Wersja z 17:45, 19 wrz 2022 edytuj RRady (dyskusja \| edycje) Redaktorzy 1728 edycji →‎Nazwa: cytat Znaczniki: Zastąpiono Wycofane ← poprzednia edycja		Wersja z 17:47, 19 wrz 2022 edytuj anuluj edycję RRady (dyskusja \| edycje) Redaktorzy 1728 edycji Anulowanie wersji 68260236 autorstwa RRady (dyskusja) Znaczniki: Anulowanie edycji Link do ujednoznacznienia następna edycja →
Linia 1: {{dopracować\|źródła = 2017-11\|OR= 2022-09}} {{Pasmo górskie infobox \|nazwa = Alpy \|inne nazwy = \|grafika = Matterhorn (3299188209).jpg \|opis grafiki = [[Matterhorn]] \|kontynent = [[Europa]] \|państwo = {{państwo\|FRA}}<br />{{państwo\|MON}}{{u\|Monako}}<br />{{państwo\|ITA}}<br />{{państwo\|SUI}}<br />{{państwo\|LIE}}<br />{{państwo\|GER}}<br />{{Państwo\|AUT}}<br />{{państwo\|SLO}}<br />{{Państwo\|HUN}}{{u\|Węgry}} \|najwyższy szczyt = [[Mont Blanc]]<br />(4808{{r\|mapCH MtBlanc}} m n.p.m.) \|długość = 1200 km \|powierzchnia = 220 tys. km² \|jednostka dominująca = \|sąsiednie pasma = \|mapa = \|opis mapy = \|kod mapy = Europa \|współrzędne = \|commons = Category:Alps \|wikisłownik = Alpy }} {{Inne znaczenia\|łańcucha górskiego w południowo-centralnej Europie\|[[Alpy (ujednoznacznienie)\|inne znaczenia]]}} [[Plik:Satellitenaufnahme der Alpen.jpg\|thumb\|Zdjęcie satelitarne Alp]] [[Plik:AlpenHauptkamm mit Grenzen.jpg\|thumb\|Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią]] [[Plik:LeAlpi-CartaFisica1899.jpg\|thumb\|Alpy na włoskiej mapie z roku [[1899]]]] [[Plik:Mont Blanc from Punta Helbronner, 2010 July.JPG\|thumb\|[[Mont Blanc]]]] [[Plik:MonteRosaWestseite gesehenVomGornergrat.JPG\|thumb\|Masyw [[Monte Rosa]] ze szczytem [[Dufourspitze]]]] [[Plik:GrandesJorasses.jpg\|thumb\|[[Grandes Jorasses]]]] [[Plik:North face.jpg\|thumb\|[[Eiger]]]] '''Alpy''' ([[język francuski\|fr.]] ''Alpes'', [[język niemiecki\|niem.]] ''Alpen'', [[język włoski\|wł.]] ''Alpi'', [[język słoweński\|słoweń.]] ''Alpe'', [[Język romansz\|ret.]] ''Alps'', [[język łaciński\|łac.]] ''Alpes'') – najwyższy [[łańcuch górski]] [[Europa\|Europy]], ciągnący się łukiem od wybrzeża [[Morze Śródziemne\|Morza Śródziemnego]] w okolicy [[Savona\|Savony]] po dolinę [[Dunaj]]u w okolicach [[Wiedeń\|Wiednia]]. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km². Grań główna Alp biegnie od przełęczy [[Bocchetta di Altare]] (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od [[Apeniny\|Apeninów]]{{u\|SOIUSA}}{{r\|SOIUSA s.3}}, najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju [[Las Wiedeński\|Lasu Wiedeńskiego]]. Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na [[granica państwowa\|granicy]] francusko-włoskiej [[Mont Blanc]] ([[język włoski\|wł.]] ''Monte Bianco''). Wznosi się na wysokość 4808{{r\|mapCH MtBlanc}} m [[n.p.m.]] Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to{{u\|SOIUSA}} od południowego zachodu: [[Francja]], [[Monako]]{{u\|Monako}}, [[Włochy]], [[Szwajcaria]], [[Liechtenstein]], [[Niemcy]], [[Austria]], [[Słowenia]], [[Węgry]].{{u\|Węgry}} == Nazwa == {{fakt\|Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy{{kto\|data=2022-09}} wiążą ją z [[Języki celtyckie\|celtyckim]] [[Rdzeń (językoznawstwo)\|rdzeniem]] ''alb'', oznaczającym „wysokość”, inni{{kto\|data=2022-09}} natomiast wskazują na [[Łacina\|łaciński]] [[przymiotnik]] ''albus'' – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych [[Szczyt (geografia)\|szczytów]] Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa{{według kogo}}, zważywszy, że na terenie całego [[Łańcuch górski\|łańcucha]] określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich [[Pastwisko\|pastwisk]] (w Polsce nazywanych [[Hala (pasterstwo)\|halami]]), a nie do szczytów górskich.