Wikipedia

Ostatnia Wieczerza (obraz Leonarda da Vinci): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Wspokoju (dyskusja | edycje)
540 edycji
poprawa linków, lit.
Runab (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
41 200 edycji
rozbudowa, częściowe uzupełnienie źródeł
Linia 15:
|commons = Category:Last Supper by Leonardo da Vinci
}}
'''Ostatnia Wieczerza''' ([[Język włoski|wł.]] ''Il Cenacolo'' lub ''L'Ultima Cena'') – [[Malarstwo ścienne|malowidło ścienne]] autorstwa [[Leonardo da Vinci|Leonarda da Vinci]] przedstawiające [[Ostatnia Wieczerza|Ostatnią Wieczerzę]], wykonane w [[refektarz]]u (jadalni) klasztoru [[Dominikanie|dominikanów]] przy bazylice [[Santa Maria delle Grazie]] w [[Mediolan]]ie{{odn|Nicholl|2006|s=312}}. Uchodzi za jeden z najwybitniejszych obrazów Leonarda da Vinci{{odn|Zöllner|2005|s=50}}{{odn|Smorawska|2017|s=142}}, przez brytyjskiego historyka sztuki [[Kenneth Clark|Kennetha Clarka]] została nazwana ''filarem europejskiej sztuki''{{odn|Isaacson|2019|s=403}}.
 
== Okoliczności powstania fresku ==
Malowidło powstało na zamówienie księcia Mediolanu [[Ludwik Sforza|Ludwika Sforzy]]. Leonardo malował [[fresk]] między 1494 a 1498 rokiem{{odn|Szybowska|2012|s=20-22}}. Posłużył się on nietypową techniką, która okazała się nietrwała – mimo wielu renowacji fresk jest nadal w złym stanie (w maju 1999 zakończono wielką konserwację malowidła pod kierownictwem [[Pinin Brambilla Barcilon|Pinin Brambilli Barcilon]]; prace konserwacyjne trwały 21 lat – siedmiokrotnie dłużej niż malowanie dzieła<ref>[[The Independent]]: [https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/news/have-art-restorers-ruined-leonardo-s-masterpiece-7565727.html Have art restorers ruined Leonardo's masterpiece?] {{lang|en}}.</ref>). Dodatkowo w 1652 w ścianie, na której znajduje się malowidło, wykuto prowadzący do klasztornej kuchni otwór drzwiowy, który pozbawił je centralnego fragmentu obejmującego część stołu oraz stopy [[Jezus Chrystus|Chrystusa]] – przejście wkrótce zamurowano, lecz fragment dzieła został bezpowrotnie zniszczony<ref name="Ostatnia Wieczerza">[[Karolina Stężalska]]: [http://niezlasztuka.net/o-sztuce/ostatnia-wieczerza-leonarda-da-vinci/ „Ostatnia wieczerza” Leonarda da Vinci].</ref>.▼
Malowidło powstało na zamówienie księcia Mediolanu [[Ludwik Sforza|Ludwika Sforzy]]. Władca planował przebudować kompleks kościelno-klasztorny w mauzoleum Sforzów, jednak zrezygnował z tych planów po nagłych zgonach żony Beatrice i córki Bianki w 1497 roku. Fresk miał stanowić główny element mauzoleum{{odn|Nicholl|2006|s=313}}.
 
Leonardo malował [[fresk]] między 1494{{odn|Szybowska|2012|s=20-22}} lub 1495{{odn|Nicholl|2006|s=312}} a 1498 rokiem{{odn|Szybowska|2012|s=20-22}}. Według relacji [[Giorgio Vasari]]ego Leonardo da Vinci pracował nad freskiem nieregularnie. Przeor klasztoru Santa Maria della Grazie miał poganiać artystę, a wreszcie złożył skargę księciu Ludwikowi Sforze. Leonardo miał odpowiedzieć władcy, że ma problemy ze znalezieniem twarzy dla Judasza, jednak jeśli nie znajdzie lepszej, nada apostołowi rysy twarzy przeora. Księcia rozbawiła ta odpowiedź, a przeor odszedł niezadowolony. Vasari historię zaczerpnął z wydanego w 1554 roku ''Discorsi'' Gimabattisty Giraldiego Cintii, któremu anegdotę przytoczył jego ojciec Cristoforo Giraldi, znającego osobiście malarza{{odn|Nicholl|2006|s=317}}. W zachowanej relacji Giraldiego Leonardo miał skarżyć się, że od ponad roku nie może znaleźć odpowiedniej twarzy, a jeśli jej nie znajdzie, to nada Judaszowi twarz przeora{{odn|Nicholl|2006|s=318}}.
''Ostatnia Wieczerza'' podziwiana jest głównie ze względu na zachowane w niej proporcje oraz symetrię, wyrażoną głębią pomieszczenia, w której wraz z Jezusem ucztują [[apostoł]]owie, jak również ze względu na naturalizm obrazu i bijącą z niego iluzję rzeczywistości. W cynowych naczyniach i szkle pierwotnie odbijały się szaty apostołów, lecz detale te zostały bezpowrotnie utracone.▼
 
