Żołynia: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m →Części wsi: drobne redakcyjne |
m porządki, rozbud., drobne merytoryczne, drobne redakcyjne |
||
Linia 21:
|www = http://www.zolynia.pl/
}}
'''Żołynia''' ([[język niemiecki|niem.]] ''Schelling'')<ref>[http://www.sztetl.org.pl/pl/city/zolynia/ Żołynia]. Wirtualny Sztetl.</ref> – [[wieś]] w [[Polska|Polsce]] położona w [[województwo podkarpackie|województwie podkarpackim]], w [[powiat łańcucki|powiecie łańcuckim]], w [[Żołynia (gmina)|gminie Żołynia]]; siedziba [[Żołynia (gmina)|gminy Żołynia]]{{r|Dz.U. 29/2013|teryt}}. Przy [[droga wojewódzka nr 877|drodze wojewódzkiej 877]] [[Łańcut]]
== Przyroda ==
W Żołyni, przy drodze do [[Białobrzegi (województwo podkarpackie)|Białobrzegów]], rośnie [[sosna Sobieskiego w Żołyni|najgrubsza]] w Polsce [[sosna zwyczajna]] o pojedynczym pniu. To monumentalne drzewo ma pień o obwodzie 442 cm (w 2016)<ref name=rpdp>{{Cytuj stronę |url = http://www.rpdp.hostingasp.pl/Trees/UI/TreeFormRO.aspx?tID=1071 |tytuł = Sosna Jana Sobieskiego |autor = Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (RPDP) |język = pl |data dostępu = 2016-04-16}}</ref>, wysokość – 14,5 m (w 2013)<ref name=drzewapolski>Krzysztof Borkowski, Robert Tomusiak, Paweł Zarzyński. ''Drzewa Polski''. 2016. s. 92.</ref>. Z drzewem wiąże się legenda, jakoby pod sosną wypoczywał [[Jan III Sobieski|Król Jan III Sobieski]] (sosna jest prawdopodobnie znacznie młodsza, szacuje się jej wiek na 250 lat){{fakt}}.
== Części wsi ==
Linia 58 ⟶ 56:
== Historia ==
Wieś, położona w [[powiat przemyski (I Rzeczpospolita)|powiecie przemyskim]],została lokowana po 1393 jednak przed 1410 kiedy to według tradycji mieszkańcy Żołyni mieli brać udział w [[Bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]]. Od czasu jej lokowania właścicielami byli [[Pileccy herbu Leliwa]]<ref>{{Cytuj |autor = Włodzimierz Bonusiak |tytuł = Dzieje Żołyni |data = 1998}}</ref>. Około 1550 roku w Żołyni istniał zbór luterański który około 1578 roku lub 1586 roku kiedy to Żołynię przejęli [[Stadniccy herbu Drużyna|Stadniccy]] przeszedł w ręce kalwińskie. W 1621 roku w [[29 czerwca|dzień Piotra i Pawła]] w zbór trafił piorun na fundamentach zboru wybudowano kościół i od 1622 roku Żołynia jest Katolicka<ref>{{Cytuj |autor = Zbigniew Trześniowski |tytuł = Diabły łańcuccy i diablęta… Stanisław Stadnicki, jego synowie i inni w legendzie i prawdzie}}</ref>. Była własnością [[Stanisław Herakliusz Lubomirski|Stanisława Herakliusza Lubomirskiego]], została spustoszona w czasie [[Wojna polsko-turecka (1672–1676)|najazdu tatarskiego w 1672 roku]]<ref>Andrzej Gliwa, Wykaz zniszczeń we wsiach i miastach ziemi przemyskiej po najeździe tatarskim z 1672 roku (cz. I), w: Prace Historyczno-Archiwalne, Tom 13 (2003), Rzeszów 2003, s. 183.</ref>.▼
=== Początki ===
▲Wieś, położona w [[powiat przemyski (I Rzeczpospolita)|powiecie przemyskim]], została lokowana po 1393
W XIX wieku obszar [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] podzielono na [[Gmina katastralna|gminy katastralne]]<ref>Ostafin, K., Troll, M., Ślusarek, K., Smaliychuk, A., Miklar, A., Gwosdz, K., ... & Kaim, D. (2023). Unlocking archival censuses for spatial analysis: An historical dataset of the administrative units of Galicia 1857–1910. Historical Methods: A Journal of Quantitative and Interdisciplinary History, 1-16.</ref>. Powstała wtedy gmina katastralna ''Żołynia'' o obszarze 3468 ha<ref name="skor1900">[https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=387 Skorowidz gminny Galicyi : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dn. 31.12.1900]</ref>, na obszarze której utworzono dwie odrębne gminy polityczne (jednostkowe): Żołynia Miasteczko i Żołynia Wieś oraz [[obszar dworski]] Żołynia Wieś<ref name="skor1900"/>.