\|data=2022-09}} == Geologia == ~~Nazwy grecka i łacińska używane były w starożytności. [[Herodot]] (V wiek p.n.e.):~~ Alpy zostały wypiętrzone w [[Orogeneza alpejska\|orogenezie alpejskiej]] jako część większego systemu górskiego – [[Łańcuch alpejsko-himalajski\|łańcucha alpejsko-himalajskiego]]. Alpy mają budowę [[fałd]]owo-[[Płaszczowina\|płaszczowinową]]. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, [[Cyrk lodowcowy\|kotły polodowcowe]] oraz doliny U-kształtne. ~~{{Cytat~~ ~~\|źródło=''Dzieje'' (księga czwarta, rozdział 49., tłum. na [[język nowogrecki]] A. Skalides, 1874)~~ == Klimat == ~~\|autor=Herodot~~ Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości. \|treść=Εκ δε της χώρας της κειμένης υπεράνω των Ομβρίκων ο Κάρπις και ο''' Άλπις''', ρέοντες και ούτοι προς βοράν, εισβάλλουσιν εις αυτόν, διότι ο Ίστρος ρέει δι' όλης της Ευρώπης αρχόμενος εκ των Κελτών οίτινες μετά τους Κύνητας είναι οι τελευταίοι κάτοικοι της Ευρώπης προς δυσμάς· ρέων δε δι' όλης της Ευρώπης εισβάλλει εις την θάλασσαν πλαγίως της Σκυθικής. Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore. == Fauna == '''Ssaki''': * [[kozica północna]] * [[koziorożec alpejski]] * [[zając bielak]] * [[Śnieżnik europejski\|polnik śnieżny]] * [[niedźwiedź brunatny]] * [[świstak alpejski]] '''Ptaki''': * [[pomurnik]] * [[orzeł przedni]] * [[Pardwa mszarna\|pardwa]] * [[płochacz halny]] * [[wrończyk]] * [[wieszczek]] '''Płazy''': * [[salamandra czarna]] * [[salamandra plamista]] == Ochrona == Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów. == Podział == {{dopracować\|sekcja\|OR=2019-07\|<li>Nie istnieje jeden oficjalny, uniwersalny podział Alp na grupy górskie używany we wszystkich krajach alpejskich, mimo podejmowanych prób stworzenia międzynarodowej klasyfikacji podgrup Alp. [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]] jest tylko jednym z wielu podziałów (ma swój odrębny artykuł), a [[Alpenvereinseinteilung der Ostalpen\|AVE]] dotyczy tylko Alp Wschodnich, czyli innego artykułu.</li><li> Zupełny brak źródeł. Powielono (<del>zbyt szczegółowo</del>) wiele informacji z innych artykułów bez podania źródeł.</li><li> <del>Błędy w nazewnictwie – swobodne tłumaczenie nazw. [[Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej]] nie wymienia wielu poniższych nazw polskich.</del></li><li>Podziałów na podgrupy górskie dokonuje się na podstawie różnorodnych cech fizycznogeograficznych. Nad aspektami geologicznymi mogą przeważać inne, w szczególności ukształtowanie terenu (góry są pojęciem geomorfologicznym!). "Odmienność geologiczna budowy" (lub jej brak) nie musi decydować o podziałach geograficznych. Nieuźródłowiona podsekcja ''Podział geologiczny'' obejmuje tylko Alpy Wschodnie.</li>}} [[Plik:Alps-WestEast.jpg\|thumb\|Granica Alp Zachodnich i Wschodnich]] === Podział geograficzny === W podstawowym podziale wyróżnia się dwie{{u\|SOIUSA}} części: wyższe [[Alpy Zachodnie]] oraz niższe [[Alpy Wschodnie]]. Granica przebiega obniżeniem [[Jezioro Bodeńskie\|Jeziora Bodeńskiego]], doliną górnego [[Ren]]u, [[przełęcz]]ą [[Splügenpass\|Splügen]] i doliną [[Valle San Giacomo]]{{r\|mapCH Valle San Giacomo}}{{r\|KSNGbrak}}{{r\|KSNGcytat}}, aż do jeziora [[Lago di Como]]. Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz {{fakt\|data=2017-11\|posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.}} === Podział geologiczny === {{ombox \| typ = wiadomość \| grafika = {{ikona\|komentarz}} \| tekst = Nie uwzględnia całego obszaru Alp. }} Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się: * starsze [[Alpy Centralne]] (niem. ''Zentralalpen'') zbudowane ze starych skał metamorficznych ([[gnejs]]y, [[Łupek krystaliczny\|łupki krystaliczne]], [[Fyllit\|łupki fyllitowe]]) pociętych [[intruzja]]mi [[granodioryt]]owymi, [[tonalit]]owymi i [[Ryolit\|riolitowymi]] oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi [[Skały osadowe\|skałami osadowymi]] (głównie wapienie), * młodsze [[Północne Alpy Wapienne\|Alpy Wapienne]] (niem. ''Kalkalpen'') zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity), * najmłodsze [[Prealpy]] zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały [[granit]]owe. === Podział na grupy górskie === [[Plik:Französisch-Italienische Alpengliederung 1924.svg\|thumb\|Partizione delle Alpi.