Leonardo da Vinci pracował nad obrazem w asyście pomocników i uczniów. Prawdopodobnie byli to m.in. Marco d’Oggiono, [[Giacomo Caprotti]] i Tommaso Masini{{odn|Nicholl|2006|s=318–319}}.
 
Leonardo da Vinci posłużył się nietypową techniką, która okazała się nietrwała. Przed rozpoczęciem malowania położono warstwę tynku, będącą podłożem do fresku. W środkowej części obrazu położono tynk z grubszego ziarna, zapewniający lepszą przyczepność warstwom farby. Leonardo nanosił bezpośrednio na tynk szkice, w celu zaznaczenia brył kompozycji{{odn|Nicholl|2006|s=318}}. Leonardo rozpoczął malowanie sceny głównej, rozpoczynając od lewej strony. Wielokrotnie nanosił poprawki (m.in. zmienił ułożenie palców Chrystusa, które początkowo były bardziej wyprostowane){{odn|Nicholl|2006|s=319}}.
 
▲MalowidłoZe powstałowzględu na zamówieniezłą księciadobraną Mediolanutechnikę [[Ludwik Sforza|Ludwika Sforzy]]. Leonardo malował [[fresk]] międzyszybko 1494zaczął asię 1498 rokiem{{odn|Szybowska|2012|s=20-22}}niszczyć. PosłużyłW się1517 onroku nietypowąAntonio techniką,de któraBeatis okazałazanotował sięw nietrwała – mimo wielupamiętniku, renowacjiże fresk jest''zaczyna nadalsię wpsuć''. złymW stanie1550 (wroku majuVasari 1999przyznał, zakończonoże wielkąna konserwacjęobrazie malowidła''nie podbyło kierownictwemwidać [[Pininnic Brambillaprócz Barcilon|Pininbezliku Brambilliplam''. Barcilon]];Na pracepoczątku konserwacyjneXVIII trwaływieku 21dokonano latpierwszej –udokumentowanej siedmiokrotnie dłużej niż malowanie dzieła<ref>[[The Independent]]: [https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/news/have-art-restorers-ruined-leonardo-s-masterpiece-7565727.html Have art restorers ruined Leonardo's masterpiece?]odnowy obrazu{{langodn|Nicholl|en2006|s=322}}.</ref>). Dodatkowo w 1652 w ścianie, na której znajduje się malowidło, wykuto prowadzący do klasztornej kuchni otwór drzwiowy, który pozbawił je centralnego fragmentu obejmującego część stołu oraz stopy [[Jezus Chrystus|Chrystusa]] – przejście wkrótce zamurowano, lecz fragment dzieła został bezpowrotnie zniszczony<ref name="Ostatnia Wieczerza">[[Karolina Stężalska]]: [http://niezlasztuka.net/o-sztuce/ostatnia-wieczerza-leonarda-da-vinci/ „Ostatnia wieczerza” Leonarda da Vinci].</ref>.
 
W maju 1999 zakończono wielką konserwację malowidła pod kierownictwem Pinin Brambilli Barcilon; prace konserwacyjne trwały 21 lat – siedmiokrotnie dłużej niż malowanie dzieła<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.independent.co.uk/arts-entertainment/art/news/have-art-restorers-ruined-leonardo-s-masterpiece-7565727.html | tytuł = Have art restorers ruined Leonardo's masterpiece? | nazwisko = Alberge | imię = Dalya | data = 2012-03-14 | opublikowany = independent.co.uk | język = en | data dostępu = 2023-12-10}}</ref>. Koszt renowacji wyniósł około 20 miliardów lirów{{odn|Nicholl|2006|s=322}}.
 
