Ewangelia Łukasza: Różnice pomiędzy wersjami

'''Ewangelia Łukasza''' ['''Łk''' lub '''Łuk'''] – lub '''Ewangelia według świętego Łukasza''' – [[Ewangelia]] (z [[język grecki|gr.]] ευαγγελιον ''dobra nowina'') tradycyjnie umieszczana w [[Kanon Biblii#Kanon Nowego Testamentu|kanonie Nowego Testamentu]] jako trzecia. Jej autor – według tradycji [[Łukasz Ewangelista]], lekarz i towarzysz [[Paweł z Tarsu|św. Pawła]] – jest także autorem [[Dzieje Apostolskie|Dziejów Apostolskich]]. Jest jedną z [[ewangelie synoptyczne|ewangelii synoptycznych]]. Ewangelię rozpoczyna zwrócenie się do „dostojnego Teofila"Teofila”<ref name="Łk1,3">{{Biblia|księga = Łk|rozdział = 1|wersety = 3}}</ref> – gr. ''Theophilos'' oznacza ''przyjaciel Boga''<ref>[http://cf.blueletterbible.org/lang/lexicon/lexicon.cfm?Strongs=G2321&Version=KJV G2321 Stronga].</ref> i niekoniecznie musi oznaczać imię, ale może być także ogólnym określeniem chrześcijanina.

[[Plik:Rogier van der Weyden 014.jpg|thumb|left|250px|Obraz [[Rogier van der Weyden|Rogiera van der Weydena]] pt. ''Św. Łukasz maluje portret Madonny'' ok. 1435-14401435–1440. Łukasz Ewangelista przedstawiony jest w czapce lekarza.]]

Autor Ewangelii Łukasza jest jednocześnie autorem innej księgi Nowego Testamentu -– Dziejów Apostolskich. Obie te księgi dedykowane są tej samej osobie, łączy je podobieństwo stylu i poglądy teologiczne. W tej kwestii panuje powszechna zgoda uczonych<ref>Udo Schnelle, “The''The History and Theology of the New Testament Writings”Writings'', ps. 259.</ref>.

Tradycja chrześcijańska sięgająca połowy II wieku n.e. przypisuje autorstwo Trzeciej Ewangelii i Dziejów Łukaszowi, towarzyszowi podróży misyjnych św. Pawła, którego Paweł wymienia w liście do zboru w Kolossach jako „ukochanego lekarza"lekarza” (Kol. 4,14). Pierwszą wzmiankę o Łukaszowym autorstwie Ewangelii zawiera [[Kanon Muratoriego|Fragment Muratoriego]] z 2 połowy II wieku n.e. Podobnie wczesnochrześcijańscy pisarze z II wieku uważają trzecią Ewangelię za pismo Łukasza: [[Ireneusz z Lyonu]] (Adv. haer. 3.1.1) [[Tertulian]] (Adv. Marcionem 4.2.2), tenże Marcjon i [[Klemens Aleksandryjski|Klemens z Aleksandrii]] (Paedagogus 2.1.15 i Stromata 5.12.82). Najstarszy zachowany rękopis, [[Papirus Bodmer XIV-XV| Papirus Bodmer XIV]] z okołook. 200 roku n.e., również przypisuje autorstwo tej samej osobie.

Według starochrześcijańskiej tradycji Łukasz poznał Pawła w Troadzie podczas jego drugiej podróży misyjnej (Dz.Ap. 16,6-156–15). Po raz drugi przyłączył się do niego w roku 57 (Dz.Ap. 20,1-151–15). Odtąd miał mu towarzyszyć aż do uwięzienia w Rzymie (II Tym. 4, 11).

Głównym argumentem przemawiającym za słusznością utożsamienia autora Trzeciej Ewangelii i Dziejów Apostolskich z Łukaszem, towarzyszem Pawła, są cztery fragmenty w Dziejach Apostolskich, w biblistyce niemieckiej zwane „Wirstücke”, zaś w anglosaskiej „we-passages” – są to kolejno: Dz.Ap. 16,10-1710–17; 20,5-155–15; 21,1-181–18; rozdziały 27 i 28. W tych czterech fragmentach narrator przemawia w pierwszej osobie liczby mnogiej, co sugeruje, że podróżował wraz z [[Paweł z Tarsu|apostołem Pawłem]].

Uczeni nie są zgodni w ocenie tego argumentu; jego przeciwnicy wskazują, że poza wskazanymi fragmentami nigdzie nie spotkamy bowiem narracji w pierwszej osobie, a imię Łukasza nie pojawia się w Dziejach ani razu. Zwolennicy bronią argumentu, wskazując zwyczaj nie ujawnianianieujawniania się, motywowany skromnością lub bezpieczeństwem autora lub odbiorców, znany w pisarstwie starożytnym, także przez autorów innych ksiąg Nowego Testamentu (np. Ewangelia wg Marka, a zwłaszcza Jana, Listy Jana).

