Józef Mackiewicz: Różnice pomiędzy wersjami

== Życiorys ==

=== Wstępni ===

Gałąź rodu Mackiewiczów z przydomkiem Jańcza, pieczętująca się [[Bożawola|herbem Bożawola]], wywodziła się z [[Województwo grodzieńskie (1793)|Grodzieńszczyzny]]; Jan Mackiewicz miał majątek w [[Berszty|Bersztach]] i w początkach XIX wieku był sędzią w [[Lida|Lidzie]]<ref>Aleksandra Niemczykowa, [https://pogon.lt/wilnianie-wspoczesni-/152-monkeviius-mirosaw.html ''Wilnianie zasłużeni dla Litwy, Polski, Europy i świata''], [w:] serwis ''Głos z Litwy'' 2010. Nieco inna wersja przedstawiona jest w we wcześniejszym tekście tej samej autorki, gdzie Bolesław Mackiewicz występuje jako sędzia grodzki i właściciel folwarku, który po roku 1831 stracił majątek i musiał przenieść się do Wilna. Miał on być ojcem niewymienionego z imienia syna, który z kolei był ojcem Antoniego Mackiewicza, Aleksandra Niemczykowa, ''Stanisław Cat Mackiewicz. W kręgu Słowa'', [w:] [https://www.znadwiliiwilno.lt/wp-content/uploads/2021/06/31-ZnadWilii-nr3-31.pdf ''Znad Wilii''] 3/31 (2007), p. 38. W anonimowo opracowanym drzewie genealogicznym Mackiewiczów najstarszym wymienionym przodkiem jest Kazimierz Mackiewicz, dziadek wspomnianego Jana Mackiewicza, zob. serwis [https://www.myheritage.pl/site-family-tree-185401222/jozef-mackiewicz ''MyHeritage''].</ref>. Jego syn i dziadek Józefa, Bolesław Mackiewicz (?–?), należał do zubożałej szlachty<ref>Włodzimierz Bolecki, ''Ptasznik z Wilna'', Kraków 2013, ISBN 978838924319547, s. 33–34.</ref>. Ożenił się z Wilhelminą Antoniewicz (1840–?)<ref>[https://www.myheritage.pl/names/wilhelmina%20antoniewicz?tr%20id=m%204kup5qt2fu%20qcpfb4q5b2 ''Wilhelmina Mackiewicz (z d. Antoniewicz'']), [w:] serwis ''MyHeritage''.</ref>, wcześnie osieroconą szlachcianką wychowywaną początkowo przez [[Wawrzyniec Puttkamer|Wawrzyńca Puttkamera]], męża [[Maryla Wereszczakówna|Maryli Wereszczakówny]]; jej majątek w znacznej części przepadł na skutek niegospodarności opiekuna<ref>Bolecki 2013, s. 34.</ref>. Bolesław był urzędnikiem pocztowym w [[Wilno|Wilnie]]. Prawdopodobnie wziął udział w [[Powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]]<ref>Kazimierz Orłoś uważa za najbardziej prawdopodobną wersję swojej litewskiej kuzynki, która utrzymywała, że jako urzędnik Bolesław fałszował dokumenty, zapewniające powstańcom bezpieczeństwo, zob. Kazimierz Orłoś, ''Dzieje dwu rodzin Mackiewiczów z Litwy i Orłosiów z Ukrainy'', Kraków 2015.</ref>, po którym został skazany na osiedlenie w Rosji; zmarł w [[Saratów|Saratowie]]<ref>Alwida Bajor, [http://www.magwil.lt/archiwum/archiwum/2003/mww1/saus14.htm ''Domy Mackiewiczów i Fleurów''], „Magazyn Wileński” 1/14 (2003). Mackiewicz założył drugą rodzinę i żył z nieznaną Rosjanką, Orłoś 2015.</ref>.

