Bóbr europejski: Różnice pomiędzy wersjami

|zoolog = [[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758{{r|<ref name="Linnaeus}}"/>

* ''Castor fiber fulvus'' {{small|[[Johann Matthäus Bechstein|Bechstein]], 1801}}{{r|<ref name="Bechstein}}"/>

* ''Castor fiber variegatus'' {{small|Bechstein, 1801}}{{r|<ref name="Bechstein}}"/>

* ''Castor galliae'' {{small|[[Étienne Geoffroy Saint-Hilaire|É. Geoffroy Saint-Hilaire]], 1803}}{{r|<ref name="Geoffroy}}"/>

* ''Castor niger'' {{small|[[Anselme Gaëtan Desmarest|Desmarest]], 1822}}{{r|<ref name="Desmarest}}"/>

* ''Castor flavus'' {{small|Desmarest, 1822}}{{r|<ref name="Desmarest}}"/>

* ''Castor varius'' {{small|Desmarest, 1822}}{{r|<ref name="Desmarest}}"/>

* ''Castor fiber gallicus'' {{small|[[Johann Baptist Fischer|J.B. Fischer]], 1829}}{{r|<ref name="Fischer}}"/>

* ''Castor proprius'' {{small|[[Gustaf Johan Billberg|Billberg]], 1833}}{{r|<ref name="Billberg}}"/>

* ''Castor fiber tuvinicus'' {{small|Lavrov, 1969}}{{r|<ref name="Lavrov1969}}"/>

* ''Castor fiber belarussicus'' {{small|Lavrov, 1974}}{{r|<ref name="Lavrov1974}}"/>

* ''Castor fiber osteuropaeus'' {{small|Lavrov, 1974}}{{r|<ref name="Lavrov1974}}"/>

* ''Castor fiber belorussicus'' {{small|Lavrov, 1981}}{{r|<ref name="Lavrov1981}}"/>

* ''Castor fiber orientoeuropaeus'' {{small|Lavrov, 1981}}{{r|<ref name="Lavrov1981}}"/>

* ''Castor fiber bielorussieus'' {{small|Lavrov, 1983}}{{r|<ref name="Lavrov1983}}"/>

'''Bóbr europejski'''{{r|<ref name="miiz}}"/>, a także: bóbr zwyczajny, bóbr rzeczny, bóbr wschodni{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/> (''Castor fiber'') – [[gatunek (biologia)|gatunek]] ziemno-wodnego [[gryzonie|gryzonia]] z rodziny [[bobrowate|bobrowatych]] (Castoridae). Uważa się go za największego gryzonia [[Eurazja|Eurazji]]: masa ciała dorosłego osobnika dochodzi do 29&nbsp;kg, a długość ciała do 110&nbsp;cm. Jest zwierzęciem silnie terytorialnym, rodzinnym i zasadniczo [[Monogamia (biologia)|monogamicznym]]; wiedzie nocny tryb życia. Posiada szereg cech morfologicznych, które ułatwiają mu prowadzenie ziemnowodnego trybu życia – może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut. Bóbr należy do nielicznego grona gatunków, które potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. Dzięki wyjątkowo silnym siekaczom bobry potrafią ściąć bardzo grube drzewa, o średnicy nawet do 1 m. Do najbardziej charakterystycznych śladów funkcjonowania bobrów w środowisku należą budowane przez nie tamy i [[Żeremie|żeremia]].

W większości krajów europejskich ''Castor fiber'' podlega ochronie na podstawie dwóch aktów prawnych: [[Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk|Konwencji o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk]] oraz dyrektywy siedliskowej. W Polsce jest [[Ochrona gatunkowa|gatunkiem częściowo chronionym]]{{r|<ref name="rozp11}}{{r|"/><ref name="rozp2014}}{{r|"/><ref name="rozp2016}}"/>.

Do najstarszych, starożytnych przekazów wspominających o bobrach należy jedna z [[Bajki Ezopa|bajek Ezopa]]. Przedstawiony w niej gryzoń zostaje osaczony przez myśliwych i w obawie o swoje życie postanawia odgryźć sobie (stosowane w medycynie) jądra, co ma sprawić, że w oczach polujących stanie się bezwartościowym łupem, a w rezultacie zabezpieczy go przed śmiercią{{r|<ref name="ezop}}"/>. Sugestia, że bobry są zdolne do autokastracji była powtarzana przez wieki{{r|<ref name="Cyceron|"/><ref name="Juwenalis}}"/>. Sam termin [[kastracja]] jest silnie wiązany z łacińskim określeniem bobra – „castor”. Uznawany jest za pochodną nazwy zwierząt{{r|<ref name="Rao}}"/>, bądź – jak twierdził w VII w. [[Izydor z Sewilli]] – za jej źródłosłów (od: ''castrare''). Izydor podawał także alternatywne nazwy dla bobrów: „fibri”, oraz „pies [[pont]]yjski”{{r|<ref name="izydor}}"/>.

Do najstarszych pisanych informacji na temat bobrów należy zaliczyć skąpą, kilkuzdaniową wzmiankę [[Arystoteles]]a zawartą w „[[Historia animalium]]” w połowie IV w. p.n.e{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>. Kilka wieków później [[Pliniusz Starszy]] powtarzał w swojej „Naturalis Historiae” informację na temat rzekomej autokastracji bobrów w sytuacji zagrożenia, ostrzegał przed ostrymi niczym nóż zębami, za pomocą których bóbr może ścinać drzewa i podawał wzmiankę o ogonie podobnym do ryby{{r|<ref name="pliniusz}}"/>. Nieco później grecki medyk [[Pedanios Dioskurydes]] podawał w „De Materia Medica” opis możliwości stosowania ''[[kastoreum|castoreum]]'' w celach medycznych{{r|<ref name="Dioskurydes}}"/>. Naukowe informacje na temat biotopu, behawioru i fizjologii bobrów podał dopiero [[Albert Wielki]] w wydanym w XIII wieku dziele „De animalibus”{{r|<ref name="Albertus}}"/>.

Na bobry polowano przede wszystkim dla [[skóra (surowiec)|skór]] i [[mięso|mięsa]]{{r|<ref name="Miszczuk}}"/>. Ceniony był także tak zwany „strój bobrowy”{{r|<ref name="ssaki}}"/>, czyli wydzielina gruczołów płciowych, której przypisywano cudowne właściwości lecznicze{{r|<ref name="bestiariusz}}"/>. Do XII wieku zasięg występowania gatunku ''C. fiber'' był ustabilizowany i nie zmieniał się w całej Europie. Bobry występowały niemal na całym kontynencie, z wyjątkiem [[Włochy|Włoch]], [[Grecja|Grecji]], [[Irlandia|Irlandii]] i [[Dania|Danii]]{{r|<ref name="Miszczuk}}"/>. Zamieszkiwały także tereny [[Pont]]u, o czym wspominał zarówno żyjący w I w. [[Pliniusz Starszy]]{{r|<ref name="pliniusz}}"/>, jak i [[Bartłomiej Anglik|Bartholomeus Anglicus]] w wydanym w XIII w. „De proprietatibus rerum”{{r|<ref name="Anglicus}}"/>. W [[Anglia|Anglii]] i [[Walia|Walii]] bobry wyginęły w XIII wieku. W wieku XVI zostały wyniszczone w [[Siedmiogród|Siedmiogrodzie]] i [[Belgia|Belgii]]. Na przestrzeni XVII wieku gatunek zniknął z [[Półwysep Iberyjski|Półwyspu Iberyjskiego]] i zachodniej [[Francja|Francji]]. Znacznie też zmniejszył się zasięg występowania w [[Finlandia|Finlandii]]. W XVIII wieku zmalała liczebność bobrów w [[Rosja|Rosji]] i Europie zachodniej. Do początku XX wieku bobry wyginęły w [[Austria|Austrii]], [[Szwecja|Szwecji]], [[Szwajcaria|Szwajcarii]], Finlandii, [[Armenia|Armenii]], [[Jugosławia|Jugosławii]], [[Mołdawia|Mołdawii]]. Przyczyną tych zmian była intensywna [[Łowiectwo|gospodarka łowiecka]] i zmiany w ukształtowaniu terenu{{r|<ref name="Miszczuk}}"/>. W najbardziej kryzysowym okresie populacje bobrów na terenie Europy liczyły jedynie około 1200 osobników{{r|<ref name="Horn|"/><ref name="pap}}"/>. Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] liczebność populacji w Polsce wynosiła tylko około 130 osobników{{r|<ref name="Miszczuk}}"/>.

Badania archeologiczne wykazały, że już 10-7 tys. lat temu ludy zamieszkujące ziemie polskie ceniły sobie możliwość pozyskiwania bobrowych skór i mięsa{{r|<ref name="pap}}"/>. W [[Średniowiecze|średniowiecznej]] Polsce bobry były rozpowszechnione na terenie całego kraju{{r|<ref name="Sawicki}}"/>. Słowo bóbr było obecne w języku polskim już od XIII wieku{{r|<ref name="Bralczyk}}"/>. Bóbr stanowił obiekt szczególnej troski królów i książąt polskich. Na początku [[XI wiek]]u [[Bolesław I Chrobry|Bolesław Chrobry]] zabronił polowania na bobry na podległych mu terenach łowieckich. Ustanowił urząd bobrowniczego, który sprawował opiekę nad bobrami żyjącymi na podległym mu obszarze{{r|<ref name="Wdowińscy}}"/>.

Królowie utrzymywali straż bobrowniczą i dbali o bobry, gdyż były one własnością królewską, ich [[eksploatacja]] – [[monopol]]em, a [[skóra (surowiec)|skóry]] miały wartość obiegową w [[handel wymienny|handlu wymiennym]]. Podatki oraz kary płacono nawiązką skór bobrowych. W [[XIII wiek]]u liczebność tych zwierząt zaczęła spadać{{r|<ref name="Sawicki}}"/>.

„W ubiorach przodków naszych futra bobrowe były wysoko cenione i powszechnie przez możnych na kołnierze i kołpaki używane. Za doby Piastów był urząd bobrowniczego, do którego należała hodowla i opieka nad bobrami w obrębie ziem jego księcia. Dozorca żeremi, czyli miejsc w których bobry mieszkały gromadnie w swoich chatach, zwanych gonami, nazywał się bobrownikiem. Od osad takich bobrowników powstały istniejące dotąd nazwy podobne wsi i miasteczek. Ludzie ci uwalniani byli spod władzy wojewodów, kasztelanów i innych, aby nie mieli przeszkód w spełnianiu swoich obowiązków, zależąc wyłącznie od króla lub książąt panujących. Czacki przytacza rejestr, podany w 1229 r. przez Jaśka z Makowa [[Konrad I mazowiecki|księciu Konradowi mazowieckiemu]], z którego widać, jak starannie prowadzona była hodowla bobrów na Mazowszu w XIII wieku, jak baczono na maść przy rozmnażaniu się bobrów, aby była jednakowa i ciemna. Gdzieś nad Narwią za Pułtuskiem było obliczonych 251 ''nigricini castores'', z których wzięto na dwór książęcy 101, a na sprzedaż 50. Ogół dochodu z bobrów [[Siemowit I|ks. Ziemowita mazow.]] wynosił w jednym roku na późniejszą monetę [[złoty polski|złp.]] 1300. Donosi także Jaśko bobrownik, że drzewa im klonowego wiele zostawił, którego będą miały zasób na przezimowanie. W Krakowskiem znane były żeremia bobrowe nad Nidą, w Wielkopolsce nad Notecią, w Lubelskiem nad Wieprzem, ale podobno najliczniejsze były na Podlasiu nad górną Narwią i Biebrzą, którą dawniej nazywano Bobrą od obfitości tych zwierząt” ([[Zygmunt Gloger]] – „[[s:Encyklopedia staropolska/Bobry|Encyklopedja staropolska ilustrowana]]”){{r|<ref name="Gloger}}"/>.

