 978-1-57506-830-5 | url = https://www.eisenbrauns.org/books/titles/978-1-57506-830-5.html}}</ref>
* <ref name="biometeo2004">{{Cytuj książkę | autor = Teresa Kozłowska-Szczęsna, Barbara Krawczyk, Magdalena Kuchcik | tytuł = Wpływ środowiska atmosferycznego na zdrowie i samopoczucie człowieka (Monjografie 4) | wydawca = Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego PAN, | miejsce = Warszawa | data = 2004 | seria = Monografie | strony = ss 198 | isbn = 83-87954-14-4 | url = http://rcin.org.pl/igipz/Content/2444/WA51_13509_r2004-nr4_Monografie.pdf}}</ref>
* <ref name="Underwood">{{Cytuj pismo | autor = WH | tytuł = E.A. Underwood MA, BSC, MD, FRCP, DPH | czasopismo = [[The BMJ|British Medical Journal]] > Obituary | wydawca = BMJ Group | wydanie = 280 | strony = 948 | issn = 0959-8138 | język = en | data = 29 March 1980 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1601063/pdf/brmedj00013-0072.pdf | doi = 10.1136/bmj.280.6218.948}}</ref>
* <ref name="Jéquier-1">{{Cytuj stronę | url = https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/045248/2009-02-17/ | tytuł = Gustave Jéquier | data = 2009-02-17 | praca = Historischen Lexikon der Schweiz | opublikowany = chweizerische Akademie der Geistes- und Sozialwissenschaften | język = de | data dostępu = 2019-06-28}}</ref>
* <ref name="Jéquier-2">{{Cytuj stronę | url = https://www.worldcat.org/title/en-perse-1897-1902-journal-et-lettres-de-gustave-jequier/oclc/265803188&referer=brief_results | tytuł = En Perse, 1897-1902 : journal et lettres de Gustave Jéquier ( editions and formats) | autor = Gustave Jéquier; Michel Jéquier | data = 1968 | praca = [[WorldCat]] | opublikowany = [[Online Computer Library Center|OCLC]] | data dostępu = 2019-06-28}}</ref>
* <ref name="Kramer">{{Cytuj stronę | url = https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&cqlMode=true&query=idn%3D452561507 | tytuł = Die Geschichte beginnt mit Sumer : 25 Erstlinge aus d. schriftl. überlieferten Geschichte d. Menschheit | autor = Samuel Noah Kramer. Ins Dt. übertr. von Paul Baudisch | data = 1959 | praca = Portal DNB | opublikowany = Deutsche Nationalbibliothek | język = de | data dostępu = 2019-06-28}}</ref>
* <ref name="RCThompson">{{Cytuj stronę | url = https://www.britishmuseum.org/research/search_the_collection_database/term_details.aspx?searchTerm=campbell&orig=%2Fresearch%2Fsearch_the_collection_database%2Fsearch_results_provenance.aspx&personId=93633&personAssociation=&termDisplay=Thompson%2C+Reginald+Campbell%3B++Campbell+Thompson%2C+Reginald&sortby | tytuł = Reginald Campbell Thompson (Biographical details) | praca = Strona internetowa British Museum | opublikowany = Trustees of the British Museum | język = en | data dostępu = 2019-06-27}}</ref>
* <ref name="Ebeling">{{Cytuj stronę | url = https://badw.de/data/footer-navigation/personentreffer.html?tx_badwdb_badwperson%5Bper_id%5D=691&tx_badwdb_badwperson%5BpartialType%5D=BADWPersonDetailsPartial&tx_badwdb_badwperson%5BmemberType%5D=&tx_badwdb_badwperson%5Baction%5D=show&tx_badwdb_badwperson%5Bcontroller%5D=BADWPerson | tytuł = Prof. Dr. Erich Ebeling o. Univ.-Professor für Assyriologie | autor = Franz Babinger | data = 1956 | praca = Bayerische Akademie der Wissenschaften (biografia i publikacje) | opublikowany = badw.de | język = en | data dostępu = 2019-06-27}}</ref>