<br />Kolor czerwony: Alpi Occidentali,<br />kolor żółty: Alpi Centrali,<br />kolor niebieski: Alpi Orientali]] ==== [[Partizione delle Alpi]] ==== {{Osobny artykuł\|Partizione delle Alpi}} * Alpi Occidentali (pol. ''zachodnie'') * Alpi Centrali (pol. ''środkowe'') * Alpi Orientali (pol. ''wschodnie''){{u\|KSNG_PdA}} [[Plik:SOIUSA-Alpi Occidentali.png\|thumb\|Podział [[Alpy Zachodnie\|Alp Zachodnich]] na pasma (według [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]])]] ==== Podział Alp według [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]] ==== {{Osobny artykuł\|Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino}} * Alpi Occidentali (pol. [[Alpy Zachodnie]]) Alpi Sud-occidentali Alpi Nord-occidentali [[Plik:SOIUSA-Alpi Orientali.png\|thumb\|Podział [[Alpy Wschodnie\|Alp Wschodnich]] na pasma (według [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]])]] * Alpi Orientali ([[Alpy Wschodnie]]) Alpi Centro-orientali ([[Alpy Centralne]]) Alpi Nord-orientali ([[Północne Alpy Wapienne]]) ** Alpi Sud-orientali ([[Południowe Alpy Wapienne]]) [[Plik:AVE Ostalpen.png\|thumb\|Podział [[Alpy Wschodnie\|Alp Wschodnich]] na pasma (według [[Alpenvereinseinteilung der Ostalpen\|AVE]])]] ==== Podział [[Alpy Wschodnie\|Alp Wschodnich]] według [[Alpenvereinseinteilung der Ostalpen\|AVE]] ==== {{ombox \| typ = wiadomość \| grafika = {{ikona\|komentarz}} \| tekst = Nie uwzględnia całego obszaru Alp. }} {{Osobny artykuł\|Alpenvereinseinteilung der Ostalpen}} * Nördliche Ostalpen * Zentrale Ostalpen * Südliche Ostalpen * Westliche Ostalpen == Szczyty == [[Plik:Lyskamm N.jpg\|thumb\|[[Liskamm]] – północna ściana]] [[Plik:Weisshorn, Switzerland, creating a cloud again just like the wings of an airplane. (10766491563).jpg\|thumb\|[[Weisshorn (szczyt)\|Weisshorn]]]] [[Plik:Aiguille du Dru 3.jpg\|thumb\|[[Aiguille du Dru]]]] === Najwyższe === * [[Mont Blanc]] – 4808{{r\|mapCH MtBlanc}} m n.p.m., * [[Mont Blanc de Courmayeur]] – 4748{{r\|mapCH MtBlanc}} m n.p.m., * [[Dufourspitze]] – 4634 m n.p.m., * [[Nordend (szczyt)\|Nordend]] – 4609 m n.p.m., * [[Zumsteinspitze]] – 4563 m n.p.m., * [[Signalkuppe]] – 4554 m n.p.m., * [[Dom (szczyt)\|Dom]] – 4545 m n.p.m., * [[Liskamm]] – 4527 m n.p.m., * [[Weisshorn (szczyt)\|Weisshorn]] – 4506 m n.p.m., * [[Täschhorn]] – 4491 m n.p.m., * [[Matterhorn]] – 4478 m n.p.m., === Najwybitniejsze === * [[Mont Blanc]] * [[Finsteraarhorn]] * [[Piz Bernina]] * [[Dufourspitze]] * [[Barre des Écrins]] === Najbardziej znaczące dla wspinaczki === * [[Eiger]] * [[Aiguille du Dru]] * [[Grandes Jorasses]] * [[Matterhorn]] * [[Piz Badile]] * [[Tre Cime di Lavaredo]] * [[Les Droites]] == Przełęcze == [[Plik:Dalla vetta monte bianco.jpg\|thumb\|Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc]] * Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy), * Sesiajoch – 4424 m n.p.m., * Col de la Brenva – 4333 m n.p.m., * Domjoch – 4286 m n.p.m., * Lysjoch – 4277 m n.p.m., * Mischabeljoch – 3856 m n.p.m., * Alphubel Pass – 3802 m n.p.m., * Adler Pass – 3798 m n.p.m., * Moming Pass – 3745 m n.p.m., * Schwarztor – 3741 m n.p.m., * Lauitor – 3700 m n.p.m. {{commonscat\|Alps\|Alpy}} {{Wikicytaty\|dopełniacz=o Alpach}} == Uwagi == {{Uwagi \|SOIUSA= Według klasyfikacji [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]]{{r\|SOIUSA}}. \|Monako= Żaden fragment [[Monako]] nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Jednocześnie niektóre klasyfikacje (np. [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]], [[Partizione