[[Statuty litewskie]] z 1529 roku uwzględniały ochronę bobrów, wprowadzając zasady ochrony [[żeremie|żeremi]] i samych zwierząt, a także ustanawiając kary za ich nieprzestrzeganie: „kiedy kto ma w czyjej ziemi bobrowe gony, ma prawo żądać, aby właściciel tego gruntu, ani sam, ani ludziom nie pozwalał podorać pole albo karczować sianożęć w odległości jednego rzucenia kija od tego żeremia”{{r|<ref name="Dzięciołowski|"/><ref name="Panfil}}"/>. Tak zdefiniowana ochrona obejmowała bobry aż do 1840 roku, ale nie ustanawiała ona żadnej kontroli nad odłowem{{r|<ref name="Brzuski}}"/>. W 1881 roku Józef Łoziński, autor monografii bobra, napisał: ''... czy i gdzie on dzisiaj u nas istnieje, nie wiadomo. Zdaje się, że należy do zwierząt zupełnie wytępionych, nigdzie bowiem o nim wzmianki nie znajdujemy''{{r|<ref name="Łoziński}}"/>. Mimo wczesnego wprowadzenia takich form ochrony bobry prawie wyginęły{{r|<ref name="Sawicki}}"/>.

Rodzaj ''[[Bóbr|Castor]]'' został oznaczony przez [[Karol Linneusz|Karola Linneusza]] w 10 edycji ''[[Systema Naturae]]'' w 1758 roku jako [[takson monotypowy]] (''C. fiber'') z typową lokalizacją w [[Szwecja|Szwecji]]. Drugi gatunek – ''[[Bóbr kanadyjski|Castor canadensis]]'' – został opisany w 1820 roku przez [[Niemcy|niemieckiego]] zoologa [[Heinrich Kuhl|Heinricha Kuhla]]. W roku 1979 [[Leonid Ławrow]]{{r|<ref name="Lavrov}}"/> zaproponował wydzielenie populacji zachodnioeuropejskiej jako odrębnego gatunku (''Castor albicus'' Matschie 1907). Większość zoologów nie zaakceptowała jednak tej propozycji{{r|<ref name="Gabryś}}"/>.

Niemiecki [[zoolog]] [[Dietrich Heidecke]] w pracy z 1986 roku opisał osiem podgatunków{{r|<ref name="Heidecke}}"/>, a w 1992 francuska zoolog [[Geraldine Véron]]{{r|<ref name="Véron}}"/> wyróżniła ich sześć, lecz ze względu na niejasne granice poszczególnych [[populacja (biologia)|populacji]] oraz zafałszowanie obrazu historycznymi [[wędrówki zwierząt|translokacjami]] i [[reintrodukcja]]mi podziały te nie zostały sprecyzowane{{r|<ref name="msw}}"/>.

W 2005 roku zespół naukowców{{r|<ref name="Durka}}"/> opublikował wyniki badań [[Filogenetyka|filogenetycznych]] z wykorzystaniem [[Mitochondrialny DNA|mitochondrialnego genu]] [[Cytochrom b|cytochromu ''b'']]. Badania nie zakończyły się jednak ustaleniem poprawnego podziału systematycznego w obrębie ''C. fiber''. Naukowcy określili osiem populacji, lecz ze względu na liczne [[introdukcja|introdukcje]] i [[wędrówki zwierząt|translokacje]] zwierząt nie mogli rozstrzygnąć systematyki dwóch [[relikt|populacji reliktowych]] wschodniej grupy bobra europejskiego. Wskazali, że dla 1–3 potencjalnych taksonów używane są trzy nazwy (''C. f. belorussicus'', ''C. f. orientoeuropaeus'' i ''C. f. vistulanus'' Matschie, 1907) i zastrzegli, że w sytuacji, gdyby dalsze badania wskazały na istnienie jednego taksonu, winien on nosić nazwę ''C. f. vistulanus''{{r|<ref name="Durka}}"/>. Badacz polskiej populacji Jan Goździewski potwierdza, że jest ona [[krzyżowanie|populacją hybrydową]] powstałą w wyniku [[reintrodukcja|reintrodukcji]] bobrów białoruskich i [[woroneż|woroneskich]] na tereny przygraniczne Polski. W północno-wschodniej Polsce bobry pojawiły się w wyniku późniejszych [[wędrówki zwierząt|migracji]]{{r|<ref name="pzł}}"/>.

Typowe lokalizacje poszczególnych populacji przedstawiają się następująco{{r|<ref name="Durka}}"/>:

Zespół badawczy wykluczył oznaczenie odrębnego gatunku ''C. albicus'' (Lavrov 1979), bowiem zachodnioeuropejska populacja ''C. f. albicus'' wykazuje bliskie pokrewieństwo z pozostałymi populacjami. Równocześnie badania wykazały istnienie dwóch wyraźnych grup filogenetycznych: zachodniej (''C. f. gallicus'', ''C. f. albicus'' i ''C. f. fiber'') i wschodniej (''C. fiber ssp.'', ''C. f. tuvinicus'', ''C. f. pohlei'', ''C. f. birulai''){{r|<ref name="msw|"/><ref name="Durka}}"/>.

W polskiej literaturze zoologicznej{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/> spotykane są polskie nazwy dla poszczególnych populacji:

Polskie słowo ''bóbr'' pochodzi od nazwy koloru ciemnobrunatno-czerwonego{{r|<ref name="Bralczyk}}"/>.

Na przestrzeni lat naukowcy opisali około 30 rodzajów [[paleontologia|kopalnych]] bobrów (w rozumieniu – Castoridea), wyłącznie z półkuli północnej{{r|<ref name="Rybczynski}}"/>. Najstarszy znany okaz bobra kopalnego ''Agnotocastor'' żył we wczesnym [[oligocen]]ie 30 milionów lat temu na terenie Ameryki Północnej, a przodek bobrów powstał w [[eocen]]ie. Linia bobrów prowadząca półwodny tryb życia i ścinająca drzewa wyodrębniła się na początku miocenu. Zarówno rodzaj ''Castor'', jak i gatunek ''Castor fiber'' znane są od górnego [[miocen]]u{{r|<ref name="Rybczynski}}"/>.

Kopalne ślady ''Castor fiber'' znajdowano na terenie całej Polski{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Znaleziska tego gatunku notowane są w Polsce z późnego plejstocenu i [[holocen]]u{{r|<ref name="Fostowicz}}"/>. Najstarsze kopalne ślady występowania bobrów na terenie [[Niż Polski|Niżu Polskiego]] odkryto na [[stanowisko archeologiczne|stanowisku archeologicznym]] w [[Bruszczewo|Bruszczewie]]. Datowano je na epokę brązu – około 1340 lat p.n.e.{{r|<ref name="Gałek}}"/>

[[Kariotyp|Garnitur chromosomowy]] ''Castor fiber'' tworzy 48 par [[chromosom]]ów. Dla porównania kariotyp [[Bóbr kanadyjski|bobra kanadyjskiego]] (''C. canadensis'') składa się z 40 par chromosomów{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Mimo nakładania się zasięgu populacji ''C. fiber'' oraz wsiedlonej w Rosji populacji ''C. canadensis'', a także obserwowanych przez naukowców kopulacji mieszanych par zwierząt tych gatunków, nie dochodziło do ciąży samic{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>. W [[Finlandia|Finlandii]] populacje bobrów kanadyjskich podlegają regularnej kontroli, tak by nie dopuścić do nakładania się zasięgów obu gatunków{{r|<ref name="iucn}}"/>.

W 2014 roku na łamach czasopisma „Molecular Ecology” opublikowano wyniki badań porównawczych pod kątem historycznego zróżnicowania genetycznego ''Castor fiber'' przeprowadzonych przez naukowców z Niemiec, Polski, Norwegii, Rosji, Szwecji, Austrii, Holandii, USA i Nowej Zelandii. Autorzy przebadali materiał genetyczny z kości 48 żyjących w przeszłości przedstawicieli europejskich bobrów i porównali otrzymane dane z wynikami badań 152 bobrów żyjących współcześnie. Badania wykazały, że populacje ''C. fiber'' należą do trzech głównych grup genetycznych, z których dwie zasiedliły odpowiednio wschodnią i zachodnią część Europy i przetrwały do czasów współczesnych. Trzecia, o której istnieniu nic nie wiedziano, przez mniej więcej 6 000 lat zamieszkiwała na terenach dorzecza Dunaju, a wyginęła między XVIII a XIX wiekiem naszej ery. Naukowcy zwrócili uwagę, że zróżnicowane genetyczne dwóch zachowanych populacji wyraźnie się zmniejszyło na przestrzeni wieków{{r|<ref name="Horn|"/><ref name="pap}}"/>.

Bóbr europejski jest największym [[gryzonie]]m [[Eurazja|Eurazji]]{{r|<ref name="Brzuski}}"/>. [[Głowa]] niemal bez zaznaczenia szyi przechodzi w masywny [[tułów]] o opływowym kształcie. Taka budowa ciała ułatwia pływanie i nurkowanie{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Przednie łapy są chwytne, zaś tylne masywne i silne, zakończone palcami połączonymi [[Błona pławna|błoną pławną]]{{r|<ref name="Czech3|"/><ref name="ssaki}}"/>. Małe [[Oko|oczy]] wyposażone są w trzecią, przezroczystą [[powieka|powiekę]], która zapewnia ochronę podczas nurkowania. [[Ogon (anatomia)|Ogon]] jest duży, spłaszczony, pokryty zrogowaciałą [[Łuska (zoologia)|łuską]], spomiędzy której wyrastają rzadkie włosy. Pozwala on na sterowanie podczas pływania i stanowi naturalną podporę podczas pobytu na lądzie. Stanowi także naturalny magazyn [[Tkanka tłuszczowa|tłuszczu]] i jest organem [[termoregulacja|termoregulacyjnym]] organizmu{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bóbr ma najwyższy wśród gryzoni stosunek masy [[mózgowie|mózgu]] do masy ciała, co ma swoje odzwierciedlenie w zachowaniu i zdolności do działania nie tylko instynktownego, ale także logicznego. Bobry potrafią skonstruować stopnie z gałęzi i mułu, by móc się wspiąć wyżej i sięgnąć do elementu wznoszonej konstrukcji lub pokonać przeszkodę. Inteligencja bobra jest porównywana do poziomu inteligencji [[szczur]]a{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

|+Wymiary bobra europejskiego (''Castor fiber'')<br /><small>(za: A. Czech, 2010){{r|<ref name="Czech3}}"/></small>

| długość ogona || <center>20–25&nbsp;cm (lub do 37&nbsp;cm){{r|<ref name="ssaki}}"/></center>

W okolicy [[odbyt]]u zlokalizowane są dwa [[Gruczoły odbytowe|gruczoły przyodbytowe]] (analne) oraz dwa worki strojowe (gruczoły prepucjalne){{r|<ref name="ssaki}}"/>. Mają one duże znaczenie w komunikacji zapachowej{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Wydzielina gruczołów przyodbytowych pomaga we wzajemnym rozpoznawaniu się osobników, zaś strój bobrowy służy do oznaczania terytorium{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>.