 

 

=== Dzieciństwo i lata szkolne ===

Po ślubie Antoni i Maria zamieszkali w [[Petersburg]]u. Firma Mackiewicza nie należała do szczególnie dużych, powodziło im się dobrze i należeli do średniej burżuazji; mieli sześciopokojowe mieszkanie, służbę i własne konie pociągowe<ref>Bolecki 2013, s. 37.</ref>. W roku 1896 urodził im się syn [[Stanisław Mackiewicz|Stanisław]], w roku 1900 córka Seweryna, a w roku 1902 syn Józef<ref>Antoni miał także dwie nieślubne córki z innymi kobietami; brak szczegółów o ich ew. relacjach z Józefem, Jacek Bartyzel, ''Żywoty równoległe: Stanisław i Józef Mackiewiczowie – litewscy szlachcice i polscy pisarze'', Warszawa 2016, za: serwis ''Myśl Konserwatywna''.</ref>. Rodzina mieszkała w Petersburgu 11 lat. Przyczyny przenosin w roku 1907 do [[Wilno|Wilna]] nie są dobrze znane; wg jednej z teorii powodem były obawy o zdrowie chorowitego Józefa, któremu jakoby nie sprzyjał petersburski klimat<ref>Dariusz Jarosiński, [https://www.pogon.lt/index.php/o-jozefie-mackiewiczu-i-jego-tworczosci/1146-podroz-do-krainy-dziecinstwa-jozefa-mackiewicza.html ''Podróż do krainy dzieciństwa Józefa Mackiewicza''], [w:] serwis ''Głos z Litwy'' 2014.</ref>.

 

 

=== Żołnierz ===

Gdy w początkach stycznia 1919 roku [[Walki o Wilno (1918–1919)|do Wilna zbliżały się rewolucyjne wojska radzieckie]], Mackiewicz przebywał na znajdującej się nadal pod okupacją niemiecką Kowieńszczyźnie. Koleją przedostał się do [[Łapy|Łap]], gdzie zgłosił się na ochotnika do 10. pułku ułanów, wchodzącego w skład [[1 Dywizja Litewsko-Białoruska|Dywizji Litewsko-Białoruskiej]]<ref>Bolecki 2013, s. 47.</ref>. Po przeszkoleniu wiosną 1919 brał udział w operacjach na bliżej nieokreślonym odcinku frontu polsko-radzieckiego i został prawdopodobnie ranny w głowę<ref name=Lewandowski-54 />. Po okresie leczenia szpitalnego w czerwcu 1919 przeniósł się do 13. pułku ułanów pod dowództwem [[Jerzy Dąbrowski (podpułkownik)|Jerzego Dąbrowskiego]]; w tej jednostce brał udział w walkach na [[województwo nowogródzkie (I Rzeczpospolita)|Nowogródczyźnie]] i na zachodnim [[Polesie|Polesiu]]<ref name=Lewandowski-54 />.

 

 

=== Student ===

Latem 1921 Mackiewicz złożył podanie o przyjęcie na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Warszawskiego; twierdził wówczas, że maturę zdał w Moskwie, ale że odpowiednie dokumenty zaginęły<ref>Lewandowski 1991, s. 52–53.</ref>. Dzięki poparciu profesora [[Konstanty Janicki|Konstantego Janickiego]] został przyjęty i studiował [[Zoologia|zoologię]], słuchając m.in. wykładów z morfologii i zoologii systematycznej, botaniki, psychologii, anatomii i embriologii; szczególnie jednak interesowały go wykłady dotyczące [[Ornitologia|ornitologii]]<ref name=Lewandowski-55 />. Pracował również nad uporządkowaniem zbiorów ornitologicznych Państwowego Muzeum Przyrodniczego w Warszawie, krótko na polecenie Janickiego pracował też w miejscowym muzeum w [[Białowieża|Białowieży]]<ref>Bolecki 2013, s. 52–53, 58.</ref>. Z niejasnych powodów Mackiewicz przerwał studia w Warszawie; jego biograf podejrzewa problemy finansowe<ref>Bolecki 2013, s. 55.</ref>, zwłaszcza że matka w tym okresie sprzedała dom w Wilnie i przeniosła się do mieszkania na prowadzonej przez siebie pensji. Mackiewicz wrócił do Wilna latem 1922 roku<ref name=Lewandowski-55 />.