* <ref name="Singer">{{Cytuj pismo | autor = E Ashworth Underwood | tytuł = Charles Singer, the Man and the Historian | czasopismo = Proceedings of the Royal Society of Medicine; Section oft he History of Medicine | wydanie = 10 | wolumin = 55 | strony = 853-860 | issn = 0141-0768 | język = en | data = 1962 Oct | url = https://europepmc.org/backend/ptpmcrender.fcgi?accid=PMC1896860&blobtype=pdf}}</ref>
* <ref name="Singer-Ashworth">{{Cytuj książkę | autor = Charles Singer, E. Ashworth Underwood | tytuł = A Short History of Medicine (915 ss) | rozdział = Medicine of Mesopotamia | wydawca = The Clarendon Press | miejsce = Oxford | data = 1962 | strony = 9–15 | url = https://archive.org/details/B-001-000-135/page/n9}}</ref>
* <ref name="McIntosh">{{Cytuj książkę | autor = Jane McIntosh | tytuł = Ancient Mesopotamia: New Perspectives | wydawca = ABC-CLIO | data = 2005 | strony = 395 ss | url = https://books.google.co.uk/books?id=9veK7E2JwkUC&pg=PA11&dq=#v=onepage&q&f=false}}</ref>
* <ref name=Ziółkowski>{{cytuj książkę|odn=tak|nazwisko=Ziółkowski|imię=Adam|tytuł=Historia Powszechna. Starożytność|wydawca=PWN|miejsce=Warszawa|data=2009|isbn=978-83-01-15810-1}}</ref>
* <ref name="EncBrit-1911">{{Cytuj stronę | url = https://en.wikisource.org/wiki/1911_Encyclop%C3%A6dia_Britannica/Babylonia_and_Assyria | tytuł = Babylonia and Assyria; I. Geography, II. Classical Authorities, III. Modern Discovery, IV. Chronology, V. History | data = 1911 | praca = Encyclopædia Britannica, Volume 3 > Babylonia and Assyria | język = en | data dostępu = 2019-06-23}}</ref>
* <ref name="Disease-2006">{{Cytuj książkę | autor = Irving Finkel (Editor), Markham J. Geller (Editor) | tytuł = Disease in Babylonia | wydawca = Brill Academic Publishers | data = December 21st 2006 | strony = 1-226 | isbn = 9004124012 | url = http://content.time.com/time/specials/2007/article/0,28804,1815747_1815707_1815665,00.html}}</ref>
* <ref name="Finkel-1997">{{Cytuj książkę | autor = Irving Finkel | tytuł = Zarys historii medycyny starożytnej Mezopotamii | wydawca = Instytut Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza | miejsce = Poznań | data = 1997 | strony = 98 ss | url = https://www.goodreads.com/book/show/3423771-zarys-historii-medycyny-staro-ytnej-mezopotamii}}</ref>
* <ref name="Finkel-books">{{Cytuj stronę | url = https://www.goodreads.com/author/list/1769942.Irving_Finkel | tytuł = Books by Irving Finkel | praca = goodreads.com/author/list | opublikowany = www.goodreads.com | data dostępu = 2019-06-23}}</ref>
* <ref name="Jeszke">{{Cytuj pismo | autor = Jaromir Jeszke | tytuł = Recenzja książki: Irving L. Finkel, Zarys historii medycyny starożytnej Mezopotamii, Wyd. Instytutu Historii UAM, Pozna 1997, ss. 97, il. | czasopismo = Medycyna Nowożytna. Studia nad Historią Medycyny | wydanie = 1/2 | wolumin = 4 | strony = 186-188 | data = 1997 | url = http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r1997-t4-n1_2/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r1997-t4-n1_2-s186-188/Medycyna_Nowozytna_studia_nad_historia_medycyny-r1997-t4-n1_2-s186-188.pdf}}</ref>