Przewód pokarmowy bobra jest ukształtowany w sposób typowy dla gryzoni. Bardzo duże [[jelito ślepe]] ma dwa razy większą pojemność niż [[żołądek]]{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Jelito cienkie również osiąga znaczną długość, będąc sześciokrotnie dłuższe od wymiaru ciała{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>.

[[Dymorfizm płciowy]] nie występuje. Zewnętrzne organy płciowe znajdują się w [[Kloaka (biologia)|pseudokloace]]. Rozróżnienie płci możliwe jest tylko poprzez wymacanie [[Kość prącia|kości prąciowej]] w pseudokloace, poprzez prześwietlenie RTG lub badania genetyczne{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Skóra bobra pokryta jest gęstym, miękkim i błyszczącym futrem. Włosy puchowe mają długość około 2&nbsp;cm, zaś włosy okrywowe około 7&nbsp;cm. Futro jest bardzo gęste – na jednym centymetrze kwadratowym skóry wyrasta 12–23 tys. włosów. Włosy okrywowe są węższe u nasady, a szersze przy końcu, dzięki czemu podczas nurkowania w futrze zostaje zamknięte powietrze, dzięki czemu bóbr zyskuje dodatkową warstwę izolacyjną i większą siłę wyporu{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Umaszczenie ''Castor fiber'' jest zróżnicowane – od czarnego, przez odcienie brązu, do jasnego. Ubarwienie ciemniejsze jest typowe dla północnych części zasięgu bobra europejskiego ([[Skandynawia]], [[Syberia]]), jaśniejsze – dla południowych ([[Mongolia]]){{r|<ref name="Czech3}}"/>. Bóbr wiślany (''C. f. vistulanus'') należy do podgatunków o ciemnym ubarwieniu{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>. W Polsce występują populacje, w których funkcjonują równolegle osobniki czarne i brązowe. [[Umaszczenie]] czarne jest cechą recesywną. Fakt, że w Polsce odsetek osobników czarnych jest wyraźnie większy, niż wynikałoby to ze statystycznych symulacji praw dziedziczenia, najprawdopodobniej wynika z długotrwałej selekcji prowadzonej przez myśliwych aż do XVIII wieku{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Zęby bobrów pełnią istotną rolę i wykazują specyficzne [[Adaptacja (biologia)|adaptacje]] w budowie ze względu na biologię gatunku. Za pomocą długich i mocnych [[siekacz]]y bobry mogą wykonywać większość swoich kluczowych czynności życiowych – w tym ścinać drzewa, budować tamy i [[Żeremie|żeremia]]. Siła nacisku [[siekacz]]y ''C. fiber'' odpowiada ciężarowi kilku ton na centymetr kwadratowy, dzięki czemu możliwe staje się ścinanie drzew z gatunków o twardym drewnie, jak [[buk]] i [[grab]]. O sprawności [[zgryz]]u decydują siekacze dolne, których długość może sięgać 15&nbsp;cm. Siekacze górne służą tylko jako punkt oparcia{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Przednia powierzchnia siekaczy jest brunatno-czerwona{{r|<ref name="ssaki}}"/> lub pomarańczowa. Charakterystyczna, szeroka [[Diastema (anatomia)|diastema]] osiąga u bobra około 70% całkowitej szerokości szczęki i sprawia, że bóbr podczas prac pod wodą może wargami zamknąć pysk pozostawiając siekacze na zewnątrz. Za [[Diastema (anatomia)|diastemą]] leży jedyny [[ząb przedtrzonowy|przedtrzonowiec]], a dalej trzy [[ząb trzonowy|trzonowce]]. Zęby bobra rosną przez całe jego życie i dlatego wymagają ciągłego ich ścierania{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bóbr posiada szereg cech [[morfologia zwierząt|morfologicznych]], które ułatwiają mu prowadzenie ziemnowodnego trybu życia. Podczas nurkowania oczy są chronione dodatkową, przezroczystą [[Powieka|powieką]]. Kanały uszne i nosowe są zamykane wówczas fałdami skórnymi, a otwór gębowy zamyka się szczelnie dzięki rozdwojonej [[Wargi ust|wardze]] górnej i wyjątkowo szerokiej [[Diastema (anatomia)|diastemie]]. Podczas pływania nos, oczy i uszy pozostają w jednej płaszczyźnie, która utrzymywana jest ponad powierzchnią wody{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bóbr może przebywać pod wodą bez przerwy nawet do 15 minut, podczas gdy np. [[wydra]] tylko 2–3 minuty. [[Układ krwionośny kręgowców|Krwiobieg]] bobra potrafi skierować większą ilość krwi do mózgu, zmniejszając ilość kierowaną do obwodowych części ciała. Prawa komora [[serce|serca]] jest większa od komory lewej, dzięki czemu cyrkulacja krwi jest intensywniejsza w stosunkowo małym obiegu. Podczas nurkowania [[tętno]] zostaje obniżone{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Bóbr zatrzymany pod wodą udusi się, ale nie wciągnie wody do płuc{{r|<ref name="ssaki}}"/>. Mięśnie bobra mają zwiększoną zawartość [[Mioglobina|mioglobiny]], złożonego białka globularnego biorącego udział w magazynowaniu [[tlen]]u{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bóbr europejski jest zwierzęciem ziemnowodnym{{r|<ref name="Kukuła|"/><ref name="ssaki}}"/>, silnie terytorialnym{{r|<ref name="Rosell}}"/>, wiodącym nocny tryb życia{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Jest rodzinny i zasadniczo [[Monogamia (biologia)|monogamiczny]]{{r|<ref name="ssaki}}"/>. Zwykle na stanowisku żyje jedna rodzina, w skład której wchodzą rodzice i maksimum dwa pokolenia potomstwa – w sumie do 4–10 osobników. Sporadycznie napotyka się w jednym stanowisku funkcjonowanie większej [[Kolonia (biologia)|kolonii rodzinnej]]. Terytorium pojedynczej rodziny obejmuje zwykle od 1 do 4&nbsp;km długości [[ciek]]u. Zagęszczenie stanowisk zależy od wielu czynników zewnętrznych, w tym lokalnych warunków żywieniowych i [[hydrologia|hydrologicznych]] oraz od presji człowieka. Podczas badań populacji bobrów w Szwecji stwierdzono zagęszczenie rzędu 0,20 stanowisk na 1&nbsp;km², zaś na Suwalszczyźnie około 0,15 na 1&nbsp;km²{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Bobry żerują zwykle w pasie do około 20 metrów od linii brzegowej{{r|<ref name="Rosell}}"/>, a jedynie sporadycznie zapuszczają się w głąb lądu na odległość kilkuset metrów{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bobry są zwierzętami socjalnymi o dobrze rozwiniętej umiejętności komunikacji. Często sygnałami bywają specjalne pozy lub sygnały dotykowe. Znaczenie socjalne ma siłowanie się członków rodziny, które towarzyszy wielu sytuacjom życiowym bobrów – także zalotom. Bobry łatwo porozumiewają się podczas zabiegów sanitarnych. Podczas toalety pomagają sobie wzajemnie i często zamieniają się rolami. Bóbr, który ociera się o bok drugiego osobnika lub kładzie łapki na jego karku, daje sygnał dominacji. Jeśli osobnik wzywany w ten sposób do podległości nie podda się, dochodzi do walki. Zaniepokojony bóbr przyjmuje też często charakterystyczną pozę. Unosi głowę po kątem 45°, otwiera pysk, ściąga dolną wargę ukazując [[siekacz]]e, stroszy sierść i nieruchomieje. Bóbr spotykający człowieka staje do niego frontem, lekko przywiera do ziemi i bije ogonem o podłoże. Ogon służy bobrowi także do klaskania w powierzchnię wody, gdy zwierzę chce zaalarmować swych pobratymców o zbliżającym się zagrożeniu{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bóbr europejski stara się utrzymywać swoje futro w jak najlepszym stanie, bowiem zapewnia mu ono niezbędną ochronę i pozwala na przetrwanie. Bóbr po wyjściu na brzeg otrząsa się i strzepuje sporą ilość wody, po czym siada na zadzie i masuje brzuch powolnymi i systematycznymi ruchami obu łap. Czyści także przedramiona, uda i ogon. Okolice oczu i kąciki warg stara się oczyścić za pomocą pazura pierwszego palca. Do wyczesywania pozostałych partii ciała bobrowi służy rozdwojony pazur drugiego palca tylnej kończyny. Podczas zabiegów higienicznych futro jest lekko przygryzane. Wodoodporności zaś nabiera dzięki rozprowadzaniu wydzieliny gruczołów przyodbytowych{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Samica ''C. fiber'' [[poród|rodzi]] jeden raz w roku, średnio dwa młode w miocie, maksymalnie do sześciu{{r|<ref name="Czech3}}"/> (inne źródła mówią o większych maksymalnych miotach – nawet do 15 młodych){{r|<ref name="ssaki}}"/>. Okres intensywnego rozrodu przypada na lata między 3 a 10 rokiem życia zwierząt. Gody odbywają się w styczniu i lutym. Do kopulacji dochodzi w wodzie i trwa ona 0,5–3 minuty. W sytuacji, gdyby nie doszło do zapłodnienia samicy, ruja może się powtarzać nawet do 5 razy w czasie okresu godowego co 12–14 dni. Ciąża trwa 105–107 dni, a młode przychodzą na świat w maju lub czerwcu. Samica rodzi na siedząco i przednimi łapami pomaga młodym wyjść na świat. Bobry rodzą się pokryte gęstym, miękkim futrem i ważą ok. 500 g. Po porodzie samica troszczy się o to, by je dokładnie wylizać. Młode szybko rosną – w ciągu pierwszych dwóch miesięcy życia dobowy przyrost masy ciała wynosi 40–50 g. Po roku małe bobry mają już po około 8–13&nbsp;kg, a po drugim roku życia ich masa ciała sięga 14&nbsp;kg. Opiekę nad młodymi sprawują obydwoje rodzice oraz starsze rodzeństwo. Młode bobry dobrze pływają, ale chętnie korzystają z grzbietu lub ogona matki jako środka transportu. W pierwszym miesiącu życia bobry żywią się wyłącznie odżywczym, tłustym mlekiem matki. Śpią w nocy, a w dzień baraszkują. Po przejściu na pokarm stały zmianie ulega dobowy cykl ich aktywności. Chętniej śpią w ciągu dnia, aktywne są wieczorem{{r|<ref name="Czech|"/><ref name="Czech3}}"/>.

Bóbr europejski żyje do około 30 lat{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Włoski zoolog Giorgio Marcuzzi twierdzi, że bobry żyjące w [[Ogród zoologiczny|ogrodach zoologicznych]] osiągają wiek 35–50 lat{{r|<ref name="Marcuzzi|"/><ref name="Age}}"/>. Roczny przyrost populacji w Polsce wynosi od kilku do kilkunastu procent{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bobry wykazują aktywność w nocy. Szczyt aktywności dobowej przypada na porę między godziną 22 a 23 i stopniowo maleje ku porankowi. W ciągu dnia bobry spędzają czas w [[Nora (etologia)|norach]], gdzie śpią i odpoczywają{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Zimę bobry spędzają we wspólnej komorze [[Nora (etologia)|nory]] lub [[Żeremie|żeremiu]], dzięki czemu temperatura we wnętrzu rzadko spada poniżej –10&nbsp;°C. Zwykle jednak temperatura powietrza w norze podczas zimy nie spada poniżej 0&nbsp;°C. Bobry nie zapadają w sen zimowy. Zachowują dobowy cykl aktywności i po pokarm zwykle wybierają się nocą. Znalezione gałązki wciągają do nory, gdzie się posilają. Po godach i nadejściu cieplejszych dni aktywność bobrów wzrasta. Chętnie wychodzą wówczas na zewnątrz całymi rodzinami{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Rozpoczyna się też tradycyjne znakowanie terenu{{r|<ref name="Rosell2}}"/>.