=== Podział na części miejską i wiejską ===
'''Żołynia Miasteczko'''
[[Plik:HERB LUBOMIERZ.png|mały|240px|Historyczny herb Żołyni]]
Około 1720 roku w centralnej części Żołyni [[Miasta zdegradowane w Polsce|lokowano miasto]]<ref>Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 88–89.</ref>, które pod [[Zabór austriacki|zaborem austriackim]] przekształcono w [[Miasteczko (urbanizacja)|miasteczko]] (1784)<ref name="dymitrow">[https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/8890/Dymitrow%20M.%2c%202015.pdf?sequence=1&isAllowed=y Dymitrow, M. (2015). The concept of urbanity in light of the municipal reform in interwar Poland / Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [In] Krzysztofik, R., & Dymitrow, M. (Eds.), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy. Gothenburg: University of Gothenburg, pp. 61–63 / 65–115.]</ref>.
W połowie XIX wieku powstała polityczna gmina jednostkowa ''Żołynia Miasteczko'', licząca w 1900 roku 1711 mieszkańców, w tym 138 wojskowych (1573 mieszkańców bez wojska<ref name="podz">{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 387 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=387}}</ref>. Obszar ten odpowiada terytorialnie współczesnej części wsi o nazwie [[Miasto (Żołynia)|Miasto]] ([[SIMC]] 0667796 w [[TERYT]]){{r|teryt}} w rejonie żołyńskiego rynku<ref>[https://geoportal360.pl/map/#l:50.16033,22.3078,18 Miasto] w [[Geoportal]]u</ref>.
Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, gmina Żołynia Miasteczko należała do [[Powiat łańcucki (II Rzeczpospolita)|powiatu łańcuckiego]] w [[Województwo lwowskie|województwie lwowskim]]. W 1921 roku liczyła 954 mieszkańców<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie</ref>
'''Żołynia Wieś'''
Po otrzymaniu przez Żołynię praw miejskich, zewętrzne obszary Żołyni utrzmały status wiejski, określano je początkowo [[Żołynia Dolna|Żołynią Dolną]] i Żołynią Górną<ref>[http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XIV/829 SgKP]</ref>.
W połowie XIX wieku na obszarze tym powstała polityczna gmina jednostkowa ''Żołynia Wieś'', licząca w 1900 roku 4526 mieszkańców<ref name="podz"/>. Obejmowała trzy miejscowości: Bikówka (147 mieszkańców, 29 ha), [[Kopanie Żołyńskie|Kopanie]] (354 mieszkańców, 68 ha) i Żołynia Wieś (4025 mieszkańców, 748 ha)<ref>{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 388 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=388}}</ref>. Obszar dworski Żołynia Wieś obejmował 423 ha i zamieszkiwało go 17 osób<ref>{{Cytuj |tytuł = Skorowidz gminny Galicji : opracowany na podstawie wyników spisu ludności z dnia 31 grudnia 1900 |data = 1907 |miejsce = Wiedeń |wydawca = C.K. Centralna Komisja Statystyczna |s = 389 |url = https://polona.pl/item-view/67b685fa-0f1c-45c6-bf6a-b7f2bc617475?page=389}}</ref>
Po przejściu pod administrację polską po I wojnie światowej, zniesiono obszar dworski Żołynia Wieś, łącząc go z gminą wiejską Żołynia Wieś<ref>{{Dziennik Ustaw|1919|67|404}}</ref>. Gmina Żołynia Wieś należała do [[Powiat łańcucki (II Rzeczpospolita)|powiatu łańcuckiego]] w [[Województwo lwowskie|województwie lwowskim]]. W 1921 roku liczyła 3973 mieszkańców<ref>Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej : opracowany na podstawie wyników pierwszego powszechnego spisu ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych. T. 13. Województwo lwowskie</ref>.
=== Połączenie gmin w 1928 i dalsze losy ===
1 kwietnia 1928 gminy Żołynia Miasto (Miasteczko) i Żołynia Wieś połączono w jedną (jednostkową) gminę wiejską o nazwie ''Żołynia''<ref>{{Dziennik Ustaw|1928|28|262}}</ref>.