▲{{fakt|''Ostatnia Wieczerza'' podziwiana jest głównie ze względu na zachowane w niej proporcje oraz symetrię, wyrażoną głębią pomieszczenia, w której wraz z Jezusem ucztują [[apostoł]]owie, jak również ze względu na naturalizm obrazu i bijącą z niego iluzję rzeczywistości. W cynowych naczyniach i szkle pierwotnie odbijały się szaty apostołów, lecz detale te zostały bezpowrotnie utracone}}.
 
== Przedstawiona scena ==
Fresk przedstawia moment, w którym Jezus ogłasza, iż jeden z apostołów go zdradzi{{odn|Isaacson|2019|s=403}}. Jezus zasiada w centrum, milczy z pochyloną głową, jedną dłoń wyciąga w stronę chleba, drugą w stronę wina{{odn|Isaacson|2019|s=403, 409}}. Poruszeni słowami Jezusa apostołowie są rozmieszczeni w czterech trzyosobowych grupach{{odn|Isaacson|2019|s=403, 408}}. Leonardo da Vinci zerwał ze średniowieczną tradycją, zgodnie z którą uczniowie Jezusa sztywno zasiadali do stołu{{odn|Nicholl|2006|s=316}}.
 
W pierwszej grupie są [[Bartłomiej Apostoł|Bartłomiej]], [[Jakub Mniejszy Apostoł|Jakub Młodszy]] i [[Andrzej Apostoł|Andrzej]], wyraźnie zaskoczeni słowami nauczyciela{{odn|Isaacson|2019|s=406}}. W drugiej grupie znajdują się [[Judasz Iskariota|Judasz]], [[Piotr Apostoł|Piotr]] i [[Jan Ewangelista|Jan]]. Judasz trzyma sakiewkę ze srebrnikami, Piotr jest rozgniewany. Jan wydaje się smutny i przygnębiony, jednak nie stawia pytań gdyż wie, że to nie on zdradził Jezusa{{odn|Isaacson|2019|s=406–407}}. Następną grupę tworzą [[Tomasz Apostoł|Tomasz]], [[Jakub Większy Apostoł|Jakub Starszy]] i [[Filip Apostoł|Filip]]{{odn|Isaacson|2019|s=408}}, a ostatnią dyskutujący [[Mateusz Ewangelista|Mateusz]], [[Juda Tadeusz Apostoł|Tadeusz]] i [[Szymon Apostoł|Szymon]]{{odn|Isaacson|2019|s=409}}.
Fresk przedstawia moment, w którym Jezus ogłasza, iż jeden z apostołów go zdradzi ([[Judasz Iskariota|Judasz]] siedzi jako piąty od lewej i czwarty od lewej licząc głowy postaci na obrazie).
 
{{fakt|Naturalizm obrazu jak i samo przedstawienie sceny, pełne dynamizmu i emocji niespotykanych w ówczesnych freskach ukazujących ostatnią wieczerzę, było niemal rewolucją. Apostołowie zgrupowani są po trzech, jednocześnie każdy z nich inaczej reaguje na słowa Jezusa}}. Leonardo nieszablonowo namalował także postać Judasza, który na współczesnych malarzowi przedstawieniach tej sceny był z grupy apostołów wyizolowany, usadowiony samotnie gdzieś na krańcu obrazu nierzadko odwrócony tyłem do widza{{odn|Nicholl|2006|s=312}}.
 
{{Fakt|data=2017-05|Jezus nie ma kielicha, chociaż każda z osób posiada swoje naczynie. Brak kielicha może wynikać z faktu, że obraz inspirowany jest [[Ewangelia Jana|Ewangelią Jana]], w której ustanawianie [[Eucharystia (sakrament)|Eucharystii]] nie zostało opisane}}.
 