Rodzina jest skoncentrowana w jednym miejscu do końca kwietnia. Po przyjściu na świat młodych bobry, które ukończyły trzy lata, stopniowo rozluźniają kontakt z wyjściową rodziną i ruszają w podróż – często na znaczne odległości – w poszukiwaniu dogodnych terenów i potencjalnych partnerów życiowych. Jest to okres intensywnego znakowania swoich terytoriów{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Szczyty aktywności rocznej przypadają na wiosenny czas wychowywania nowo urodzonych potomków oraz na okres jesiennych przygotowań do zimy – gromadzenia pożywienia, budowy lub naprawy nor i żeremi. Wzmożone żerowanie i robienie zapasów zimowych rozpoczyna się między pierwszą a trzecią dekadą października{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Struktura płciowa populacji bobrów jest bliska proporcji 1:1. W grupie 1015 odłowionych osobników badacze naliczyli 516 samic (50,84%) i 499 samców (49,16%){{r|<ref name="pzł}}"/>.

Głos bobra europejskiego można usłyszeć bardzo rzadko. Stosunkowo najczęściej słyszanym przez człowieka dźwiękiem może być odgłos porównywany do kwilenia niemowlaka, który służy do porozumiewania się członków rodziny, lub syczenie, względnie sapanie, które jest używane jako dźwięk odstraszający wroga i sygnał ostrzegawczy. Badacze rozróżniają także kilkanaście innych dźwięków, ale część z nich wydawana jest w [[dźwięk|paśmie częstotliwości nierejestrowanej przez ludzkie ucho]]. Głosy wydawane przez bobry mogą być porównywane do odgłosów gwizdów, westchnień, pomruków, odgłosów sowy lub świni. Naukowcy łączą poszczególne odgłosy z konkretnymi zachowaniami socjalnymi. Wskazują między innymi na charakterystyczny okrzyk powitalny, który towarzyszy spotkaniom między bobrami po dłuższej przerwie. Badacze odnotowali jednak ten dźwięk wydawany przez bobry w niewoli, podczas spotkania ze swoimi opiekunami{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Dźwiękiem często stosowanym przez bobry jest także głośne klaskanie ogonem o lustro wody. Ostrzega on inne bobry o zbliżającym się niebezpieczeństwie i sygnalizuje intruzowi, że został zauważony{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bobry żerują zwykle w pasie 20 metrów od brzegu cieku wodnego, ale podczas nocnych aktywności ruszają na badanie sąsiednich terenów. W ciągu nocy potrafią przepłynąć dystans 20 kilometrów. Dalsze podróże są typowe dla młodych bobrów wyruszających na poszukiwanie nowego stanowiska i partnera. Potrafią wówczas przebyć nawet kilkaset kilometrów{{r|<ref name="Czech|"/><ref name="Czech3}}"/>.

W lecie można także zaobserwować okresowe migracje z miejsc, które są wprawdzie zasobne w pokarm, ale są także zbyt łatwo dostępne dla ludzi. Bobry odchowujące młode potomstwo wolą czasowo przenieść się na tereny trudno dostępne, np. bagienne. Jesienią wracają na miejsce, gdzie było łatwiej o pożywienie, i tam gromadzą już żer zimowy{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Dawniej bóbr europejski występował w całej [[Strefa umiarkowana|strefie umiarkowanej]] [[Europa|Europy]] i [[Azja|Azji]]. Na początku XX wieku liczebność bobrów europejskich była już ograniczona do około 1200 osobników, żyjących w ośmiu izolowanych populacjach. W pierwszej dekadzie XXI wieku za sprawą przesiedleń, reintrodukcji i działań ochronnych liczebność bobrów znacznie wzrosła. W roku 2010 była szacowana na około 1 040 000 osobników, jednak liczba ta obejmuje także populacje wsiedlonego na północnym zachodzie i dalekim wschodzie [[Rosja|Federacji Rosyjskiej]] [[Bóbr kanadyjski|bobra kanadyjskiego]] (''C. canadensis''), którego zasięgi występowania sąsiadują lub pokrywają się z zasięgami populacji ''C. fiber''{{r|<ref name="Halley}}"/>.

Obecnie spotkać go można w północnej części [[Eurazja|Eurazji]] w: [[Austria|Austrii]], [[Białoruś|Białorusi]], [[Belgia|Belgii]], [[Chiny|Chinach]], [[Chorwacja|Chorwacji]], [[Czechy|Czechach]], [[Estonia|Estonii]], [[Finlandia|Finlandii]], [[Francja|Francji]], [[Holandia|Holandii]], [[Litwa|Litwie]], [[Liechtenstein]]ie, [[Łotwa|Łotwie]], [[Mołdawia|Mołdawii]], [[Niemcy|Niemczech]], [[Norwegia|Norwegii]], [[Polska|Polsce]], [[Rosja|Rosji]], [[Słowacja|Słowacji]], [[Słowenia|Słowenii]], [[Szwecja|Szwecji]], [[Szwajcaria|Szwajcarii]], [[Ukraina|Ukrainie]], [[Węgry|Węgrzech]]{{r|<ref name="msw}}"/>, a także w azjatyckiej części Rosji (znaczne populacje w zachodniej i środkowej Syberii oraz małe reliktowe populacje na terenach Syberii zachodniej i południowej), jak również w [[Chiny|chińskim]] regionie [[Sinciang]] i w zachodniej [[Mongolia|Mongolii]]{{r|<ref name="Halley}}"/>. W części współczesnych lokalizacji bóbr europejski formalnie uznany jest za gatunek wymarły, jednak podlegał reintrodukcji{{r|<ref name="msw}}"/>.

Na początku lat 50. jedna rodzina bobrów zamieszkała na terenie [[Czarna Hańcza|Czarnej Hańczy]] w okolicy [[Dworczysko (wieś w gminie Giby)|Dworczyska]]. Pod koniec lat 50. bobry zbudowały [[żeremie]] w rezerwacie [[Stary Folwark (województwo podlaskie)|Stary Folwark]] u ujścia Czarnej Hańczy z jeziora [[Wigry (jezioro)|Wigry]]. W tym samym czasie w okolicy niedalekiego przysiółka [[Zakąty]] nad Wigrami powstały dwa żeremia bobrów, a kolejna rodzina bobrów pojawiła się na brzegach jeziora [[Klonek]]. W 1962 roku powstał tam rezerwat przyrody „Ostoja bobrów Zakąty”{{r|<ref name="pzł}}"/>.

W 1949 roku z inicjatywy zootechnika prof. [[Mieczysław Czaja|Mieczysława Czai]] i zoologa prof. [[August Dehnel|Augusta Dehnela]] dokonano pierwszych planowych reintrodukcji. Sprowadzono wówczas kilka par bobrów z [[Woroneż]]a i wsiedlono je do starych kanałów [[Osowiec-Twierdza|Fortu Osowiec]] i uroczyska w górnym biegu [[Potok Oliwski|Potoku Oliwskiego]] w [[Dolina Radości|Dolinie Radości]] w [[Gdańsk]]u{{r|<ref name="pzł}}"/>. W 1953 roku bobry osiedliły się także na terenie jeziora Bobruczek (stanowiącego prywatną własność). W 1959 roku powstał [[rezerwat przyrody Bobruczek]]{{r|<ref name="pzł}}"/>, który został wkrótce objęty ochroną ścisłą{{r|<ref name="mp}}"/>. W 1955 roku Rosjanie dokonali introdukcji 40 bobrów w [[zlewnia|zlewni]] rzeki [[Pregoła]] oraz 30 osobników na brzegach rzeki [[Szeszupa]], a w rok później kilkanaście bobrów na terenie obecnej Białorusi, tuż przy granicy z Polską. Już po kilku latach odnotowano stałą migrację potomstwa tych zwierząt na teren Polski{{r|<ref name="pzł}}"/>.

Jednocześnie w roku 1958 powstała w Zakładzie Doświadczalnym [[PAN]] w [[Popielno (województwo warmińsko-mazurskie)|Popielnie]] ferma bobrów, która zapoczątkowała ochronę aktywną tego gatunku. Zaczątek stada hodowlanego stanowiło 8 zwierząt sprowadzonych z ówczesnego [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. W roku 1960 stan fermy został uzupełniony 9 bobrami pochodzącymi ze zlikwidowanego rezerwatu na Potoku Oliwskim.<ref>[http://popielno.pl/bobry/ Wg informacji ośrodka w Popielnie]</ref>. Hodowlę bobrów podjęła także ferma w [[Wiartel|Wiartlu]]. Osobniki pochodzące z tych hodowli wykorzystano w następnych latach do reintrodukcji bobra na innych terenach kraju.<ref>(JK): ''Ochrona bobra'', w: „[[Przyroda Polska]]” nr 3/1983, s. 8-9</ref>.

W konsekwencji dokonanych reintrodukcji i migracji bobrów z populacji w zlewni Pregoły, Niemna i Prypeci bóbr europejski rozszerzył zasięg występowania na obszar niemal całej Polski, z wyłączeniem wysokich gór – Tatr i Karkonoszy{{r|<ref name="pzł}}"/>.

Początkowe próby wprowadzania bobrów do natury oparte na stadzie hodowanym w ośrodku PAN były mało skuteczne, gdyż przyzwyczajone do hodowli zwierzęta na obcym terenie odczuwały stres. Z tego względu zaczęto stosować wobec nich środek usypiający. Wybudzające się osobniki stopniowo znakowały teren, który dzięki temu po pełnym wybudzeniu wydawał się im znajomy{{r|<ref name="jf}}"/>.

Wysoką skuteczność przeprowadzanych reintrodukcji i wysoki potencjał reprodukcyjny wsiedlonych populacji należy przypisać dobremu kojarzeniu par, dobremu doborowi pod względem struktury wiekowej i dbałości o wysoki odsetek (>25%) dojrzałych samic zdolnych do rozrodu. W przypadku stwierdzenia ubytków w reintrodukowanej populacji dokonywano także wsiedleń uzupełniających{{r|<ref name="pzł}}"/>.

W późniejszych latach dokonywano licznych przesiedleń bobrów: na [[Nizina Śląska|Nizinie Śląskiej]], w [[Sudety|Sudetach]] 220 zwierząt; na terenie [[Bory Dolnośląskie|Borów Dolnośląskich]] około 150 bobrów; ponadto na [[Pojezierze Sławskie|Pojezierzu Sławskim]], [[Pojezierze Kaszubskie|Kaszubskim]], w [[Bory Tucholskie|Borach Tucholskich]], na [[Pilica|Pilicy]] w okolicy [[Zalew Sulejowski|Zalewu Sulejowskiego]], w [[Kotlina Oświęcimska|Kotlinie Oświęcimskiej]] oraz na [[Dunajec|Dunajcu]] w okolicy [[Krościenko nad Dunajcem|Krościenka]]. Na terenie [[Bieszczady|Bieszczadów]] i [[Beskid Niski|Beskidu Niskiego]] wsiedlono około 300 zwierząt, zaś w [[Kotlina Sandomierska|Kotlinie Sandomierskiej]], na [[Roztocze (kraina)|Roztoczu]] i na [[Wyżyna Lubelska|Wyżynie Lubelskiej]] ponad 150 bobrów{{r|<ref name="pzł}}"/>. W Bieszczadach program reintrodukcji bobra europejskiego rozpoczęto w 1992 roku. Plan przewidywał odtworzenie prawdopodobnego, historycznego zasięgu występowania gatunku na tym terenie{{r|<ref name="Derwich}}"/>.