* <ref name="Biggs">{{Cytuj pismo | autor = Robert D. Biggs | tytuł = Medicine, Surgery, and Public Health in Ancient Mesopotamia | czasopismo = Journal of Assyrian Academic Studies | wydanie = 1 | wolumin = 19 | strony = 1-19 | issn = 1055-6982 | język = en | data = 2005 | url = http://www.jaas.org/edocs/v19n1/Biggs-Medicine,%20surgery.pdf}}; This article first appeared in „[https://www.worldcat.org/title/civilizations-of-the-ancient-near-east/oclc/32013077 Civilizations of the Ancient Near East]”, edited by Jack M. Sasson, New York: Charles Scribner’s Sons, 1995</ref>
* <ref name="Thompson-1949">{{Cytuj książkę |odn = tak | autor = R. Campbell Thompson | tytuł = A Dictionary of Assyrian Botany | wydawca = The British Academy, Stephen Austin and Sons, LTD | miejsce = Londyn | data = 1949 | strony = 1–390 | url = https://www.samorini.it/doc1/alt_aut/sz/thompson-a-dictionary-of-assyrian-botany.pdf}}</ref>
}}
 
== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |odn = tak | nazwisko = Thorwald | imię = Jürgen | autor link = Jürgen Thorwald | tytuł = Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga: Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru | rozdział = rozdz. 2. ASU; Lekarze w Asyrii i Babilonii | wydawca = [[Wydawnictwo Literackie]]| data = 2017 | isbn = 978-83-0806384-2 | strony = 93–155}}, na podstawie wyd. Wydawnictwo Ossolineum 1990 {{ISBN|83-04-03344-5}}
* {{Cytuj książkę |odn = tak | autor = R. Campbell Thompson | tytuł = A Dictionary of Assyrian Botany | wydawca = The British Academy, Stephen Austin and Sons, LTD | miejsce = Londyn | data = 1949 | strony = 1–390 | url = https://www.samorini.it/doc1/alt_aut/sz/thompson-a-dictionary-of-assyrian-botany.pdf}}
* {{Cytuj książkę |odn = tak | autor = {{Link-interwiki|A. Leo Oppenheim|en|A. Leo Oppenheim}}, Erica Reiner | tytuł = Ancient Mesopotamia: Portrait of a Dead Civilization | wydawca = University of Chicago Press | miejsce = Chicago, London | data = 1964, 1977 | strony = 289–305 | isbn = 0226631877 | rozdział = rozdz. VI. Medicine and Physicians | url = https://oi.uchicago.edu/sites/oi.uchicago.edu/files/uploads/shared/docs/ancient_mesopotamia.pdf}}
 
== Linki zewnętrzne ==
* [http://cdli.ox.ac.uk/wiki/doku.php?id=medical_texts Encylopedic Articles > History of Mesopotamia > Medical Texts]
* [https://www.ancient.eu/article/687/health-care-in-ancient-mesopotamia/ Joshua J. Mark, ''Health Care in Ancient Mesopotamia'' (21 May 2014)] w: Ancient History Encyclopedia
* {{Cytuj pismo | autor = E. Martins, J. Silva | tytuł = Medicine in ancient Mesopotamia, part 1 (abstract en, article in Portuguese)| czasopismo = Acta Médica Portuguesa | wydanie = 6 | wolumin = 22 | strony = 841–854 | język = pt | data = 2009 Nov-Dec, Epub 2010 Jan 10 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20350469}}
* {{Cytuj pismo | autor = E. Martins, J. Silva | tytuł = Medicine in ancient Mesopotamia, part 2 (abstract en, article in Portuguese)| czasopismo = Acta Médica Portuguesa | wydanie = 1 | wolumin = 23 | strony = 125–140 | język = pt | data = 2010 Jan-Feb, Epub 2010 Feb 10 | url = https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20353716}}
 
[[Kategoria:Historia medycyny]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Medycyna_Mezopotamii”