Mimo naturalizmu wynikającego z dynamiki, sama sytuacja wieczerzy jest nienaturalna ze względu na umiejscowienie osób względem siebie oraz stołu (regulacje [[proksemika|proksemiczne]]){{odn|Szybowska|2012|s=20}}. Wspólne spożywanie posiłków jest związane z wytwarzaniem silnych więzi oraz z uwidacznianiem się hierarchii. Najważniejsza pozycja zajmowana przez jednostkę znajduje się u szczytu stołu, a pozycje dalsze mają niższą rangę, przy czym osoby usadza się wokół stołu{{odn|Szybowska|2012|s=19-20}}. Biesiadujące osoby na obrazie da Vinci znajdują się tylko po jednej stronie stołu. Układ taki można uznać za sprzeczny z ideą jednoczącej uczty, nie sprzyja bowiem interakcjom{{odn|Szybowska|2012|s=20-21}}. Gdyby przyjąć, że jest to konwencja malowania stołu jako rodzaju ołtarza, to byłoby to jednak anachronizmem z tego powodu, że w czasach współczesnych artyście duchowny odprawiał mszę, stojąc tyłem do wiernych. Scena jest też daleka od prawdy historycznej, gdyż u Żydów w czasach Jezusa rozpowszechniły się wzorce greckie i rzymskie związane z ucztowaniem w pozycji półleżącej{{odn|Szybowska|2012|s=21}}{{odn|Jankowski|1992|s=13}}.
 
=== Dodatkowa ręka z nożem ===
{{fakt|Na obrazie daje się zauważyć rękę trzymającą nóż, tuż za trzecim apostołem w grupie uczniów siedzących po prawicy Jezusa. Ze względu na zły stan dzieła przez pewien czas uważano, że ręka ta, jeśli policzyć wszystkie ręce na obrazie, jest nadmiarowa i nie należy do nikogo. Jednak obecnie dość łatwo zauważyć, że jest to dłoń [[Piotr Apostoł|Piotra]], a liczba rąk na obrazie jest prawidłowa. Gwałtowna reakcja Piotra na słowa Jezusa jak i fakt, że trzyma on w dłoni nóż, może odwoływać się do późniejszych wydarzeń w [[Ogród Oliwny|Ogrodzie Oliwnym]], gdzie Piotr, broniąc Jezusa, odcina [[Malchus (postać biblijna)|Malchusowi]] (jednemu z napastników) ucho swoim [[Miecz świętego Piotra|mieczem]]. Istnieje również interpretacja, według której wycelowane w [[Bartłomiej Apostoł|Bartłomieja]] ostrze ma przypominać o jego męczeńskiej śmierci}}.
 
== Odbiór w kulturze ==
Modyfikacje tego dzieła da Vinci doczekały się bardzo wielu form. Polegają one zazwyczaj na zamianie bohaterów obrazu na inne postacie: gwiazdy [[Popkultura|popkultury]], postacie fikcyjne, a nawet ustawione za stołem produkty spożywcze, przy czym sama postać Jezusa bywa wówczas [[Wyobcowanie|wyobcowana]]. Niektóre nawiązania tworzone są z potrzeby szokowania odbiorcy, np. wykorzystując ten motyw dla ilustracji targów erotycznych, z użyciem [[Gadżet|gadżetów]] i [[Fetyszyzm (religioznawstwo)|fetyszy]], część z nich jest celowo [[Bluźnierstwo|bluźniercza]]. Modyfikacjom towarzyszy mniejsza lub większa wierność w stosunku do oryginału. Tym, co podlega wiernemu kopiowaniu, są m.in.: liczba postaci, ich gesty, symetryczne ułożenie postaci, a także dodatkowe przedmioty, których nie ma na obrazie oryginalnym: trzymany przez Jezusa [[Kielich (liturgia)|kielich]] (zastępowany innymi elementami kulturowymi), [[Aureola|aureole]]{{odn|Szybowska|2012|s=23-27}}.
 
Fresk został wspomniany przez matematyka [[Luca Pacioli|Lukę Pacioliego]] we wstępie do traktatu ''De divina proportione'' z 1498 roku{{odn|Nicholl|2006|s=317}}.
Słynne malowidło pojawia się w znanym eseju [[Paul Valéry|Paula Valéry]] pt. ''Wstęp do metody Leonarda da Vinci'' (1895), będącym filozoficznym portretem wybitnego humanisty i przyrodnika. Francuski poeta i myśliciel „niechcący” uciął tu w zarodku wszelkie późniejsze dywagacje dotyczące niezwykłych tajemnic ukrytych w dziełach Leonarda da Vinci, które blisko sto lat później stały się jedną z osi niezwykle popularnej powieści sensacyjnej [[Dan Brown|Dana Browna]] pt. [[Kod Leonarda da Vinci]]:
 
