Fonologia i fonetyka języka angielskiego: Różnice pomiędzy wersjami

Najczęściej używane symbole fonetyczne dla brytyjskiego akcentu zostały zaproponowane w 1962 dla ówczesnego {{J|en|Received Pronunciation}} wyższych klas przez fonetyka [[Alfred Charles Gimson|Gimsona]]. W ciągu dekad zaszły jednak duże zmiany społeczne i fonetyczne, przede wszystkim dotyczące wymowy samogłosek. Tymczasem współczesny zestaw symboli może sugerować, że od tego czasu niewiele się zmieniło{{odn|Lindsey|2019|s=17–18}}.

 

 

{| class="wikitable"

* mięśnie policzkowe dość silnie napięte, stąd zawołanie przy robieniu zdjęcia „{{J|en|Say ‘cheese’}}”, aby skłonić do uśmiechu{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=90}}

* język położony nieco niżej{{odn|Bałutowa|1991|s=32–33}}

* nie powoduje zmiękczania spółgłosek w takim stopniu jak polski odpowiednik{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=90}}

|

* często dyftongizowane w {{J|en|RP}}, z lekkim przesunięciem w stronę pozycji centralnej

* krótsze w szkockiej odmianie angielskiego

|

* kąciki ust odciągnięte do tyłu{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=90}}

|

|

* {{J|en|bed – bad}}

* w brytyjskim wariancie bardziej zbliżona do polskiego a; w amerykańskim – do e{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=102}}

|

|

* {{J|en|mad – mud}}

* {{J|en|pad – pod}}

|-

| [[Plik:one son.png|150px]]

ʌ

* w porównaniu z polskim ''a'' położenie języka jest bardziej cofnięte, a szczęki bardziej rozwarte{{odn|Bałutowa|1991|s=42–43}}

|

* krótsza w [[Amerykańska odmiana języka angielskiego|amerykańskim angielskim]] przed /r/

|

* od polskiego ''o'' różni się tym, że usta należy otworzyć nieco szerzej, a zaokrąglenie warg powinno być nieco mniejsze{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=131}}

|

|

* {{J|en|pot – port}}

* nie należy zamykać ust przed zakończeniem wymowy, by nie powstała żadna dwugłoska{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=122}}

|

* w wytwornej odmianie {{J|en|RP}} usta bardziej zaokrąglone

* duże zróżnicowanie w akcentach amerykańskich{{odn|Dauer|1993|s=36}}, w części akcentów USA zredukowana długość{{odn|Crystal|2003|s=240–241}}

* w wielu dialektach zastępuje /ʌ/

* w odmianie karaibskiej zastępowana mocniejszymi samogłoskami

|}

 

W {{J|en|General American}} występuje samogłoska średnia centralna zapisywana jako /ɝ/ w akcentowanych sylabach i /ɚ/ w nieakcentowanych, która to wykazuje rotyczność ({{K|en|r-colored vowel}})<ref name="Wayland">{{Cytuj |autor = Ratree Wayland |tytuł = {{J|en|Phonetics: A Practical Introduction |wydawca = {{J|en|Cambridge University Press}}}} |data = 2019 |s = 87–90 |isbn = 978-1-108-41834-8}}</ref>. Bywa nazywana samogłoską [[retrofleksja (fonetyka)|retrofleksyjną]]{{odn|Thorum|2013|s=134–138}}, ponieważ jej dźwięk może być uzyskany przez wzniesienie przodu języka jak w spółgłoskach retrofleksyjnych z ewentualnym lekkim wygięciem jego koniuszka do tyłu na wysokości wału dziąsłowego{{odn|Thorum|2013|s=134–138}}. Alternatywnym sposobem jest wymowa przez podniesienie języka w celu zbliżenia go do podniebienia twardego, pozostawiając jego przód w niskiej pozycji{{odn|Thorum|2013|s=134–138}}<ref name="Byun">{{Cytuj |autor = Tara McAllister Byun, Elaine R. Hitchcock, Michelle T. Swartz |tytuł = {{J|en|Retroflex Versus Bunched in Treatment for Rhotic Misarticulation: Evidence From Ultrasound Biofeedback Intervention}} |czasopismo = {{J|en|Journal of Speech, Language, and Hearing Research}} |wolumin = 57 |numer = 6 |s = 2116–2130 |data = 2014 |doi = 10.1044/2014_JSLHR-S-14-0034}}</ref>.