Związanym z tym argumentem faktem jest to, że Łukasz jako uczeń apostoła Pawła pisał o powstawaniu Kościoła. Księga Dziejów Apostolskich nie jest osobistym świadectwem jego przeżyć, doświadczeń i obserwacji (taki charakter ma Księga Objawienia Jana, w której autor w jako jedynej swojego autorstwa mówi o sobie z imienia), ale świadectwem działalności pierwszych chrześcijan, zwłaszcza apostołów -– stąd wniosek, że Łukasz jako uczeń starał się na nich kierować uwagę.

Ta argumentacja jest kwestionowana m.in. przez H. J. Cadbury’ego w "The„The Style and Literary Method of Luke"Luke”.

* data wczesna -– przed rokiem 70:

Za wczesną datą powstania Ewangelii Łukasza optowała większość dawniejszych uczonych katolickich i protestanckich. Narracja Dziejów Apostolskich urywa się na opisie pobytu św. Pawła w Rzymie w oczekiwaniu na proces przed sądem cesarskim, a jego późniejsze losy są przez autora przemilczane. Zdaniem m.in. A. Harnacka i E. Jacquiera ma to świadczyć, że Dzieje powstały jeszcze przed męczeńską śmiercią [[Paweł z Tarsu|św. Pawła]], który zginął okołook. 64-6764–67 r. Krytycy wskazują jednak, że zakończenie opowieści na pobycie i nauczaniu Pawła w [[Rzym]]ie wynika z założeń redaktorskich i nie oznacza bynajmniej, że księga powstała przed śmiercią Pawła; T. Zahn i W. Ramsay w oparciu o analizę filologiczną wstępu wysunęli teorię, że Dzieje są drugą, po Ewangelii, częścią dzieła w zamierzeniu Łukasza trójczłonowego<ref> zaZa ks. E.Dąbrowskim ''Dzieje Pawła z Tarsu'', PAX, W-waWarszawa 1953.</ref>.

* data środkowa -– okołook. 80 - 8580–85:

Obecnie wśród uczonych -– zwłaszcza akceptujących [[Problem synoptyczny#Teoria dwóch źródeł|teorię dwóch źródeł]] -– panuje dość powszechna zgoda, że omawiane utwory powstały okołook. [[80]]-–[[85]] roku.

Łukaszowi przypisuje się wysokie wykształcenie spośród reszty ewangelistów. Jego styl pisarski wyróżnia się wielkim pięknem i elegancją greckiego [[dialekt]]u [[koine]]. Bogactwo słownictwa dorównuje starożytnym pisarzom takim jak: Dioskorydes, [[Polibiusz]], czy [[Józef Flawiusz]]. Pisarz trzeciej ewangelii jest najlepiej obeznany z fachową terminologią z zakresu sądownictwa, polityki, czy administracji. Gdy Łukasz swój tekst opiera na źródle ewangelisty Marka, zdarza się, że poprawia jego terminologię w miejscach, gdzie jest ona nieprecyzyjna w danym kontekście. Jako jedyny z synoptyków używa terminu ''Soter'', ''soteria'' (''Wybawca'', ''wybawienie''). Badania nad tekstem Łukasza pokazują, że niemal 90% jego słownictwa (łącznie z tekstem znajdującym się tylko w jego dziele) występuje w [[Septuaginta|Septuagincie]], a szczególnie w tekstach historycznych [[Stary Testament|Starego Testamentu]]. Jego [[retoryka]] i struktura kompozycyjna różni się od retoryki grecko-łacińskiej; stąd bierze się fakt, że w jego ewangelii znajdujemy najwięcej [[hebraizm|semityzmów]], a nawet całych zwrotów i terminów hebrajskich, niż u pozostałych ewangelistów. Stąd niektórzy uczeni dochodzą do wniosku, że Łukasz był [[Żydzi|Żydem]] z [[diaspora (naród)|diaspory]], dobrze wykształconym w kulturze greckiej. Jeszcze inni są zdania, iż niektóre partie tekstu ewangelii Łukasza były zapisem w języku [[język hebrajski|hebrajskim]] lub [[język aramejski|aramejskim]], a następnie zostały przez niego przetłumaczone na grecki i włączone przez niego do ewangelii<ref>''Nowy komentarz biblijny -– Ewangelia według świętego Łukasza'', Edycja św.Pawła 2011 cz. 1, s.47-65 47–65.</ref><ref>''Wprowadzenie do hebrajskiej retoryki biblijnej'', Roland Meynet, WAM, Kraków 2001, s. 23, 148, 188, 198.</ref>.

W prologu Ewangelii czytamy, że jej autor opierał się na innych Ewangeliach i na informacjach zasłyszanych od „naocznych świadków"świadków” i „sług słowa”. Natomiast uczeni na podstawie wewnętrznej analizy tekstu Ewangelii stwierdzili, że Łukasz opierał się głównie na trzech źródłach: [[Ewangelia Marka|Ewangelii Marka]], przypuszczalnym źródle greckim, zwykle nazywanym [[źródło Q|Q]] i wyjątkowym źródle, często określanym jako własny materiał Łukasza, które mogło mieć charakter pisany albo ustny.

