Armia rzymska: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
lit. |
styl, język, pustosłowie, wikizacja, porządkowanie różne, niewielkie rozbudowy, grafiki Znacznik: Wycofane |
||
Linia 1:
{{Dopracować
[[Plik:Roman army in nashville.jpg|thumb|250px|Rekonstrukcja wyposażenia rzymskich legionistów]]
'''Armia rzymska''' ([[Łacina|łac.]] ''exercitus Romanus'') –
== Legenda powstania ==
Według jednej z legend związanych z początkami Rzymu - [[Romulus i Remus|Romulus]], założyciel miasta, zaginął bez wieści w roku 716 p.n.e. Podejrzewano, że został zamordowany. Wówczas przed zgromadzonym tłumem stanął [[Prokulus Juliusz|jeden z notabli]] i powiedział: „Romulus zstąpił tego ranka z niebios, ukazał mi się i rzekł: «''Idź i powiedz Rzymianom, że z woli bogów Rzym będzie stolicą świata. Powiedz im, by przekazali swym dzieciom, że żadna siła nie oprze się potędze rzymskiego oręża. Niech uczą się być żołnierzami''». To powiedziawszy, wrócił do nieba.” ([[Tytus Liwiusz|Liwiusz]] I,16).
== Początki ==
[[Image:Equestriantunic.jpg|thumb|left|Ekwita z cienkim czerwonym pasem na tunice-oznaką przynależności stanowej]]
Kontakty z [[Etruskowie|etruskimi]] sąsiadami, a poprzez nich z Hellenami, doprowadziły do zaadaptowania ciężkiej piechoty – [[Falanga|falangi]], co zatwierdziły w połowie VI wieku „[[Serwiusz Tuliusz|reformy serwiańskie]]”. Według starożytnych historyków ([[Tytus Liwiusz|Liwiusza]] I, 43; [[Dionizjusz z Halikarnasu|Dionizjusza]] IV, 16), najbogatsi (konnica) mieli wystawiać 18 centurii, zaś pozostali obywatele (piechota) łącznie 170{{odn|Keppie|1994|s=16-17}}. Ta liczba centurii jest prawdopodobnie co najmniej trzykrotnie zawyżona, gdyż ci sami pisarze starożytni podają, że legion falangi rzymskiej liczył 4000 [[hoplici|hoplitów]] i 600 konnych{{odn|Keppie|1994|s=17}}. Za czasów późnej [[monarchia|monarchii]] armię stanowiła wspomniana falanga, którą Etruskowie skopiowali od Greków. Wspierały ją kontyngenty podległych plemion italskich, głównie [[Latynowie|Latynów]]. Te siły pomocnicze walczyły na skrzydłach z użyciem proc, oszczepów i toporów. Wykorzystywanie takich sił pomocniczych obok armii głównej było prawdopodobnie typowe dla etruskiego systemu wojskowego, co podpatrzyli i odpowiednio zaadaptowali Rzymianie{{odn|Connolly|1989|s=136}}. Historycy starożytni, [[Tytus Liwiusz]] i [[Dionizjusz z Halikarnasu]] zostawili stosunkowo dokładny opis tej etrusko-rzymskiej armii zreorganizowanej przez [[Serwiusz Tuliusz|Serwiusza Tuliusza]], który odszedł od systemu rodowego i dokonał podziału [[społeczeństwo|społeczeństwa]] na siedem klas według posiadanego przez nie majątku:
Wojny z plemionami italskimi wymusiły zmianę zarówno taktyki, jak i uzbrojenia. Ich owocem były tzw. „[[Marek Furiusz Kamillus|reformy kamiliańskie]]” odrzucające falangę w całości. Konieczność prowadzenia działań w terenie górzystym wymusiła zmianę taktyki, a także rozluźnienia szyku: osłaniany przez lekkozbrojnych ''[[velites]]'' legion ustawiony był w trzy linie, składające się z dwóch [[manipuł]]ów, każdego w sile dwóch centurii; byli to ''[[hastati]]'', ''[[principes]]'' i ''[[triarii]]'', gdzie wszyscy żołnierze mieli pancerze, hełmy, owalne tarcze (''scutum'') i miecze, zaś ''hastati'' i ''principes'' dodatkowo ciężkie i lekkie [[Pilum|pila]]{{odn|Warry|1993|s=133}}. Każda centuria przystępowała do ataku w szyku luźnym (pięciu ludzi w szeregu, metrowe odstępy, rozstawienie w szachownicę). Na czele centurii stał ''[[Centurion (Rzym)|centurion]]''; jego zastępca nosił miano ''[[optio]]'' i występował w asyście podoficera służbowego