1 sierpnia 1934 w związku z reformą administracyjną 1934 zniesiono gminy jednostkowe zastępując je (dużymi) gminami zbiorowym. Gminą jednostkowa Żołynia weszła w skład nowo utworzonej zbiorowej [[Żołynia (gmina)|gminy Żołynia]] (obejmującej także [[Brzóza Stadnicka|Brzózę Stadnicką]], [[Rakszawa|Rakszawę]] i [[Smolarzyny]]), której została siedzibą<ref>{{Dziennik Ustaw|1934|68|597}}</ref>. Równocześnie, według założeń reformy, Żołynia utraciła status [[Miasteczko (urbanizacja)|miasteczka]]<ref name="dymitrow"/>. 17 września 1934 Żołynia otrzymała status [[Gromada (podział administracyjny)|gromady]] (sołectwa) – obejmująceej miejscowości Żołynia, Bikówka, Kopanie, Podlesie – w granicach gminy zbiorowej Żołynia<ref>[https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/118216/edition/110806/content Lwowski Dziennik Wojewódzki. 1934, nr 19, poz. 104]</ref>
W nocy 24 na 25 kwietnia 1943 r. doszło do największej akcji bojowej Armii Krajowej obwodu łańcuckiego, tj. [[Obwód Łańcut Armii Krajowej#Akcja „Żołynia”|odbicia więźniów z aresztu w Żołyni]]. 4 czerwca 1943 roku Niemcy przeprowadzili pacyfikację, podczas której zamordowano 14 osób. 16 sierpnia 1943 roku oddział Gwardii Ludowej „Iskra” pod dowództwem Jana Paducha ps. „Janek” opanował miejscowość. Zniszczono urząd gminny i pocztowy, mleczarnię i rozpędzono komisję przygotowującą listy mieszkańców do deportacji<ref>Józef Bolesław Gargas „Oddziały Gwardii Ludowej i Armii Ludowej 1942–1945” Wydawnictwo MON 1971, s. 357.</ref>. Od października 1944 w Żołyni stacjonowała część kompanii AK o kryptonimie OP-26 [[Zgrupowanie Warta|Zgrupowania Warta]]. Broniła ona ludność polską przez atakami nacjonalistów ukraińskich z [[Ukraińska Powstańcza Armia|UPA]]. Jej dowódca, por. [[Józef Biss]] został aresztowany 29 maja 1945 r. przez [[NKWD]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wyciślak J.L., Józef Biss – Historia polskiego żołnierza |data dostępu = 2023-06-08 |opublikowany = www.2wojna.pl |url = http://www.2wojna.pl/tekst-021.html}}</ref>. Powojnie wieś została odznaczona Krzyżem Grunwaldu w dowód uznania za postawę w czasie okupacji<ref>Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa „Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945”, Sport i Turystyka 1988, s. 631. {{ISBN|83-217-2709-3}}.</ref>.
Po II wojnie światowej Żołynia stanowiła jedną z czterech gromad (sołectw) gminy Żołynia w powiecie łańcuckim w nowo utworzonym [[Województwo rzeszowskie (1945–1975)|województwie rzeszowskim]]<ref>Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1.VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa</ref>. Jesienią 1954, w związku z reformą administracyjną kraju znoszącą gminy, Żołynia ze Smolarzynami i przysiółkiem Zakącie (z dotychczasowej gromady Gwizdów ze zniesionej [[Giedlarowa (gmina)|gminy Giedlarowa]]) utworzyły [[Żołynia (gromada)|gromadę Żołynia]]<ref name="main">Uchwała Nr 27/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu łańcuckiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 18 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 30 listopada 1954 r., Nr. 11, Poz. 41)</ref>. Gromada ta przetrwała do końca 1972 roku<ref name="paprlsevenone">{{cytuj książkę|tytuł=Wykaz miast, osiedli i gromad: stan z dn. 1 I 1971 r., Cz. 1|wydawca=[[Główny Urząd Statystyczny]] – Biuro Spisów|miejsce=Warszawa|rok=1971}}</ref>. 1 stycznia 1973 Żołynia została siedzibą reaktywowanej [[gmina Żołynia|gminę Żołynia]] w powiecie łańcuckim<ref>Uchwała Nr XVIII/56/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 4 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie rzeszowskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie z dnia 5 grudnia 1972 r., Nr 16, Poz. 196)</ref>.
[[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] miejscowość administracyjnie należała do [[Województwo rzeszowskie (1975–1998)|województwa rzeszowskiego]].
== Znane osoby z Żołyni ==
| |||