 

 

=== Długość samogłosek angielskich ===

| {{IPA|eɪ}}&nbsp;&nbsp;{{IPA|ɔɪ}}

| {{IPA|əʊ}} {{IPA|oʊ}}

|-

! od niskiego

|

* początek dyftongu o wiele bardziej otwarty w [[cockney|{{J|en|cockney}}]] i wymowie australijskiej

|

* {{J|en|May – my}}

* często jest centralizowany, np. w wymowie kanadyjskiej

* bardziej tylny i z bardziej zaokrąglonymi wargami w odmianie australijskiej

|

* {{J|en|raid – ride}}

* w {{J|en|Conservative RP}} i w mowie mieszkańców [[Dublin]]a początek dyftongu bardziej zaokrąglony i artykulacja bardziej tylna

* w {{J|en|RP}} tendencja do monoftongizowania: {{K|en-GB|goal}} → /gɜːl/

* w wariancie australijskim początek bardziej otwarty

* w {{J|en|cockney}} przesunięcie jest mniejsze i bez zaokrąglania warg

|

* początek dyftongu przedni w {{J|en|cockney}} i wymowie australijskiej

* w wymowie szkockiej wymawiany jako monoftong – samogłoska zamknięta zaokrąglona: {{K|en-GB-SCO|house}} → /huːs/

* w hrabstwach [[Somerset]], [[Devon]], w Kornwalii i Dublinie początek dyftongu przedni i półotwarty

|

* w {{J|en|Conservative RP}} początek dyftongu bardziej otwarty

|

* {{J|en|here – her}}

* wargi w pozycji neutralnej przez cały czas artykułowania dyftongu

* występuje tylko w nierotycznych odmianach języka angielskiego (nie ma go w {{J|en|GA}})

|

* początek dyftongu bardziej otwarty niż polskie ''e''{{odn|Bałutowa|1991|s=76}}

|}

 

 

=== Częstotliwość samogłosek i dyftongów w {{J|en|RP}} ===

Podczas ich wymowy ważny jest początek dyftongu i jego koniec{{odn|Bałutowa|1991|s=71}} – środkowy dźwięk we współczesnej brytyjskiej angielszczyźnie jest prawie niesłyszalny poza bardzo staranną wymową. Nie zawsze jest jasne, czy tryftong w odczuciu mówców stanowi jedną czy dwie sylaby. Przykładowo takie wyrazy jak {{K|en|fire}} /faɪə/, {{K|en|hour}} /aʊə/ użytkownicy [[Received Pronunciation|{{J|en|Received Pronunciation}}]] uważają za jednosylabowe, a {{K|en|player}} /pleɪə/ czy {{K|en|slower}} /sləʊə/ – za dwusylabowe{{odn|Roach|2009|s=18–19}}.

 

 

== Spółgłoski ==

* na początku sylaby akcentowanej /t/ wymawiany jest z przydechem ([tʰ]){{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=14–22}}

|

* w odmianie irlandzkiej jest zębowe (jak w polszczyźnie)

* w pewnych brytyjskich akcentach miejskich /t/ jest często zastępowane [[zwarcie krtaniowe|zwarciem krtaniowym]], zwłaszcza przed /n/, jak w wyrazie {{K|en-GB|button}} i w pozycji wygłosowej

* koniec języka przywiera do wału dziąsłowego, powodując zamknięcie z przodu – powietrze wydostaje się po obu stronach języka

* zazwyczaj dźwięczne; wariant bezdźwięczny pojawia się po mocnych spółgłoskach ({{K|la|fortis}}), np. w wymowie {{K|en|please}}, {{K|en|sleep}}

* pozycja warg zależy od sąsiadujących samogłosek, np. rozciągnięta w {{K|en|leap}}, zaokrąglona w {{K|en|pool}}

* sylabiczna natura ''l'' umożliwia jej występowanie w funkcji zgłoskotwórczej, np. {{K|en|bottle}} /bɒtl̩/

|

* w brytyjskiej angielszczyźnie {{K|en|clear l}} pojawia się przed samogłoską (np. {{K|en|leap}}), a {{K|en|dark l}} w pozostałych pozycjach (np. {{K|en|pool}}); w amerykańskiej angielszczyźnie właściwie we wszystkich pozycjach występuje {{K|en|dark l}}{{odn|Sawala|Szczegóła|Weckwerth|2009|s=72}}