zwanego ''tessarariusem''. Przekazywanie rozkazów odbywało się przy pomocy trąbki i sztandaru (''signum''). Sygnał trębacza zwracał uwagę żołnierzy na chorążego, który – manipulując sztandarem – wskazywał następny manewr pododdziału. Manipułem dowodziło dwóch centurionów: jeden, zwany ''priori'', stał na prawym skrzydle pierwszego szeregu, zaś drugi, ''posteriori'', zajmował miejsce na lewym skrzydle ostatniego szeregu manipułu{{odn|Warry|1993|s=136}}. Zapoczątkowano też budowę dróg wojennych oraz obozów warownych po każdym dniu marszu{{odn|Keppie|1994|s=20}}.▼
# z [[Ekwici|''ekwitów'']], to jest obywateli, którzy mieli majątek wartości 100 000 [[as (moneta)|asów]] lub więcej, utworzył 18 centurii. Tworzyli oni [[Jazda|kawalerię]] z własnymi końmi, bronią i ekwipunkiem.
# nieco mniej zamożnych podzielił na 80 centurii, to jest 40 złożonych ze starszych mężczyzn i 40 z młodszych, i określił ich jako klasę pierwszą. Starsi mieli być w dyspozycji do obrony [[miasto|miasta]], młodsi mieli wyruszać na wojnę w pole. Ich uzbrojeniem przepisowym były: [[hełm]], okrągła tarcza grecka ([[hoplon]]), [[nagolenniki]] i [[Zbroja|pancerz]], całość ze [[spiż]]u. [[broń|Bronią]] ofensywną była [[włócznia]] i [[miecz]]. Do tej klasy dodano dwie centurie [[rzemieślnik]]ów. Miały one służyć bez broni, a na wojnie zajmować się machinami wojennymi, naprawą uzbrojenia, podkuwaniem koni.
Linia 25 ⟶ 18:
# piąta klasa liczyła więcej niż poprzednie, bo 30 centurii. Ci mieli walczyć jako [[proca]]rze i [[Oszczep (broń)|oszczepnicy]]. Dodano im dwie centurie trębaczy grających na [[Róg (instrument muzyczny)|rogach]] i [[trąbka|trąbach]]. W tej klasie cenzus majątkowy sięgał do 11 000 asów.
# reszta obywateli (''capite censi'') – mających jeszcze mniejszy majątek lub wcale – tworzyła łącznie jedną centurię i była wolna od obowiązku służby wojskowej. Ta ostatnia, pogardzana klasa, miała nabrać na znaczeniu dopiero w III-I wieku, kiedy państwo musiało sprostać zadaniu rozbudowy armii{{odn|Connolly|1989|s=136}}.
=== Reformy kamiliańskie ===
▲Wojny z plemionami italskimi wymusiły zmianę zarówno taktyki, jak i uzbrojenia. Ich owocem były tzw. „[[Marek Furiusz Kamillus|reformy kamiliańskie]]” odrzucające falangę w całości. Konieczność prowadzenia działań w terenie górzystym wymusiła zmianę taktyki, a także rozluźnienia szyku: osłaniany przez lekkozbrojnych ''[[velites]]'' legion ustawiony był w trzy linie, składające się z dwóch [[manipuł]]ów, każdego w sile dwóch centurii; byli to ''[[hastati]]'', ''[[principes]]'' i ''[[triarii]]'', gdzie wszyscy żołnierze mieli pancerze, hełmy, owalne tarcze (''scutum'') i miecze, zaś ''hastati'' i ''principes'' dodatkowo ciężkie i lekkie [[Pilum|pila]]{{odn|Warry|1993|s=133}}. Każda centuria przystępowała do ataku w szyku luźnym (pięciu ludzi w szeregu, metrowe odstępy, rozstawienie w szachownicę). Na czele centurii stał ''[[Centurion (Rzym)|centurion]]''; jego zastępca nosił miano ''[[optio]]'' i występował w asyście podoficera służbowego zwanego ''tessarariusem''. Przekazywanie rozkazów odbywało się przy pomocy trąbki i sztandaru (''signum''). Sygnał trębacza zwracał uwagę żołnierzy na chorążego, który – manipulując sztandarem – wskazywał następny manewr pododdziału. Manipułem dowodziło dwóch centurionów: jeden, zwany ''priori'', stał na prawym skrzydle pierwszego szeregu, zaś drugi, ''posteriori'', zajmował miejsce na lewym skrzydle ostatniego szeregu manipułu{{odn|Warry|1993|s=136}}. Zapoczątkowano też budowę dróg wojennych oraz obozów warownych po każdym dniu marszu{{odn|Keppie|1994|s=20}}.