 

 

=== Okupacja litewska i radziecka ===

Latem 1939 Mackiewicz nie został powołany do wojska i po [[Kampania wrześniowa|inwazji niemieckiej]] pracował nadal jako dziennikarz „Słowa”<ref>Bolecki 2013, s. 126.</ref>. Na wieść o [[Agresja ZSRR na Polskę|zbliżającej się Armii Czerwonej]] uciekł na Litwę, gdzie został krótko internowany w obozie dla oficerów w [[Wiłkomierz]]u<ref>Bolecki 2013, s. 127–128.</ref>. Po wypuszczeniu wraz z Toporską mieszkał krótko u znajomych w [[Kowno|Kownie]], rozważając wraz z bratem m.in. wyjazd do [[II Republika Francuska|Francji]]; Stanisław istotnie przedostał się na Zachód. W połowie października Józef napisał do kowieńskiego dziennika „{{link-interwiki|Lietuvos žinios|Q=Q181327}}” tekst, w którym wzywając do porozumienia polsko-litewskiego twierdził, że armia litewska będzie powitana w Wilnie z radością<ref>Bolecki 2013, s. 131–139.</ref>.

 

 

=== Okupacja niemiecka ===

Po zajęciu Wilna przez [[Wehrmacht]] Niemcy zaproponowali Mackiewiczowi wydawanie koncesjonowanego pisma w języku polskim, jednak ten stanowczo odmówił<ref>Bolecki 2013, s. 158.</ref>. Pismo takie, pt. „Goniec Codzienny”, zaczęło wychodzić w lipcu. Istnieje teoria, że Mackiewicz był jego redaktorem naczelnym, czemu ten stanowczo zaprzeczał; większość współczesnych historyków literatury przyjmuje wersję Mackiewicza<ref>Zob. np. Lewandowski 2000, Bolecki 2013, Eberhardt 2013, Bartyzel 2016.</ref>. W okresie od lipca do października 1941 Mackiewicz opublikował w „Gońcu” 7 podpisanych inicjałami tekstów, wszystkie o wybitnie antyradzieckim charakterze<ref>Artykuł o okupacji radzieckiej, beletryzowane wspomnienie w 4 odcinkach o rozmowach z NKWD, komentarz polityczny do porozumienia brytyjsko-radzieckiego oraz reportaż o domniemanym cudzie w Puszczy Rudnickiej, Bolecki 2013, s. 158.</ref>. Mieszkał z Toporską nadal w Czarnym Borze, utrzymując się z wyprzedaży rzeczy, handlu samogonem i drobnych prac przygodnych; nie ma żadnych informacji o jego ewentualnym zaangażowaniu ani we współpracę z władzami okupacyjnymi, ani z polską konspiracją.

 

 

=== Ucieczka na zachód ===

W maju 1944 Mackiewicz i Toporska dotarli do Warszawy. Przy pomocy finansowej m.in. [[Dominik Horodyński|Dominika Horodyńskiego]], Stanisława Rostworowskiego i Edmunda Moszyńskiego Mackiewicz założył podziemne pismo „Alarm”; jego celem było ostrzeżenie przez groźbą okupacji radzieckiej. Wydano jedynie 3 numery<ref>Bolecki 2013, s. 203.</ref>. Spotykał się kilkakrotnie z przedstawicielami struktur podziemnych, tak rządowych jak niezależnych; myślał o wydaniu białej księgi dokumentującej rządy radzieckie na Litwie i starał się jednoznacznie przedstawiać ZSRR jako śmiertelnego wroga Polski. Traktowano go z dużą ostrożnością<ref>Bolecki 2013, s. 204–207.</ref>. Mackiewicz z Toporską wyjechali z Warszawy do Krakowa w południe 31 lipca; nie wiadomo czy zdawali sobie sprawę z przygotowań do wybuchu [[Powstanie warszawskie|powstania]]<ref>Bolecki 2013, s. 207.</ref>.