[[Susan Dorothea White]] bazując na dziele Leonarda da Vinci namalowała obraz „Pierwsza Wieczerza” ([[Język angielski|ang.]] ''The First Supper''). Sparodiowała ona pierwowzór poprzez zastąpienie 13 białych mężczyzn kobietami o zróżnicowanym pochodzeniu, co odzwierciedlają ich stroje oraz karnacja, a w szczególności, w miejscu Jezusa namalowała czarnoskórą kobietę. Jak sama stwierdziła, jej obraz reprezentuje bezpośrednie ''wyzwanie dla akceptacji wizerunku trzynastu mężczyzn po jednej stronie stołu jako wychwalanego symbolu [[Patriarchalizm|patriarchalnej]] religii''{{refn|grupa="uwaga"|ang. ''challenge [to] the acceptance of the image of thirteen men on one side of a table as a celebrated symbol of a patriarchal religion''{{odn|Shugart|1999}}}}<ref>[http://www.susandwhite.com.au/zoom.php?workID=94 Obraz w powiększeniu na stronie artystki] {{lang|en}}.</ref>.▼
: „Leonardem kierowała wieczna dociekliwość. W tle "Ostatniej Wieczerzy" widzimy trzy okna. Środkowe, które otwiera się poza postacią Jezusa, odróżnia się od innych wygiętym łukowato gzymsem. Przedłużając ten łuk otrzymalibyśmy okrąg, którego środek wypada na twarzy Chrystusa. Wszystkie główne linie malowidła zbiegają się w tym punkcie; symetria całości jest symetrią w stosunku do tego punktu centralnego oraz w stosunku do długiej linii stołu wspólnej wieczerzy. Jeśli jest w tym tajemnica, to w tym tylko stopniu, w jakim wydają się nam tajemnicze takie układy przestrzenne; a tę tajemnicę; obawiam się, można wyjaśnić.”<ref>Paul Valéry: ''Wstęp do metody Leonarda da Vinci'' (tłum. Aleksandra Frybesowa), w: "Estetyka słowa", Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971, s. 62.</ref>
 
▲[[Susan Dorothea White]] bazując na dziele Leonarda da Vinci namalowała obraz „Pierwsza Wieczerza” ([[Język angielski|ang.]] ''The First Supper''). Sparodiowała ona pierwowzór poprzez zastąpienie 13 białych mężczyzn kobietami o zróżnicowanym pochodzeniu, co odzwierciedlają ich stroje oraz karnacja, a w szczególności, w miejscu Jezusa namalowała czarnoskórą kobietę. Jak sama stwierdziła, jej obraz reprezentuje bezpośrednie ''wyzwanie dla akceptacji wizerunku trzynastu mężczyzn po jednej stronie stołu jako wychwalanego symbolu [[Patriarchalizm|patriarchalnej]] religii''{{refn|grupa="uwaga"|ang. ''challenge [to] the acceptance of the image of thirteen men on one side of a table as a celebrated symbol of a patriarchal religion''{{odn|Shugart|1999}}}}<ref>[http://www.susandwhite.com.au/zoom.php?workID=94 Obraz w powiększeniu na stronie artystki] {{lang|en}}.</ref>.
 
Pomiędzy 1984 a 1986 [[Andy Warhol]] wykonał serię około 100 prac, które bazowały na obrazie da Vinciego. Część z nich została pokazana w Mediolanie na krótko przed śmiercią Warhola w lutym 1987<ref>{{Cytuj |tytuł = Andy Warhol’s Sixty Last Suppers {{!}} Christie's |data dostępu = 2022-03-23 |opublikowany = www.christies.com |url = https://www.christies.com/features/Andy-Warhols-Sixty-Last-Suppers-8582-3.aspx |język = en}}</ref>.
 
=== Kod Leonarda da Vinci ===
Obraz pojawia się w powieści ''[[Kod Leonarda da Vinci]]'' [[Dan Brown|Dana Browna]]. Na fresku miały zostać umieszczone elementy zagadki, niezbędne do ocalenia tajemnicy [[Zakon Syjonu|Zakonu Syjonu]]<ref>{{Cytuj stronę | url = https://www.granice.pl/news/vinci-opis-o-czym-jest-film-gdzie-obejrzec-opinie/10983 | tytuł = Vinci – Jak ukraść Damę z łasiczką i nie dać się złapać? | nazwisko = Adas | imię = Tamer | data = 2020-11-23 | opublikowany = granice.pl | data dostępu = 2023-12-10}}</ref>. Poszukujący mordercy kustosza [[Luwr]]u profesor symboliki religijnej [[Robert Langdon]] i agentka policji Sophie Neveu chronią się w zamku należącym do Teabinga Château Villette. Gospodarz zamku opowiada gościom, że na fresku są ukryte anomalie, niedostrzegalne lub świadomie ignorowane przez znawców malarstwa. Między Jezusem a postacią po jego prawej stronie zaznaczono [[Święty Graal]]. Nazwę tę ma nosić znak, przypominający łono kobiece. Sophie Neveu dostrzega, że na obrazie zamiast Jana Apostoła występuje [[Maria Magdalena]], a właściciel zamku dopowiada, że w centrum obrazu uwieczniono literę „M”, oznaczający Marię Magdalenę{{odn|Kemp|2020|s=289}}.
 