== Dalsze reformy ==
[[File:Roman-legions-212-AD-Centrici-site-Keilo-Jack.jpg|thumb|250px|left|Dyslokacja legionów w 212 n.e.<ref>{{cite web|url=http://f.hypotheses.org/wp-content/blogs.dir/1447/files/2014/05/Roman-legions-212-AD-Centrici-site-Keilo-Jack.jpg |title=Map |website=.hypotheses.org}}</ref>]]
[[Plik:Legionista 1.jpg|thumb|220px|Rekonstruktor w ekwipunku legionisty z II wieku n.e.]]
W latach 104-100 p.n.e. [[Gajusz Mariusz]] przeprowadził reformę wojskową, przekształcając dotychczasową armię obywatelską w zawodową. Służba w niej trwała minimum 16 lat. Każdy żołnierz otrzymywał żołd i ekwipunek. Symbolem jednoczącym nowy legion stał się jego znak bojowy – orzeł (''aquila''). Stopniowo także zaczęto tworzyć wyborowe oddziały gwardii (w odróżnieniu od armii) tzw. [[pretorianie|pretorianów]] (''praetoriani''){{odn|Zieliński|1989|s=381}}. Problemem stała się kwestia, co począć z weteranami: jakie źródło utrzymania im zapewnić po długoletniej służbie wojskowej, w czasie której nie mieli innego źródła utrzymania i z reguły nie zakładali rodzin. Nowy legion Mariusza tym się różnił od poprzedniego, że 3 manipuły tworzyły [[kohorta (wojsko)|kohortę]]. Trudno jest ustalić liczbę wojsk w czasach republiki, gdyż stale się zmieniała, aczkolwiek pod koniec jej dziejów, w czasach wojen Pompejusza z Cezarem oraz Oktawiana z Antoniuszem w latach 48-30 p.n.e. osiągała we wszystkich biorących udział w walkach formacjach nawet 500 tysięcy ludzi{{odn|Keppie|1994|s=63-67}}.
W czasach wczesnego cesarstwa po reformach Augusta armia składała się z 25 legionów liczących łącznie około 150 tysięcy ludzi. Dochodziła do tego podobna liczba wojsk pomocniczych, składających się przeważnie z mieszkańców słabo zromanizowanych prowincji. Daje to ogółem około 300 tysięcy ludzi. W wyjątkowych okolicznościach w okresie I-III wieku n.e. armia była zwiększana (wojny Trajana z Dakami i Partami, gdy podniesiono liczbę legionów do 27). Jednostki stacjonowały w obozach przygranicznych połączonych siecią dróg. Struktura rzymskiej armii zaczęła ulegać przemianom w III w. podczas kryzysu cesarstwa. Wzmagający się napór [[Germanie|Germanów]] na granice powodował częste jej przełamywanie i grabież obrzeżnych prowincji{{odn|Keppie|1994|s=146-147}}.
Późniejsze reformy zapoczątkował cesarz [[Galien]] tworząc duże samodzielne oddziały jazdy. Prawdziwego przełomu dokonali jednak [[Tetrarchia|tetrarchowie]] z cesarzem [[Dioklecjan]]em na czele. Armia została podzielona na wojska przygraniczne obsadzające fortyfikacje, których zadaniem było utrzymać się do czasu nadejścia armii polowej stacjonującej w głębi cesarstwa. Zwiększono również liczbę wojska do około 500 tysięcy oraz rozbudowano fortyfikacje. Dzięki temu zdołano utrzymać granice przez cały IV wiek{{odn|Tomlin|1989|s=226}}.