W latach 1976–1986 na Suwalszczyźnie odłowiono 223 bobry, które zostały przesiedlone w górne dorzecze Wisły i Odry, w Karpaty i Sudety. 24 rodziny bobrów trafiły w dorzecze Warty i Noteci. Po krótkiej przerwie program reintrodukcji ''C. fiber'' wznowił [[Polski Związek Łowiecki]], który w latach 1988–2003 odłowił i przesiedlił z terenów północno-wschodniej Polski ponad 1300 bobrów{{r|<ref name="pzł}}"/>.

|+Reintrodukcja bobra europejskiego (''Castor fiber'')<br />w latach 1974–1986 (Kasperczyk, 1987)<br /><small>(za: Goździewski, 2010){{r|<ref name="pzł}}"/></small>

|+Reintrodukcja bobra europejskiego (''Castor fiber'')<br />w latach 1988–2000<br /><small>(Goździewski, 2010){{r|<ref name="pzł}}"/></small>

W 1995 roku Scottish Natural Heritage rozpoczęło prace nad zbadaniem możliwości przeprowadzenia reintrodukcji ''C. fiber'' na terenie [[Szkocja|Szkocji]]{{r|<ref name="Conroy}}"/>. Przeanalizowane dane paleontologiczne, archeologiczne{{r|<ref name="Kitchener}}"/> i historyczne potwierdziły, że w przeszłości bóbr europejski był gatunkiem szeroko rozpowszechnionym w całej Szkocji i wymarł pomiędzy XII a XVI w. (ze wskazaniem na koniec tego przedziału czasowego). Przyczyną wyginięcia były rozpowszechnione polowania na bobry i popyt na ich skóry, mięso i kastoreum. Do wyginięcia przyczyniło się także niszczenie siedlisk{{r|<ref name="Conroy}}"/>.

W 2008 roku, po upływie ponad 400 lat od momentu wyginięcia bobrów w Szkocji, z inicjatywy Scottish Wildlife Trust oraz Royal Zoological Society of Scotland rozpoczął się próbny program reintrodukcji bobrów. Wsiedlono wówczas w Knapdale (północna część półwyspu [[Kintyre]], w hrabstwie [[Argyll and Bute]]) cztery rodziny bobrów{{r|<ref name="Telegraph|"/><ref name="bbc}}"/>. Program ma jednak wielu przeciwników, którzy wskazują na szkody wyrządzane przez wsiedlone zwierzęta{{r|<ref name="deadlinenews|"/><ref name="bbc}}"/>. Opublikowany w 2012 roku raport Scottish Natural Heritage wskazuje na konflikty pomiędzy właścicielami lokalnych gruntów a organizacjami zajmującymi się ochroną zwierząt. Raport przewiduje konieczność redukcji populacji wsiedlonych bobrów w przyszłości{{r|<ref name="snh}}"/>.

W 2016 roku rząd Szkocji zapowiedział uznanie bobra za gatunek rodzimy i objęcie go ochroną prawną{{r|<ref name="native}}"/>, jednak do końca 2018 roku nie podjął działań w tym kierunku{{r|<ref name="honour}}"/>. Liczebność bobrów na południu regionu [[Highlands (Szkocja)|Highlands]] i w dorzeczu [[Tay (rzeka)|Tay]] w końcu 2018 roku była oceniana na około 430 osobników{{r|<ref name="honour}}"/>.

Bóbr europejski jest [[Fitofag|roślinożercą]]{{r|<ref name="Czech|"/><ref name="Czech3}}"/>. Stare przekonania, że bobry polują na ryby, są nieprawdziwe{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Bóbr może żywić się niemal wszystkimi dostępnymi częściami roślin przybrzeżnych i wodnych – łykiem drzew i krzewów (w tym często osiki i wierzby), gałązkami, roślinami zielnymi: [[Trzcina pospolita|trzciną]], [[grążel]]ami{{r|<ref name="ssaki}}"/>. Pełna lista zjadanych roślin jest długa i składa się z ponad 200 gatunków roślin zielnych i 100 drzewiastych{{r|<ref name="Czech}}"/>, w praktyce jednak ta różnorodność jest ograniczona, bowiem bóbr żeruje w stosunkowo wąskim, bo zwykle około 20–metrowym pasie brzegowym. Od późnej wiosny do wczesnej jesieni bobry żywią się głównie roślinnością zielną. Od października, kiedy jej zaczyna brakować, zaczynają wybierać krzewy i drzewa liściaste. Ich fragmenty są także magazynowane na zimę. Bobry nie zjadają jednak samego drewna, ale korę drzew, liście, młode pędy, cienkie gałązki i łyko{{r|<ref name="Czech|"/><ref name="Czech3}}"/>.

Spośród drzew lubią topolę, osikę i wierzby{{r|<ref name="ssaki}}"/> oraz – w nieco mniejszym stopniu – brzozę, leszczynę i inne drzewa liściaste. Po olszę czarną i szarą sięgają niechętnie{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

W skład zimowego żeru polskich populacji wchodzą wierzby: [[wierzba szara]] (''Salix cinerea''), [[wierzba uszata|uszata]] (''Salix aurita''), [[wierzba pięciopręcikowa|pięciopręcikowa]] (''Salix pentandra'') i [[wierzba purpurowa|purpurowa]] (''Salix purpurea''), lokalnie [[wierzba wiciowa]] (''Salix viminalis'') i [[wierzba śniada|śniada]] (''Salix livida''). W zależności od specyfiki siedliska wybierają jeszcze inne gatunki. Kiedy nie mają innej możliwości, to wybór pada na [[brzoza omszona|brzozę omszoną]] (''Betula pubescens''), [[brzoza niska|brzozę niską]] (''Betula humilis'') i [[brzoza brodawkowata|brodawkowatą]] (''B. pendula''){{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Na terenach górskich bobry chętnie wybierają młode [[jesion]]y (''Fraxinus excelsior''), [[buk]]i (''Fagus silvatica''), [[Klon jawor|jawory]] (''Acer pseudoplatanus'') oraz drzewa twarde, np. [[dąb]] (''Quercus sp''.) i [[grab]] (''Carpinus betulus''). W siedliskach zlokalizowanych na terenach o wysokich zboczach, a także w terenach górskich zjadają elementy [[wierzba biała|wierzby białej]] (''Salix alba'') oraz [[wierzba iwa|wierzby iwa]] (''S. caprea''). Badacze stwierdzili także podgryzanie niektórych drzew owocowych – np. jabłoni. Bobry nie lubią [[sosna zwyczajna|sosny]] (''Pinus sylvestris'') i [[świerk pospolity|świerka]] (''Picea abies''){{r|<ref name="Czech|"/><ref name="Czech3}}"/>.

Organizm bobra nie jest w stanie łatwo spożytkować całego przyjmowanego pokarmu, bowiem znaczną część pożywienia roślinnego stanowi celuloza. Dlatego bóbr stosuje [[cekotrofia|cekotrofię]], czyli specyficzną odmianę koprofagii. Wytwarza dwa rodzaje odchodów i zjada jeden z nich, ten w którym znajdują się składniki wstępnie przetworzone przez bakterie{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Na świecie jedynie nieliczne [[Gatunek (biologia)|gatunki]], w tym człowiek i bóbr, potrafią przystosować środowisko do własnych potrzeb. W warunkach postępującego przekształcania środowiska przyrodniczego często zachodzi konflikt między nimi. Jednak o ile działalność człowieka bardzo rzadko jest korzystna dla przyrody, o tyle działalność bobrów może przywracać korzystne [[Melioracja|stosunki wodne]], utrzymywać i zwiększać [[Różnorodność biologiczna|różnorodność biologiczną]], ograniczać [[erozja|erozję]], zwiększać tempo samooczyszczania się wód{{r|<ref name="Czech2}}"/>.

Do najbardziej charakterystycznych śladów funkcjonowania bobrów w środowisku należą budowane przez nie tamy. Mogą mieć prostą konstrukcję i występować jako pojedynczy próg wodny, ale możliwe jest także istnienie skomplikowanych konstrukcji, które układają się w kaskady. Bobry kontrolują na bieżąco stan budowli i szybko naprawiają ewentualne uszkodzenia. W okresach podwyższenia stanu wód bobry celowo rozszczelniają tamy, by odprowadzić nadmiar wody. Można więc powiedzieć, że bobry prowadzą zorganizowaną działalność inżynierską{{r|<ref name="Dzięciołowski|"/><ref name="Brzuski|"/><ref name="Czech2}}"/>. Tamy bobrowe określane są przez biologów ewolucyjnych jako [[fenotyp rozszerzony]]{{r|<ref name="Dawkins}}"/>.

Budowle hydrotechniczne wznoszone przez bobry zmieniają charakter cieku wodnego. Powstają nowe siedliska, zwiększa się retencja zlewni, a nawet zmieniają się parametry fizykochemiczne wody, bowiem stawy akumulują dużą ilość osadów. Działalność bobrów tworzy nowe środowisko, korzystne dla populacji [[bezkręgowce|bezkręgowców]], [[ryby|ryb]], [[płazy|płazów]] i flory. Tamy mogą także utrudniać wędrówki ryb w górę [[ciek]]u, jednak naukowcy podkreślają, że działalność bobrów przynosi więcej korzyści dla rozwoju [[Ichtiofauna|ichtiofauny]], niż szkód w ich funkcjonowaniu{{r|<ref name="Kukuła}}"/>. Z [[Żeremie|żeremi]] bobrowych korzystają [[Norka europejska|norki]], [[Tchórz zwyczajny|tchórze]], a nawet [[wydra|wydry]]{{r|<ref name="pzł}}"/>. Liczebność bezkręgowców [[bentos]]owych w stawach bobrowych jest niższa niż w ciekach, które dały im początek, ale ich obecność sprawia, że poniżej stawów jest wyższa, niż w odcinku powyżej nich. Okolice żeremi są też bogatsze pod tym względem, niż typowy [[Strefa przybrzeżna|litoral]] jeziorny. Rola tam bobrowych jako barier migracyjnych dla ryb jest obniżana zwłaszcza podczas wyższych stanów wody (np. po roztopach, gdy część ryb migruje), a same tamy są często rozszczelnione. Natomiast podczas niskich stanów wód stawy bobrowe stają się [[Ostoja (ekologia)|refugium]] dla organizmów wodnych{{r|<ref name="t&t}}"/>.

Stawy bobrowe, w porównaniu ze zbiornikami budowanymi przez człowieka, są tworem krótkotrwałym, przez co zwykle nie wystarcza czasu, by nastąpiło ich wypłycenie{{r|<ref name="t&t}}"/>. Niemniej, co zdarzało się zwłaszcza w czasach, gdy presja człowieka na siedliska bobra była mniejsza, mogą istnieć wystarczająco długo, by odłożyły się zauważalne warstwy osadów{{r|<ref name="hsz}}"/>. Parametry morfometryczne (mała głębokość) sprawiają, że nie powstaje w tych zbiornikach [[Stratyfikacja termiczna wody w jeziorze|stratyfikacja termiczna]], choć w rozleglejszych stawach woda może się nagrzewać, powodując kilkustopniową różnicę temperatur pomiędzy wpływem i odpływem cieku{{r|<ref name="t&t}}"/>.