Przesłanie filmu, jakoby Leonardo da Vinci miał ukryć tajne wiadomości i symbole, jest krytykowany przez naukowców zajmujących się życiem i twórczością Leonarda{{odn|Kemp|2020|s=280, 282}}.
 
== Zobacz też ==
Linia 58 ⟶ 73:
== Bibliografia ==
{{Wikicytaty|o Ostatniej Wieczerzy|Ostatnia Wieczerza}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Isaacson | imię = Walter | tytuł = Leonardo da Vinci | wydawca = Insignis Media | miejsce = Kraków | data = 2019 | isbn = 978-83-66071-41-4 | odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Kemp | imię = Martin | tytuł = Mój Leonardo. Pięćdziesiąt lat rozsądku i szaleństwa w świecie sztuki i poza jego granicami | wydawca = Arkady | miejsce = Warszawa | data = 2020 | isbn = 978-83-213-5113-1 | odn = tak}}
* {{Cytuj książkę | odn = tak | nazwisko r = Jankowski | imię r = Augustyn | autor r link = Augustyn Jankowski | rozdział = Eucharystia Nową Paschą | inni = [[Wacław Świerzawski]] (red.) | tytuł = Msza święta (tom 3) | seria = Mysterium Christi. Podręcznik liturgiki ogólnej i szczegółowej | wydawca = Polskie Towarzystwo Teologiczne | miejsce = Kraków | rok = 1992 | isbn = 83-85017-59-4 }}
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Nicholl | imię = Charles | tytuł = Leonardo Da Vinci. Lot wyobraźni | wydawca = WAB | miejsce = Warszawa | data = 2006 | odn = tak}}
* {{Cytuj pismo | odn = tak | nazwisko = Shugart | imię = Helene A. | tytuł = POSTMODERN IRONY AS SUBVERSIVE RHETORICAL STRATEGY | czasopismo = Western Journal of Communication | wydanie = 4 | wolumin = 63 | strony = od 433 | język = en | data = 1999 | rok = 1999 | url = https://pdfs.semanticscholar.org/17c0/cc70ac44bad90bdc8aaa13e0326fc80fa264.pdf}}
* {{Cytuj pismo | nazwisko = Smorawska | imię = Aleksandra Joanna | tytuł = Ostatnia Wieczerza popkultury | czasopismo = Media Biznes Kultura | wolumin = 2 (3) | data = 2017 | odn = tak}}
* {{Cytuj pismo | odn = tak | nazwisko = Szybowska | imię = Antonina | tytuł = The last supper właściwie. Ostatnia wieczerza w stu odsłonach. Próba analizy memetycznej | url = https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/4088/1/Szybowska_The_Last_Supper_wlasciwie.pdf | czasopismo = Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny | rok = 2012 | wolumin = 14 | issn = 2081-397X }}
* {{Cytuj książkę | odn = tak | nazwisko r = JankowskiZöllner | imię r = AugustynFrank | autortytuł r= linkLeonardo =da AugustynVinci Jankowski1452–1519 | rozdziałwydawca = EucharystiaTaschen, NowąEdipresse PaschąPolska | inni = [[Wacław Świerzawski]] (redS.) | tytuł = Msza święta (tom 3) | seria = Mysterium ChristiA. Podręcznik liturgiki ogólnej i szczegółowej | wydawca = Polskie Towarzystwo Teologiczne | miejsce = KrakówWarszawa | rokdata = 19922005 | isbn = 83-8501789571-5985-4 | odn = tak}}
 
== Linki zewnętrzne ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Ostatnia_Wieczerza_(obraz_Leonarda_da_Vinci)”