== Schyłek ==
[[File:Roman soldier 175 aC in northern province.jpg|thumb|left|Rekonstruktor w ekwipunku legionisty z końca III wieku .<ref>Goldsworthy (2003) 123, 209</ref>]]
[[File:Bodl Canon.Misc.378 roll159B frame28.jpg|thumb|Karta z [[Notitia dignitatum]] przedstawiająca emblematy na tarczach oddziałów podległych [[Magister militum]]]]
Ostatnią operacją ofensywną armii rzymskiej była zakończona klęską wyprawa mezopotamska cesarza [[Julian Apostata|Juliana Apostaty]] z 363{{fakt}}. Ostatnim istotnym sukcesem wojsk zachodniorzymskich była [[Bitwa na Polach Katalaunijskich (451)]]. Po upadku Cesarstwa Zachodniego część jego armii dalej funkcjonowała w ramach tak zwanego [[Państwo Syagriusza|Państwa Syagriusza]] w północnej Galii oraz potencjalnego państwa [[Vortigern|Vortigerna]] i [[Historyczność Króla Artura|Artura]] w Brytanii. Wojska znajdujące się we Wschodnim Cesarstwie z czasem przekształciły się w [[Armia bizantyńska|armię bizantyjską]].
== Dowództwo ==
[[Plik:Dictionary of Roman Coins.1889 P366S0 illus364.gif|thumb|left|Znaki legionu prezentowane wodzowi (moneta)]]▼
Naczelne [[dowództwo]] nad armią republiki leżało w rękach [[Konsul rzymski|konsulów]], z których każdy dowodził dwoma legionami lub armią konsularną. [[Oficer (wojsko)|Oficerowie]] armii pochodzili z bogatych rodzin. Oznaką naczelnego wodza armii był czerwony płaszcz, zwany ''paludamentum''. Ponadto, oznaką władzy były ''[[fasces]]y'', pęki rózg z zatkniętymi w środku toporami, niesione przez dwunastu [[liktor]]ów. Prawą ręką konsula był [[kwestor]], który odpowiadał za sprawy finansowe armii, dostarczał [[żywność]], rozdzielał lub sprzedawał łupy itp. Naczelny wódz armii rzymskiej posiadał [[sztab]], w skład którego wchodzili wyżsi oficerowie mianowani osobiście przez wodza, a mianowicie:
* Legaci – wybierani przez konsula spośród [[senator]]ów, z których każdy sprawował dowództwo nad jednym legionem i miał także prawo dowodzić całą armią rzymską w zastępstwie naczelnego wodza.
Linia 39 ⟶ 45:
* [[Trybun wojskowy|Trybuni wojskowi]] – służący naczelnemu wodzowi. W każdym legionie służyło sześciu trybunów: dwóch przez miesiąc sprawowało dowództwo nad legionem, zmieniając się co drugi dzień, podczas gdy pozostałych czterech służyło naczelnemu wodzowi.
=== Różnice pomiędzy oficerami, a legionistami ===
Oficerowie umieszczali miecz po swej lewej stronie, a szeregowi legioniści trzymali go po stronie prawej. Oficerowie i podoficerowie zaś, różnili się między sobą zarówno uzbrojeniem, strojem, jak i oznakami.
== Znaki legionowe ==
[[Plik:Enseignes militaires.jpg|thumb|[https://polona.pl/item/enseignes-militaires,Njg5MzI3Njg/4/#info:metadata Enseignes militaires] / [A. Racinet]]]
▲[[Plik:Dictionary of Roman Coins.1889 P366S0 illus364.gif|thumb|Znaki legionu prezentowane wodzowi (moneta)]]
Każdy [[manipuł]] posiadał swój własny znak. Był on w kształcie podniesionej w górę [[dłoń|dłoni]] umieszczonej na [[Drewno (technika)|drewnianym]] pręcie, który nosił stale wyznaczony do tego [[chorąży]] (''signifer''). Chorążego charakteryzował strój, którego istotnym elementem o znaczeniu sakralnym była skóra zwierzęcia: lwa, niedźwiedzia lub wilka. Oprócz tego legiony posiadały swój znak kultowy, noszony przez chorążego, najczęściej był to znak [[Orły|orła]]. Występowały też: wilki, wieprze, konie i minotaury{{odn|Popławski|2011|s=66-68}}.
| |||