Szkody powodowane przez bobry w gospodarce człowieka można zgrupować w kilka zakresów{{r|<ref name="Czech3}}"/>:

Naturalnymi wrogami bobra są [[wilk szary|wilki]], [[ryś|rysie]], niedźwiedzie{{r|<ref name="Czech3}}"/>, [[Rosomak tundrowy|rosomaki]] i [[lis]]y{{r|<ref name="Rosell}}"/>. Zdarzają się przypadki zabicia małych bobrów przez wydry, norki, duże ryby drapieżne (na przykład przez szczupaka) oraz ptaki drapieżne. Wrogami bobrów są też wałęsające się psy, ale największym wrogiem dla bobrów pozostaje człowiek{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Na bobrach europejskich pasożytują głównie pasożyty wewnętrzne, jak [[przywry]] (np. ''[[Stichorchis subtriquetrus]]'') czy [[nicienie]] (np. ''[[Travassosius rufus]]''). Stadia pośrednie przywr dostają się do organizmu bobra wraz ze spożywaną roślinnością wodną i nadwodną. Bobry cierpią także dość często na pasterelozę, paratyfus, zarażenia [[Pałeczka okrężnicy|pałeczką okrężnicy]] (''Escherichia coli'') i zapalenie płuc. Entomolodzy odnotowali również możliwość zasiedlania w futrze bobra chrząszcza ''[[Platypsyllus castoris]]'', który żeruje na pajęczakach ''[[Histiophorus castoris]]'' żywiących się łojem i naskórkiem bobra{{r|<ref name="Czech3}}{{r|"/><ref name="Schabe}}"/>. Obydwa wspomniane pasożyty występują także u [[bóbr kanadyjski|bobra kanadyjskiego]] co może świadczyć o wspólnym pochodzeniu obu gatunków [[bóbr|bobrów]]{{r|<ref name="Czech3}}"/>. W futrach bobrów europejskich pasożytuje ponadto co najmniej dwadzieścia gatunków [[Roztocze (pajęczaki)|roztoczy]] z [[Rodzaj (biologia)|rodzaju]] ''[[Schizocarpus]]'' ([[Rodzina (biologia)|rodzina]] [[Chirodiscidae]]){{r|<ref name="Zootaxa1|"/><ref name="Zootaxa2|"/><ref name="Bochkov}}"/>.

Badania polskich parazytologów wykazały także, że bóbr europejski jest nosicielem pierwotniaków jelitowych ''[[Cryptosporidium]]'' i ''[[Giardia]]'' spp., które pasożytują w przewodach pokarmowych wielu gatunków zwierząt i człowieka. Obydwa pasożyty wytwarzają formy inwazyjne – oocysty i cysty, które są odporne na warunki zewnętrzne, a zanieczyszczone nimi środowisko wodne stanowi jedną z głównych dróg rozprzestrzenienia się pasożytów. Zarażenia tymi pasożytami są przyczyną [[Kryptosporidioza|kryptosporidioz]] lub [[giardioza|giardioz]] (uważanych za [[Choroby odzwierzęce|zoonozy]]), które są przyczyną długotrwałych lub nawracających biegunek u osób z grup ryzyka, z wrodzonymi lub nabytymi niedoborami odporności. W ostatnich latach zaobserwowano wzrost zarażeń w polskich populacjach bobra europejskiego. Wzrost ten prawdopodobnie jest związany ze wzrostem zagęszczenia populacji bobrów{{r|<ref name="Bajer|"/><ref name="Solarczyk}}"/>.

O wyborze konkretnego siedliska decyduje głównie głębokość lokalnego [[Zbiornik wodny|zbiornika wodnego]], ale także obfitość przydatnego na zimę żeru drzewnego. Bobry najczęściej wybierają na siedlisko brzegi rzek i jezior, bagna, [[wyrobisko|wyrobiska]] potorfowe i pożwirowe. Wybierają zarówno bardzo małe [[ciek]]i wodne, jak i duże rzeki. Chętnie zamieszkują tereny, w których dominują zespoły szuwarowe, turzycowe i zaroślowe porośnięte krzewiastymi wierzbami i brzozami. W terenach leśnych bobry lubią otoczenie brzóz i olszy{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bobry wykazują rzadko spotykane wśród zwierząt zdolności do wznoszenia budowli. Każde ich działanie w tym zakresie wiedzie ku zapewnieniu bezpieczeństwa i stabilizacji życia rodziny na danym terenie. Budowane tamy i kanały zapewniają stały poziom wód, zapewniają stałość schronienia i umożliwiają osiągnięcie zrównoważonego stanu, w którym przyrost masy roślin w danym stanowisku równoważy masę usuwaną przez bobry. Dlatego stanowiska bobrów mogą istnieć w tym samym miejscu przez dziesiątki czy setki lat. Naukowcy spierają się, czy działania budowlane bobrów wynikają jedynie z instynktu, czy też doświadczenia. Tak czy inaczej bobry są w stanie doprowadzić dany ciek wodny do takiego stanu, w którym zapewniony zostanie stały, podwyższony poziom wody, dzięki czemu wejścia do [[żeremie|żeremi]] pozostają ukryte pod wodą i niewidoczne dla intruzów, a magazynowany żer zimowy pozostanie zatopiony. Bobry zaskakująco trafnie wybierają miejsce budowy tamy i uzyskują oczekiwany efekt piętrzenia wody przy stosunkowo małym wysiłku. W swoich pracach bobry uwzględniają więc ukształtowanie terenu i cieku wodnego. Zwykle wybierają miejsca, w których istnieje naturalne wypłycenie cieku, gdzie zwężenie lub na przykład kłody drewna przegradzają nurt wody{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Najczęściej spotykanymi formami użytkowania siedliska są [[Nora (etologia)|nory]]. Potwierdzają to badania naukowe przeprowadzone w dolinie [[Rodan]]u we Francji oraz w latach osiemdziesiątych w Polsce. U nas zinwentaryzowano je w 51% zbadanych, zajmowanych stanowisk{{r|<ref name="Brzuski}}"/>. Bobry drążą nory w stromych brzegach cieków wodnych lub dołów potorfowych. Istotnym warunkiem do ich tworzenia są małe wahania poziomu lustra wody{{r|<ref name="Żurowski}}"/>. Wejścia są zwykle sytuowane pod powierzchnią wody{{r|<ref name="ssaki}}"/>, na głębokości, która zapewnia, że w porze zimowej nie zamarznie. Korytarz biegnie od wejścia ukosem w górę, gdzie zlokalizowana jest komora gniazdowa. Zazwyczaj jest ona ulokowana 30–70&nbsp;cm powyżej górnej krawędzi wejścia, by zabezpieczyć przed zalaniem. Warstwa gruntu nad komorą musi być jednak wystarczająco gruba, by zapewnić bezpieczeństwo. Jest to możliwe wtedy, gdy brzeg jest dość wysoki – co najmniej 1,5 – 2 m powyżej wejścia{{r|<ref name="Brzuski}}"/>. System nor jest strukturą znacznie rozbudowaną, wielopiętrową, wyposażoną w kilka komór gniazdowych. Łączna długość korytarzy może osiągać 50 m{{r|<ref name="Żurowski}}"/>, ale znane są siedliska w których przekroczyła 100, a nawet 200 m. Podwodne tunele mają w przekroju kształt owalny: szerokość osiąga 30–60&nbsp;cm, a wysokość 20–35&nbsp;cm{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>.

Do wykonania tamy bobry używają gałęzi, mułu, darni, kamieni i żwiru, ale w trudniejszym terenie wykorzystują niemal wyłącznie kamienie. W wybranym miejscu [[ciek]]u bobry formują wał z mułu i piasku dennego, po czym mocują na dnie gałęzie, które stanowią szkielet. Kładą je w kierunku zgodnym z przepływem wody lub wbijają w dno. Później kolejno układają gałęzie poprzecznie, darń, muł oraz części roślin i warstwa po warstwie wznoszą budowlę ku zamierzonemu poziomowi. Gotowa tama zachowuje szczelność, a spiętrzona woda może przelewać się tylko wierzchem. Przy brzegu bobry budują małe kanały, przez które może być odprowadzany nadmiar wody. Zwykle jedna tama główna chroni żeremia lub nory danej rodziny{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Wysokość tam waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu centymetrów. Największe budowle przy wysokości kilku metrów mogą mieć szerokość nawet kilkuset metrów. Tamy są bardzo trwałe. Wytrzymują napór wody i lodu. W wyniku budowy tamy powstają stawy o powierzchni od pół aż do kilkudziesięciu hektarów. Zmysł inżynierski bobrów pozwala także na zbudowanie na danym cieku całego systemu kaskadowego, który osłabia napór wody i umożliwia zalanie większego terenu{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

W 2000 roku leśnicy odnotowali fakt zbudowania przez rodzinę bobrów w Beskidzie Niskim na odcinku rzeki o długości 1,2&nbsp;km systemu tam o wysokości od kilkunastu centymetrów do 1,6 metra{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Populacje zamieszkujące tereny nizinne budują żeremia – domki. Zbudowane są z takich samych materiałów jak tamy. Budowa może być wykonania na dwa sposoby. W pierwszym praca zaczyna się od wykopania nory od dna cieku w miejscu, gdzie będzie podwodne wejście do komory, która zostanie wykopana w pasie brzegu i będzie zlokalizowana ponad poziomem wody. Na komorę zostają nałożone na przemian gałęzie, darń i muł. Budowla nabiera kształtu stożka. W drugim sposobie prace zaczynają się od wykopania od góry zagłębienia, które będzie przyszłą komorą, by później zabudować ją od góry na kształt kopca. Wyjście również jest wykopywane pod poziom wody. Żeremie może mieć wysokość 3 metrów, a średnica podstawy może dochodzić nawet do 20 m{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Ulepszanie i prace remontowe bobry prowadzą codziennie, natomiast jesienią prace są szczególnie intensywne. Mają wzmocnić i zabezpieczyć budowlę przed zimą. Na wiosnę trwają naprawy po zimie i remont żeremi przed narodzinami młodych{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Wnętrze żeremia zawiera jedną komorę, która jest zlokalizowana ponad poziomem wody. Od niej do góry wiedzie kanał wentylacyjny wykonany z luźnych gałęzi. Czasem – szczególnie w terenie o wysokich i stromych brzegach – żeremie może zawierać kilka pięter komór. Komora jest wysłana gałązkami, suchym materiałem roślinnym oraz wiórami z drewna. W dół od komory biegną korytarze kończące się wyjściem zlokalizowanym poniżej lustra wody. Łączna długość korytarzy może dochodzić do kilkudziesięciu metrów{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bobry potrafią ścinać drzewa w sposób bardzo sprawny. Robią to, by uzyskać dostęp do delikatnych gałęzi, które mają cienką korę i mają wysoką wartość energetyczną. Równocześnie zdobywają gałęzie, które będą materiałem do wznoszenia budowli. Bobry potrafią ściąć nawet bardzo grube drzewa – o średnicy do 1 metra{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Bobry europejskie zbierają przed zimą karmę drzewną i magazynują ją w tratwach zatapianych pod wodą lub rzadziej w norach. Spiżarnie lokalizują w pobliżu wejścia do nory lub [[Żeremie|żeremia]]. W terenach górskich bobry zakładają magazyny w tych częściach cieków, gdzie mogą być zabezpieczone przez rwącą wodą. Spiżarnie są lokalizowane w zakolach rzek, a same tratwy mocowane do brzegu i dna. Bobry zamieszkujące rwące górskie rzeki mogą rezygnować z magazynowania pożywienia w formie zatapianych tratw. Składają wówczas zapasy w specjalnie przygotowanych norach. Fakt istnienia bobrzych magazynów na danym terenie ułatwia pracę leśnikom prowadzącym inwentaryzację populacji, bowiem są dowodem na to, że okoliczne nory lub [[Żeremie|żeremia]] są zamieszkane przez rodzinę bobrów{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Magazyny mają zwykle dość znaczne rozmiary. Na terenach nizinnych magazyn może zajmować od 5 do 19 m³, a zapasy w przeliczeniu na jednego bobra mogą zajmować od 1,1 do 4,5 m³. W terenach górskich, gdzie zimy są surowsze, odnotowano istnienie magazynów o wielkości 25 m³. Maksymalne napotkane spiżarnie rodziny bobrów zajmowały aż 70 m³{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Badając zawartość spiżarni, leśnicy stwierdzili, że sporadycznie oprócz karmy drzewnej bobry magazynują czasem także kłącza [[grążel]]i (''Nuphar luteum'') i [[Grzybienie białe|grzybieni]] (''Nymphaea alba''). Bobry potrafią się łatwo przystosować do danego otoczenia. Na [[Pojezierze Brodnickie|Pojezierzu Brodnickim]] nauczyły się, że mogą korzystać z sąsiedztwa plantacji [[Burak cukrowy|buraka cukrowego]], która funkcjonuje bezpośrednio przy ich bagnach. Jesienią do ich magazynów w norach trafiły buraki z 25 arów plantacji. Bobry z populacji bieszczadzkiej zabierały do spiżarni wałki wierzby ułożone w stosy przez robotników leśnych{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