 

 

=== Rzym i Londyn ===

Późną wiosną 1945 Mackiewicz przeniósł się z Mediolanu do [[Rzym]]u, gdzie podjął współpracę z Biurem Studiów [[2 Korpus Polski (PSZ)|II Korpusu]]. Jego napisana jeszcze w Wilnie powieść została odrzucona<ref>Jako zbyt defetystyczna; zatytułowana była ''Dziękujemy Stalinowi za nową, radosną przyszłość'', Bolecki 2013, s. 218.</ref>. Pismo korpuśne „Orzeł Biały” odmówiło dalszego drukowania jego artykułów, a w polskim środowisku narastały zarzuty związane z domniemaną kolaboracją Mackiewicza<ref>Bolecki 2013, s. 218–219.</ref>. Ich konsekwencją było zorganizowanie przez Syndykat Dziennikarzy Polskich sądu koleżeńskiego; Mackiewicz otrzymał naganę za artykuł w „Lietuvos Žinios”, a z zarzutu kolaboracji został uniewinniony<ref>[https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/162055,Miedzynarodowa-konferencja-naukowa-Jedynie-prawda-jest-ciekawa-Dziedzictwo-Jozef.html Międzynarodowa konferencja naukowa 'Jedynie prawda jest ciekawa'], [w:] serwis IPN 2022.</ref>.

 

 

=== Monachium: wczesne lata ===

Przeprowadzka do Monachium motywowana była względami praktycznymi<ref>Aczkolwiek historycy literatury spekulują także nt. ewentualnych innych przyczyn: ostracyzmu w środowisku londyńskiej emigracji, faktu że Mackiewicz słabo mówił po angielsku a bardzo dobrze po niemiecku, dużego monachijskiego skupiska zaprzyjaźnionej emigracji rosyjsko-kozackiej, zob. wypowiedź Boleckiego na [https://www.youtube.com/watch?v=zuDeSNipoTU ''O Józefie Mackiewiczu''], [w:] serwis ''YT''. W połowie lat 60. Mackiewicz uważał, że „pod wielu względami lepiej byłoby wrócic do Anglii”, ale wskazywał na konieczność leczenia szpitalnego żony w Niemczech, [http://www.pbc.uw.edu.pl/15297/1/10%20%2812288%29%20Kurier%20Wile%C5%84ski%20sobota%2015%20stycznia%201994.pdf ''Ich emigrancki los''], „Kurier Wileński” 15.01.1994.</ref>. Toporska znalazła się w mieście, gdzie od roku miał siedzibę ''[[Głos Ameryki]]'', jej pracodawca<ref>Miesięcznie Toporska zarabiała średnio ok. 300&nbsp;$, Bolecki 2013, s. 222. Przy [https://fx.sauder.ubc.ca/etc/USDpages.pdf typowym kursie wymiany], oznaczało to ok. 1260&nbsp;DM, podczas gdy średnie zarobki w Niemczech w 1955 wynosiły ok. 380&nbsp;DM, zob. serwis [https://de.statista.com/statistik/daten/studie/1100243/umfrage/durchschnittseinkommen-brd/ ''Statista''].</ref>. Mackiewicz z kolei miał zaaranżowaną pracę w The Munich Institute for the Study of the USSR, amerykańsko-brytyjskiej placówce sowietologicznej<ref>Zob. Charles T. O’Connell, ''The Munich Institute for the Study of the USSR'', [w:] ''The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies'' 808 (1990).</ref>. Mimo że miał już przygotowany pokój i biurko, ostatecznie jednak nie został zatrudniony<ref>Tomasz Mianowicz, ''Józef Mackiewicz w Niemczech: pisarz jeszcze nie znany?'', „Archiwum Emigracji” 5/6 (2002/3), s. 182.</ref>. Para zamieszkała w sublokatorskich dwu pokojach na piętrze kamienicy na Nibelungstrasse 16<ref name=Mianowicz-179>Mianowicz 2002/3, s. 179.</ref>. Po siedmiu latach przenieśli się na Windeckstrasse 21, do dwu pokoi na parterze<ref name=Mianowicz-179 /> willi, będącej własnością zaprzyjaźnionej niemieckiej pary<ref>Adalberta i Marianny Mayer, z którymi Mackiewicz i Toporska pozostawali w przyjaźni i zażyłości; Stanisław Wujastyk, [https://www.bu.umk.pl/Archiwum_Emigracji/Mac3.htm ''Józef Mackiewicz''], [w:] serwis UMK.</ref>.