delle Alpi]]) włączają cały obszar Monako do Alp. Monako jest państwem członkowskim [[Konwencja Alpejska\|Konwencji Alpejskiej]]. \|Węgry= [[Góry Soprońskie]] na pograniczu austriacko-węgierskim są wg klasyfikacji [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino\|SOIUSA]] oraz [[Alpenvereinseinteilung der Ostalpen\|AVE]] częścą [[Alpy Wschodnie\|Alp Wschodnich]]. \|KSNG_PdA= Brak polskich egzonimów. W ''Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata'' [[KSNG]] nie podaje polskiego egzonimu dla ''Alpi Centrali''{{r\|KSNG_IT}}, zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale. }} == Przypisy == {{Przypisy\| \|mapCH MtBlanc={{cytuj stronę\| url = https://map.geo.admin.ch/?lang=de&topic=ech&bgLayer=ch.swisstopo.pixelkarte-farbe&layers=ch.swisstopo.zeitreihen,ch.bfs.gebaeude_wohnungs_register,ch.bav.haltestellen-oev,ch.swisstopo.swisstlm3d-wanderwege&layers_visibility=false,false,false,false&layers_timestamp=18641231,,,&E=2555264.03&N=1076060.76&zoom=7 \| tytuł = Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – ''map.geo.admin.ch'' \| autor = ''Bundesamt für Landestopografie'' \| data dostępu = 2019-07-20}} \|"SOIUSA s.3"={{cytuj stronę\| url = http://www.fioridimontagna.it/it/soiusa/Artic-11p-AtlOrAlpi-SOIUSA.pdf \| tytuł = La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) \| opublikowany = Fioridimontagna.it \| autor = Sergio Marazzi \| strony = 3 \| język = it \| data dostępu = 2017-11-17}} \|KSNGbrak={{cytuj stronę \| url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php \| tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 \| data dostępu = 2019-07-20 \| autor = Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu \| archiwum = https://web.archive.org/web/20140507055007/http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php \| zarchiwizowano = 2014-05-07 }} \|KSNGcytat={{cytuj stronę \| url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php \| tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 \| data dostępu = 2019-07-20 \| autor = Główny Urząd Geodezji i Kartografii \| archiwum = https://web.archive.org/web/20140507055007/http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php \| zarchiwizowano = 2014-05-07 }}{{Cytat \|treść = Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach. }} \|mapCH Valle San Giacomo={{cytuj stronę\| url = https://map.geo.admin.ch/?lang=de&topic=ech&bgLayer=ch.swisstopo.pixelkarte-farbe&layers=ch.swisstopo.zeitreihen,ch.bfs.gebaeude_wohnungs_register,ch.bav.haltestellen-oev,ch.swisstopo.swisstlm3d-wanderwege&layers_visibility=false,false,false,false&layers_timestamp=18641231,,,&E=2744401.86&N=1141605.16&zoom=4 \| tytuł = Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – ''map.geo.admin.ch'' \| autor = ''Bundesamt für Landestopografie'' \| data dostępu = 2019-07-20}} \|SOIUSA={{cytuj stronę\| url = http://www.fioridimontagna.it/it/soiusa/Artic-11p-AtlOrAlpi-SOIUSA.pdf \| tytuł = La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) \| opublikowany = Fioridimontagna.it \| autor = Sergio Marazzi \| język = it \| data dostępu = 2019-07-20}} \|KSNG_IT={{cytuj stronę \| url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php \| tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019 \| data dostępu = 2021-02-11 \| autor = \| archiwum = https://web.archive.org/web/20140507055007/http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php \| zarchiwizowano = 2014-05-07 }} }} == Zobacz też == * [[Czterotysięczniki Alp]] == Linki zewnętrzne == * [http://www.summitpost.org/area/range/152667/alps-eastern-part.html Alpy Wschodnie na SummitPost] * [http://www.summitpost.org/area/range/155280/alps-western-part.html Alpy Zachodnie na SummitPost] {{Pasma Alp}} {{Kontrola autorytatywna}} [[Kategoria:Alpy\| ]]

Alpy: Różnice pomiędzy wersjami