Ogółem, na 1149 wersów Ewangelii Łukasza, 320 jest zaczerpniętych z Ewangelii Marka, i 830 z pozostałych dwu źródeł, w tym okołook. 250 ze [[Źródło Q|źródła Q]] i reszta -– 580 -– z własnego źródła Łukaszowego.

Z Ewangelii Marka autor Ewangelii Łukasza przejął sześć bloków materiału, zachowując jego oryginalny porządek, i weń wmieszał materiał ze źródła Q i materiał własny. Sporą część epizodów z Marka pominął, a część opracował na nowo. Nigdy nie kopiował niewolniczo materiałów, często redagował tekst Marka, poprawiając jego grekę tak stylistycznie, jak i językowo.

Liczne szczegóły w Ewangelii Łukasza sugerują, że jej autor pisał dla potrzeb gminy chrześcijańskiej złożonej z wiernych nawróconych z pogaństwa. Do szczegółów tych należą dedykacja w prologu Łk i Dz dla patrona o greckim imieniu Teofil, troska o powiązanie historii Jezusa i apostołów z tradycją grecko-rzymskiej literatury, wyłączenie ze źródła elementów lub materiałów wybitnie żydowskich, zastąpienie tytułów żydowskich greckimi (np. zamiast ‘’rabbi’’„rabbi” – ‘’epistates’’„epistates”) i pominięcie niezrozumiałych dla greckojęzycznego audytorium słów semickich.

Zarówno w prologu do Ewangelii Łukasza, jak i w prologu do Dziejów Apostolskich mamy bezpośrednią dedykację do 'dostojnego‘dostojnego Teofila'Teofila’. Dedykacja ta nie jest jednak krytycznie pewna. Oryginalny tekst grecki pierwotnie był zapisany stychami, tzn. bez żadnych spacji, znaków interpunkcyjnych, itd. {{fakt|Oznacza to, że oryginalne 'KRATISTETHEOPHILE'‘KRATISTETHEOPHILE’ możemy odczytać zarówno jako 'dostojny Teofilu (KRATISTE THEOPHILE, jak dokonał tego św. Hieronim, a w ślad za nim poszły wszystkie tłumaczenia), jak i jako 'dostojny‘dostojny przyjacielu Boga'Boga’ (KRATISTE THEO PHILE), co nawet bardziej potwierdza uniwersalizm dwu-dzieła Łukasza -– pisał do każdego, kto zechciał być przyjacielem Boga}}.

Ewangelia Łukasza ma układ podobny do Ewangelii Marka, z tym że zawiera dodatkowo część wstępną – narodzenie i życie ukryte [[Jan Chrzciciel|Jana Chrzciciela]] oraz [[Jezus Chrystus|Jezusa]] (1,5-25–2,52).

# Prolog 1,1-41–4

A. Zapowiedź tajemnicy paschalnej i podstawy dzieła Jezusa -– 1,4-94–9,50

# Jezus i [[Jan Chrzciciel]], zwiastowanie, narodziny, 12-letni Jezus w Świątyni, rodowód Jezusa, Przygotowanie jego działalności 1,4-44–4,44

# Działalność Jezusa w [[Galilea|Galilei]] 4,14-914–9,50.

# Zmartwychwstanie 24,1-531–53.

* przekazanie prawdy o miłosierdziu Bożym, m.in. w przypowieści o dobrym [[Samarytanie|samarytaninie]] (r. 10, 25-3725–37), o synu marnotrawnym (r. 15, 11-3211–32), o nieurodzajnym drzewie figowym (r. 13, 6-96–9)

* [[Zwiastowanie Pańskie|Zwiastowanie]] ([http://www.biblia.deon.pl/rozdzial.php?id=316&werset1=26&werset2=38#W 1,26-3826–38])

* J. B. Tyson, "''Marcion and Luke-Acts: A Defining Struggle"'', The University of South Carolina Press.

* red. ks. J. Szlaga, „Wstęp''Wstęp ogólny do Pisma Świętego"'', Pallotinum, Poznań -– Warszawa 1986. {{ISBN|83-7014-036-X}}.

* Ks. J. Kudasiewicz, „Ewangelie''Ewangelie synoptyczne dzisiaj"'', Warszawa 1986, {{ISBN|83-7006-098-6}}.

* [http://www.biblia.net.pl/biblia.php Ewangelia Łukasza] -– internetowa Biblia 2000 ([[Biblia Tysiąclecia]]).

* [http://www.fbiblos.org/Ewangeliarz/Wed%C5%82ugEwangelii/Ewangeliawed%C5%82ug%C5%9Bw%C5%81ukasza/tabid/82/idkom/42/Default.aspx Ewangelia Łukasza] -– Fundacja Biblos.

* [http://www.fbiblos.org/Ewangeliarz/tabid/76/Default.aspx Ewangelia Łukasza w ewangeliarzu -– komentarz do czterech Ewangelii] -– strona opracowana przez fundację Biblos