 

 

=== Monachium: wiek emerytalny ===

Od połowy lat 60. Mackiewicz negocjował z producentem filmowym Józefem Frydem ekranizację kinową ''Sprawy''. Korespondencja trwała latami; ostatecznie na przełomie dekad i z nieznanych przyczyn projekt zarzucono<ref>Maria Zadencka, ''Materiały ze zbiorów Muzeum Polskiego w Rapperswilu: Józef Mackiewicz i Józef Fryd dyskutują o Sprawie pułkownika Miasojedowa'', „Bibliotekarz Podlaski” 3 (2020), s. 129–142.</ref>. W roku 1965 Mackiewicz w londyńskiej Polskiej Fundacji Kulturalnej wydał ''Lewą wolną''; w tym samym roku ukazało się amerykańskie wydanie ''Drogi donikąd''. W drugiej połowie lat 60. Miłosz usiłował pomóc w wydaniu w USA innych powieści Mackiewicza, ale bezskutecznie; skarżył się na przeciwdziałanie niektórych środowisk emigracyjnych<ref>Miłosz 2002/3, s. 159.</ref>. W roku 1967 Pfeiffer Verlag wydał niemiecką wersję ''Sprawy''<ref name=Mianowicz-181 />, a w roku 1969 Instytut Literacki opublikował ''Nie trzeba głośno mówić'', powieść która wzbudziła szczególne kontrowersje<ref name=kulturaparyska />.

 

 

=== Monachium: starość ===

W drugiej połowie lat 70. stosunki Mackiewicza ze środowiskiem literackiego Londynu zaczęły się psuć; do otwartego konfliktu doszło w roku 1979, kiedy Mackiewicz zrezygnował z członkostwa w Akademii; był to protest przeciw dopuszczaniu do konkursów literackich prac autorów krajowych, co Mackiewicz uznał za sprzeczne ze statutem<ref>Bolecki 2013, s. 244–245.</ref>. Od tego czasu przestał publikować w ''Wiadomościach'' i odwiedzać Londyn<ref>Stefania Kossowska, ''Józef Mackiewicz w jury nagrody 'Wiadomości''', „Archiwum Emigracji” 5/6 (2002/3), s. 306.</ref>. W roku 1980 Toporska zwróciła się do [[Muzeum Polskie w Rapperswilu|Muzeum Polskiego w Rapperswilu]] z prośbą o pośmiertną opiekę nad spuścizną jej i męża; ponieważ otrzymała odpowiedź pozytywną, rozpoczęto uzgadnianie szczegółów<ref>Agata Stecewicz, ''Różnorodność źródeł archiwalnych jako podstawa w badaniach nad biografią i genealogią – przypadek Barbary Toporskiej'', „Bibliotekarz Podlaski” 3 (2020), s. 10.</ref>.

 

: Zgodnie z wolą zmarłego Józefa Mackiewicza upoważnia się wszelkie nielegalne wydawnictwa w PRL, do przedrukowywania jego książek, pod zasadniczym warunkiem niedokonywania żadnych skrótów, adiustacji, ani też opatrywania ich wstępami, ''komentarzami'' itp. [...] Z prośbą o przedrukowanie we wszystkich pismach (Barbara Toporska, „Kultura”, Paryż, marzec 1985).