W przeszłości bobry ceniono ze względu na futro, mięso oraz [[Kastoreum|strój bobrowy]] – wydzielinę dodatkowych gruczołów płciowych, półpłynną masę o przenikliwym zapachu piżma, z której po wysuszeniu uzyskiwano czerwonobrązowy proszek nazywany [[kastoreum]]. Aromatycznym składnikiem tej substancji jest przede wszystkim [[kastoramina]]. Kastoreum było stosowane w przemyśle [[perfumy|perfumeryjnym]] do wzmacniania zapachu oraz w przemyśle spożywczym jako [[Zapach|aromat naturalny]]. W przeszłości strój bobrowy ceniony był ze względu na właściwości lecznicze{{r|<ref name="bestiariusz}}"/>. Staropolska medycyna okrzyknęła go lekiem na wszelkie dolegliwości. Cena sproszkowanego specyfiku była bardzo wysoka – w połowie XIX wieku za jedną [[Uncja|uncję]] (około 28 g) płacono aż 240 [[Złoty polski|złotych polskich]]. Tłuszcz (''skrom'') z bobra służył do leczenia ran{{r|<ref name="Jędrych}}"/>.

Mięso z bobrów wykorzystuje się do celów kulinarnych. Zalicza się je do surowców wysokobiałkowych, ale niskokalorycznych, co sprawia, że z punktu widzenia dietetyki jest produktem poszukiwanym{{r|<ref name="TA}}{{r|"/><ref name="TA2}}"/>. Bobrzyna jest krucha, bardzo soczysta, o wysokich walorach smakowych, ale charakteryzuje się niską trwałością{{r|<ref name="Jędrych}}"/>. [[Łukasz Gołębiowski]], jeden z pierwszych polskich [[Etnografia|etnografów]], pisał w 1830 roku: „Umiejętność kucharska przyswoiła do ryb i bobry, robiąc z nich i na post kiełbaski, potrawki, plusk, czyli ogon jego nade wszystko ceniąc”{{r|<ref name="Gołębiowski}}"/>. Bobra, zwierzę wodne, traktowano jako pokrewne rybom. Dlatego dopuszczalne było zjadanie bobrzyny w czasie postu{{r|<ref name="ssaki|"/><ref name="Jędrych|"/><ref name="Bisz}}"/>. Przyrządzony ogon bobra, czyli tak zwany ''plusk'', który w naturze pokryty jest łuską, podawano nawet wśród potraw [[Wigilia Bożego Narodzenia|wieczerzy wigilijnej]]{{r|<ref name="Gloger|"/><ref name="Bisz|"/><ref name="kracik}}"/>.

Działalność bobrów może przynosić pewne szkody gospodarcze. Według szacunków naukowców w Polsce na początku XXI w. ok. 3% stanowisk bobrzych powodowało takie szkody. W większości występują one w bliskiej odległości od rzeki. Powodują podtopienia, blokady przepustów, ścinanie drzew gospodarczych, uszkodzenia grobli itp.{{r|<ref name="t&t}}"/> Zdarza się również, że bobry mogą magazynować i zjadać rośliny uprawne, takie jak buraki{{r|<ref name="hsz}}"/>. W Polsce za szkody wyrządzone przez bobry odpowiada Skarb Państwa{{r|<ref name="uop}}"/>.

W [[XIX wiek]]u istniały już tylko wyspowe stanowiska bobrów we wschodniej części Polski. Zasadniczy kryzys liczebności bobrów na ziemiach polskich przypadł na lata 1850–1900. Jednak już w trzy lata od odzyskania niepodległości, w 1921 r., uznano bobra za [[Gatunek zagrożony|gatunek ginący]] i wpisano go na listę zwierząt objętych całkowitą ochroną{{r|<ref name="Sawicki}}"/>. Po [[II wojna światowa|II wojnie światowej]] na terenie Polski bóbr występował skrajnie nielicznie: podczas inwentaryzacji w 1950 roku wykazano zaledwie jedno naturalne stanowisko na terenie Suwalszczyzny – na rzece [[Marycha|Marysze]], dopływie [[Czarna Hańcza|Czarnej Hańczy]]. W roku 1949 wsiedlono pierwsze bobry sprowadzone ze Związku Radzieckiego do rzeki [[Biebrza|Biebrzy]] pod [[Osowiec (powiat moniecki)|Osowcem]]. Kilka lat później zidentyfikowano nowe stanowiska bobra w dorzeczu Hańczy i na jeziorze [[Wigry (jezioro)|Wigry]]. Przyjęto, że były to osobniki przybyłe z dorzecza Niemna na terenach Związku Radzieckiego{{r|<ref name="Sawicki}}"/>. W 1958 roku szacowano, że w dorzeczu Czarnej Hańczy i w rejonie Wigier żyje już około 30 bobrów. W tym samym roku stwierdzono pierwsze [[Żeremie|żeremia]] bobrowe w Puszczy Białowieskiej, na rzece [[Narewka|Narewce]] przy ujściu [[Hwoźna|Hwoźnej]]. Pobudowały je osobniki przybyłe z białoruskiej części Puszczy. Trzecim rejonem naturalnej migracji bobrów były okolice [[Kanał Mazurski|Kanału Mazurskiego]] oraz dorzecze [[Węgorapa|Węgorapy]] i jezioro [[Oświn]], dokąd prawdopodobnie przybyły osobniki z dorzecza [[Pregoła|Pregoły]]{{r|<ref name="Sawicki}}"/>. Dzięki ochronie prawnej i reintrodukcji gatunek występuje obecnie coraz liczniej{{r|<ref name="Kukuła}}"/>.

Nadal jednak działania człowieka stanowią zagrożenie dla bobrów. Częste są przypadki kłusownictwa, które nierzadko prowadzi do wyniszczenia lokalnej populacji. Kłusownicy używają sieci lub wnyków ulokowanych w miejscach wślizgiwania się bobrów do wody. Pospolitymi działaniami wymierzonymi w bobry są akty niszczenia tam i [[Żeremie|żeremi]] oraz palenia ich, a także rozkopywania nor{{r|<ref name="Czech3}}"/>.

Pierwszym z aktów określającym zasady ochrony gatunku jest [[Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk]], tzw. konwencja berneńska (Dz. U. z 1996 r. Nr 58, poz.263). Bóbr umieszczony jest w III załączniku określającym chronione gatunki zwierząt. Artykuł 7 konwencji zaleca, by poszczególne państwa tak dopasowywały własne regulacje prawne ochrony zwierząt wymienionych w załączniku III oraz jasno określały ich eksploatację, by eliminować zagrożenia dla istnienia populacji{{r|<ref name="konwencja}}"/>.

Drugim europejskim aktem jest Dyrektywa 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. Jest to tak zwana dyrektywa siedliskowa. ''C. fiber'' wymieniony jest w załączniku II tego dokumentu, w którym określone są gatunki fauny i flory, których ochrona wymaga wyznaczenia [[Specjalny obszar ochrony siedlisk|specjalnych obszarów ochrony]] sieci [[Natura 2000]], oraz w załączniku V, gdzie wskazano gatunki zwierząt i roślin, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego i eksploatacja jest możliwa pod warunkiem, że populacja tych gatunków zostanie zachowana we właściwym stanie ochrony{{r|<ref name="dyrektywa}}{{r|"/><ref name="ue}}"/>.

W Polsce bóbr europejski był objęty ochroną gatunkową we współczesnym znaczeniu od 1952 roku{{r|<ref name="rozp52}}"/>. W 2001 roku, wprowadzając rozróżnienie na ochronę ścisłą i częściową zwierząt, ustalono, że bobra obejmuje ta druga forma{{r|<ref name="rozp01}}"/>. W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z 16 grudnia 2016 gatunek znalazł się dodatkowo na liście zwierząt które mogą być pozyskane przez odstrzał z broni myśliwskiej lub chwytanie w pułapki żywołowne – w okresie od dnia 1 października do dnia 15 marca{{r|<ref name="rozp2016}}"/>. W Finlandii, Szwecji, na Litwie, częściowo w Rosji przywrócono polowania na bobry{{r|<ref name="Czech}}"/>.

[[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody]] (IUCN) w wydanej w 2002 roku edycji [[Czerwona księga gatunków zagrożonych|Czerwonej księgi gatunków zagrożonych]] zaliczała ''C. fiber'' do gatunków bliskich zagrożenia – „NT” (ang. ''near threatened''). W 2008 roku IUCN oceniła skuteczność wdrożonych regularnych programów ochronnych, zważyła odnotowywaną tendencję do odzyskiwania przez bobry utraconych w przeszłości obszarów występowania i zaliczyła ''C. fiber'' do kategorii [[gatunek najmniejszej troski|gatunków najmniejszej troski]] (niższego ryzyka) oznaczanej [[Skrótowiec|akronimem]] „LC”{{r|<ref name="iucn}}"/>.

Edycje [[Mongolia|mongolskiej]] czerwonej księgi z 1987 i 1997 roku, oraz mongolska ustawa łowiecka z 1995 roku wymieniają endemiczny podgatunek ''Castor fiber birulai'' jako [[gatunek rzadki|rzadki]] (potencjalnie zagrożony) – „R”, zaś od 2000 roku lokalne populacje podlegają ochronie ustawowej. Na terenie Mongolii przeprowadzanych jest wiele translokacji, które mają prowadzić do zwiększenia liczebności populacji i zasięgu występowania bobrów. Od 1965 roku na terenie doliny rzeki [[Ulungur He]] funkcjonuje – utworzony w celu ochrony ''C. f. birulai'' – [[rezerwat przyrody Bulgan gol]]. Około 11% zasięgu występowania ''C. f. birulai'' to obszary chronione{{r|<ref name="iucn}}"/>.

[[Chiny|Chińska]] czerwona księga określa ten podgatunek jako „[[Gatunek zagrożony|EN]]” – zagrożony{{r|<ref name="iucn}}"/>.