* w niektórych dialektach szkockich, podobnie jak to ma zwykle miejsce w amerykańskich odmianach, występuje wyłącznie {{K|en|dark l}}, natomiast w niektórych irlandzkich występuje wyłącznie {{K|en|clear l}}

* w amerykańskiej angielszczyźnie czasem występuje zgłoskotwórcze /l̩/ tam, gdzie w {{J|en|RP}} występuje zauważalna samogłoska, np. w {{K|en|missile}} ({{J|en|RP}} /ˈmɪs.aɪl/, {{J|en|GA}} /ˈmɪs.ᵊl/ {{Wymowa|en-us-missile.ogg}}), {{K|en|fertile}}

* spółgłoska dźwięczna, okazjonalne ubezdźwięcznienie głównie po /s/, np. w {{K|en|smile}}

* zamknięcie wargowo-zębowe, jeśli po /m/ następują /f/ lub /v/, w takich wyrazach jak {{K|en|comfort}}, {{K|en|amphetamine}}

|

* w zasadzie identyczna z polską ''m''{{odn|Bałutowa|1991|s=83}}

|

* niektóre dialekty, np. szkocki, a także {{J|en|Conservative RP}} mają wariant bezdźwięczny {{IPA|hw|nawiasy=kwadratowy}} lub {{IPA|ʍ|nawiasy=kwadratowy}} w takich słowach jak {{K|en-GB-SCO|while}}; może on pełnić funkcję [[fonem]]iczną (pozwalać na odróżnienie wyrazów), np. {{K|en-GB-SCO|whales}} – {{K|en-GB-SCO|Wales}}. Zobacz: [[wymowa dwuznaku ⟨wh⟩ w języku angielskim]]

|

|-

* po niektórych spółgłoskach, zwłaszcza /s/ i /l/ spotyka się w {{J|en|RP}} oboczności /juː/ – /uː/, np. {{K|en|suit}} → /suːt/ i /sjuːt/, {{K|en|salute}} → /saljuːt/ i /saluːt/

* w niektórych wariantach regionalnych /sj/, /zj/, /tj/, /dj/ zastępowane jest przez /ʃ/, /ʒ/, /tʃ/, /dʒ/ w takich wyrazach jak {{K|en|issue}}, {{K|en|statue}}, {{K|en|educate}}

|

|}

Wśród warunkowych defonologizacji najdynamiczniej rozprzestrzenia się w amerykańskich akcentach {{K|en|pin-pen merger}}, tj. wymawianie głosek /ɪ/ i /ɛ/ tak samo (zwykle jako /ɪ/), ale wyłącznie w pozycji przed nosowymi spółgłoskami. Zjawisko to występuje głównie w południowej części USA{{odn|Labov|2010|s=36}}.

 

 

Jako przykład defonologizacji odnotowuje się także zjawisko ujednolicania wymowy samogłosek w nieakcentowanych sylabach, zwłaszcza /ɪ/ i /ʊ/, i wypowiadania wszystkich jako /ə/ (tzw. {{K|en|weak vowel merger}}). Jest ono znane w angielszczyźnie amerykańskiej{{odn|Lindsey|2019|s=39–40}}, australijskiej{{odn|Wells|1982|s=601–602}} i obserwuje się coraz częściej w angielszczyźnie brytyjskiej, w tym w {{J|en|RP}}{{odn|Lindsey|2019|s=39–40}}.

* pojawienie się epentetycznego /t/ w słowach takich jak {{K|en|dance}}, {{K|en|sence}}. {{K|en|bounce}}, tak więc słowa {{K|en|tense}} i {{K|en|tents}} mogą brzmieć jednakowo /tɛnts/ albo – z powodu elizji w słowie {{K|en|tents}} – /tɛns/

* epentetyczne /t/ pojawiające się po /n/ a przed /θ/ i /ʃ/ w takich wyrazach jak {{K|en|anthem}} /ˈæn(t)θəm/, {{K|en|pension}} /pɛn(t)ʃn/

* rzadziej przed spółgłoską trącą dźwięczną, np. {{K|en|wins}} /wɪn(d)z/ (wówczas może być wymawiane tak samo jak {{K|en|winds}}), {{K|en|lambs}} /læm(b)z/