 

 

W sierpniu 2006 sąd potwierdził prawo Niny Karsov do spuścizny po pisarzu, córka złożyła apelację. 19 sierpnia 2008 roku apelacja została oddalona, zaś orzeczenie I instancji, wedle którego schedę po pisarzu otrzymuje Nina Karsov-Szechter zostało utrzymane w mocy<ref>[http://www.rp.pl/artykul/178863-Rodzina-nie-dostanie-spadku-po-Mackiewiczu-.html ''Rodzina nie dostanie spadku po Mackiewiczu''] rp.pl, 20 sierpnia 2008 [dostęp 2011-09-27].</ref>.

 

 

Kwestia praw autorskich i polityki wydawniczej dotyczącej Józefa Mackiewicza od ponad 20 lat budzi kontrowersje. Zdaniem jednych, Karsov skutecznie dąży do wyeliminowania lub przynajmniej ograniczenia obecności autora na polskim i międzynarodowym rynku księgarskim. Wśród sugerowanych powodów są np. jej powinowactwo z [[Adam Michnik|Adamem Michnikiem]], związki z komunistycznymi służbami, czy sekciarskie przekonanie, że komunizm w Polsce się nie skończył. Karsov krytykowali lub krytykują m.in. [[Edward Dusza]], [[Grzegorz Eberhardt]], [[Mirosława Kruszewska]], [[Stanisław Michalkiewicz]], [[Elżbieta Morawiec]], [[Andrzej Nowak (historyk)|Andrzej Nowak]], [[Marek Nowakowski]], [[Włodzimierz Odojewski]], [[Kazimierz Orłoś]], [[Jacek Trznadel]], [[Maciej Urbanowski]] i [[Rafał Ziemkiewicz|Rafał A. Ziemkiewicz]]<ref>Zob. np. sygnatariuszy listu otwartego z roku 2006, Grzegorz Eberhardt, ''Wszyscy wrogowie Józefa Mackiewicza'', [w:] ''Rzeczpospolita'' 04.04.2007.</ref>. Zdaniem innych, to właśnie dzięki Karsov książki Mackiewicza są dostępne w Polsce, a jej wydawnictwo systematycznie publikuje kolejne nieznane teksty i w profesjonalny, kompetentny sposób edytuje dzieła pisarza. Wśród zwolenników tej interpretacji są m.in. [[Włodzimierz Bolecki]]<ref>Włodzimierz Bolecki, ''Józef Mackiewicz – pisarz przemilczany'', [w:] ''Tygodnik Powszechny'' 20.08.2000, nowsza wypowiedź na [https://www.youtube.com/watch?v=zuDeSNipoTU ''O Józefie Mackiewiczu''], [w:] serwis ''YT''.</ref>, [[Sławomir Cenckiewicz]]<ref>Wojciech Mucha, ''Sławomir Cenckiewicz: Po co im ten Mackiewicz, to sam nie wiem!'', [w:] ''Gazeta Krakowska'' 31.01.2022.</ref>, [[Adam Hlebowicz]]<ref>Adam Hlebowicz, ''Londyn nie zapomniał o Józefie Mackiewiczu'', [w:] ''Biuletyn IPN'' 7-8 (2022).</ref>, Wacław Lewandowski<ref>Wacław Lewandowski, ''[https://www.bu.umk.pl/Archiwum_Emigracji/Mac1.htm Setna rocznica urodzin Józefa Mackiewicza]'', [w:] ''Archiwum Emigracji'' 5/6 (2003).</ref> i Dariusz Rohnka<ref>Dariusz Rohnka, ''[http://wydawnictwopodziemne.com/2022/06/25/za-zgoda-niny-karsov/ Za zgodą Niny Karsov]'', [w:] ''Wydawnictwo Podziemne'' 26.06.2022.</ref>.