Bobry towarzyszyły człowiekowi od pradziejów, więc zostały włączone także do lokalnych wierzeń ludowych. [[Chantowie]] i [[mansowie]] – [[ludy ugrofińskie]] zamieszkujące zachodnią [[Syberia|Syberię]], na wschód od rzeki [[Ob]] – uznają bobry za zwierzęta posiadające duszę. U starożytnych ludów (Germanowie, Finowie i Norwegowie) bóbr był zwierzęciem ofiarnym. Ludy pierwotne używały siekaczy bobrów do wyrobu amuletów{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>.

W XVII w. [[Kościół katolicki]] zezwolił na jedzenie mięsa bobra w okresie [[Wielki post|wielkiego postu]], gdyż uważano, iż bóbr jako zwierzę wodne, winien być traktowany jako pokrewny rybom{{r|<ref name="kracik|"/><ref name="krainabobra}}"/>. Ogon bobra, czyli tak zwany ''plusk'', który w naturze pokryty jest łuską, podawano także wśród potraw [[Wigilia Bożego Narodzenia|wieczerzy wigilijnej]]{{r|<ref name="Gloger|"/><ref name="Bisz|"/><ref name="kracik}}"/>.

O powszechnej obecności bobrów na terenie Europy i Azji świadczą nazwy miejscowości, rzek i jezior utworzone od ich nazwy{{r|<ref name="Dzięciołowski}}"/>. W Polsce jest około 80 miejscowości o nazwach nawiązujących do bobrów{{r|<ref name="Czech3}}"/>. Nazwy te nie zawsze stanowią dowód występowania w przeszłości bobrów w danej okolicy, gdyż początek mogły im dać nazwiska pierwszych osadników lub właścicieli{{r|<ref name="sgkp}}"/>.

Do rzek o nazwie Bóbr należy [[Bóbr (dopływ Odry)|lewy dopływ Odry]] oraz [[Bóbr (dopływ Berezyny)|lewy dopływ Brezyny]]{{r|<ref name="sgkp}}"/>.

Bobry były obecne w [[heraldyka|heraldyce]] europejskiej, ale stosowane wówczas graficzne wyobrażenia świadczyły o braku znajomości gatunku{{r|<ref name="Dzięciołowski|"/><ref name="Marcuzzi}}"/>. Bóbr w [[herb]]ie [[Niemcy|niemieckiego]] [[Biberach an der Riß|Biberach]] ma głowę drapieżnika{{r|<ref name="Dzięciołowski|"/><ref name="Marcuzzi}}"/>.

Bobry funkcjonowały od wieków w tradycyjnych polskich przysłowiach ludowych, najczęściej w pozytywnym kontekście. „Jak masz bobra sprawa dobra”, „jak zabijesz bobra, nie będziesz miał dobra” (za zabijanie bobrów groziła kara){{r|<ref name="Bralczyk}}"/>, „płakać jak bóbr” (w przekonaniu myśliwych bóbr zabijany lub ścigany płakał){{r|<ref name="Gloger}}"/>, „okupić się jak bóbr strojami” (nawiązanie do rzekomego okaleczania się bobrów i w sytuacji osaczenia odgryzania sobie genitaliów, by stać się bezwartościowym dla myśliwego i ujść z życiem){{r|<ref name="Bralczyk|"/><ref name="wspolistnienie}}"/>, „nie zawsze się dają łapać bobry” (nie zawsze nadarza się dobra okazja), „bobrować jak nurek w wodzie” (szukać w trudnym terenie, myszkować, szperać), „bóbr rzadko nie nurkiem patrzy” (spode łba), „złap bobra na wodzie, on jeszcze nurkiem pójdzie”, „gdzie bobry tam pstrąg dobry” (wędkarskie) oraz „spać jak bóbr”. Bóbr obecny jest także w przysłowiach rosyjskich, na przykład „zabić bobra” oznacza: zrobić zły interes{{r|<ref name="wspolistnienie}}"/>.

W [[Polska|polskim]] [[Dramat filmowy|dramacie]] z 2012 roku ''[[Zabić bobra]]'' (reż. [[Jan Jakub Kolski]]), bobry które wprowadziły się do rodzinnej miejscowości Eryka, żołnierza sił specjalnych, zmieniają otoczenie, budują żeremia i „naruszają pejzaż”. Dla Eryka, zmagającego się z traumami i wspomnieniami z [[II wojna czeczeńska|wojny w Czeczenii]], gryzonie stają się symbolem agresywnych czynników zaburzających rzeczywistość. Podejmuje z nimi walkę w próbie przywrócenia stanu sprzed lat. Walka ta symbolizuje zmaganie się z własnymi słabościami{{r|<ref name="zabić}}"/>.

W Krzyżakach [[Henryk Sienkiewicz|H. Sienkiewicza]] Maćko z Bogdańca stosuje ''skrom bobrowy'' do leczenia rany{{r|<ref name="hs}}"/>. Przyjemna w dotyku sierść bobra jest wspominana w dość frywolnych metaforach współczesnej literatury amerykańskiej{{r|<ref name="Bralczyk}}"/>. Pod koniec lat 30. XX wieku dużą popularnością cieszyły się kuplety „Niedobrze panie Bobrze” (1935) autorstwa [[Jerzy Jurandot|Jerzego Jurandota]], wykonywane przez polski zespół [[Rewelersi|rewelersów]] [[Chór Dana]]{{r|<ref name="Wolański}}"/>. W 1938 roku Jurandot wydał w formie książkowej zbiór tekstów kabaretowych. Tomik nosił tytuł wspomnianego kupletu{{r|<ref name="Jurandot}}"/>.

* <ref name="Bechstein">{{cytuj książkę|imię = J.M. | nazwisko = Bechstein| tytuł = Gemeinnützige Naturgeschichte Deutschlands nach allen drey Reichen: ein Handbuch zur deutlichern und vollständigern Selbstbelehrung besonders für Forstmänner, Jugendlehrer und Oekonomen|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/30258165|rok |data= 1801 |wydawca = Bey Siegfried Lebrecht Crusius|miejsce = [[Lipsk|Leipizg]]|część = 1| część = 2 |strony = 913 |język = de}}</ref>

* <ref name="Desmarest">{{cytuj książkę| autor = A.G. Desmarest| tytuł = Mammalogie, ou, Description des espèces de mammifères|url = https://www.biodiversitylibrary.org/page/39521762|rok |data= 1822|wydawca = Chez Mme. Veuve Agasse, imprimeur-libraire|miejsce = Paris|seria = Encyclopédie méthodique|część = 2|strony = 278| język = fr}}</ref>

* <ref name="Fischer">{{cytuj książkę| autor = J.B. Fischer| tytuł = Synopsis Mammalium|url = https://archive.org/details/synopsismammali00fiscgoog/page/n331/mode/1up | rok data= 1829 |wydawca = J. G. Cottae|miejsce = [[Stuttgart|Stuttgardtiae]] |strony = 287|język = la}}</ref>

* <ref name="Billberg">{{cytuj pismo |imię = G.J. | nazwisko = Billberg|tytuł = Öfversigt af de Natur-Alster, som egentligast böra fästa Handlandes, Hushållares, Slöjd-idkares, Vext-odlares och Natur-älskares uppmärksamhet|url = https://archive.org/details/linnskasamfunde00samfgoog/page/n43/mode/1up |czasopismo = Linnéska Samfundets Handlingar | wolumin = 1|numer = för år 1832|strony = 34 (przypis)|rok data= 1833 |język = sv}}</ref>

* <ref name="Lavrov1969">{{cytuj pismo |autor = L.S. Lavrov |tytuł = <nowiki>[</nowiki>Nowy podgatunek bobra euroazjatyckiego (Castor fiber) z górnego biegu Jeniseju<nowiki>]</nowiki>|url = |czasopismo = Zoologicheskii Zhurnal| wolumin = 48|numer = |strony = 456–457|rok data= 1969 |język = ru}}</ref>

* <ref name="Lavrov1974">{{cytuj książkę| autor = | tytuł = First International Theriological Congress, Moscow|url = |autor r = L.S. Lavrov | rozdział = Morphological types of Palaearctic beavers of Castor genus and some aspects oftheir taxonomy| adres rozdziału = |rok data= 1974|wydawca = Nauka|miejsce = Moskwa|część = 1 |strony = 346|język = en}}</ref>

* <ref name="Lavrov1981">{{cytuj książkę| autor = L.S. Lavrov | tytuł = <nowiki>[</nowiki>Bobry Palearktyki<nowiki>]</nowiki>|url = |rok data= 1981|wydawca = Izdatelstvo Voronezhskogo Universiteta|miejsce = Woroneż| strony = 1–271|język = ru}}</ref>

* <ref name="Lavrov1983">{{cytuj pismo |autor = L.S. Lavrov |tytuł = Evolutionary development of the genus Castor and taxonomy of the contemporarybeavers of Eurasia|url = |czasopismo = Acta Zoologica Fennica| wolumin = 174|numer = |strony = 87–90|rok data= 1983 |język = en}}</ref>

* <ref name="Age">{{Cytuj pismo | nazwisko = Gorbunova | imię autor= Vera | nazwisko2 = Bozzella | imię2 =Gorbunova, Michael J. |Bozzella, autor =Andrei Seluanov Andrei | tytuł = Rodents for comparative aging studies: from mice to beavers | czasopismo = Age | wolumin = 30 | strony s= 111-119 | język = en | data = 2008 | doi = 10.1007/s11357-008-9053-4 |pmc=2527635 |pmid=19424861}}</ref>

<ref name=dyrektywa>{{cytuj | tytuł = Dyrektywa rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory | odpowiedzialność wydawca= Rada Europy | wydanie = Dz.U. L 206 z 22.7.1992, s. 7 | język = pl | data = 21 maja 1992 | url = http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CONSLEG:1992L0043:20070101:PL:PDF}}</ref>

* <ref name=Halley>{{cytuj pismo | nazwisko = Halley | imię = Duncan J. | nazwisko2 = Rosell | imię2 = Frank | autorautor3 = Saveljev A.| tytuł = Population and Distribution of Eurasian Beaver (Castor fiber) | czasopismo = Baltic Forestry | wydanie = 1 | wolumin = 18 | strony = 168–175 | issn = 1392-1355 | język = en | data = 2012 | url = http://www.balticforestry.mi.lt/bf/index.php?option=com_content&view=article&id=297:halley-d-rosell-frank-and-saveljev-a-2012-population-and-distribution-of-eurasian-beaver-castor-fiber-baltic-forestry-18-1-168-175-review-paper&catid=39&Itemid=110}}</ref>

* <ref name=Telegraph>{{cytuj stronę | url = http://www.telegraph.co.uk/earth/earthnews/3342844/Beaver-to-be-reintroduced-to-Scotland.html | tytuł = Beaver to be reintroduced to Scotland | data = 2008-05-25 | opublikowany = The Telegraph | język = en | data dostępu = 2013-02-17 | archiwum = https://web.archive.org/web/20090601095133/http://www.telegraph.co.uk/earth/earthnews/3342844/Beaver-to-be-reintroduced-to-Scotland.html | zarchiwizowano = 2009-06-01 }}</ref>

* {{cytuj pismo |odn = tak | imię = M. |nazwisko = Serebrennikov | tytuł = <nowiki>[</nowiki>Przegląd bobrów regionu palearktycznego (Castor, Rodentia)<nowiki>]</nowiki> | czasopismo = Dokłady Akademii nauk SSSR | rok data= 1929 | wolumin = 1929 | strony = 271–276|język = ru}}

* [https://www.academia.edu/37372027/Motyw_bobra_w_kulturze_antycznej_i_%C5%9Bredniowiecznej_mi%C4%99dzy_toposem_literackim_a_rzeczywisto%C5%9Bci%C4%85 Motyw bobra w antyku i średniowieczu]