Wikipedia

Agresja ZSRR na Polskę: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja nieprzejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m poprawa martwych linków
jęz.
Linia 31:
[[Plik:Mapa Paktu R M Izwiestia-18.09.1939.jpg|thumb|200px|Mapa podziału Polski (rozgraniczenie według paktu Ribbentrop-Mołotow) opublikowana w dzienniku „[[Izwiestija|Izwiestia]]” 18.09.1939]]
[[Plik:Poland1939 after 14 Sep.jpg|thumb|200px|Uderzenie jednostek Armii Czerwonej na Polskę 17 września 1939]]
[[Plik:Instrukcja Becka dla Grzybowski Moskwa 17 09.1939.jpg|thumb|200px|Instrukcja [[Józef Beck|Józefa Becka]] z 17 września 1939 dla ambasadora [[Wacław Grzybowski|Wacława Grzybowskiego]] w Moskwie, wydana po agresji sowieckiejradzieckiej na Polskę]]
{{Osobny artykuł|Kasztanowa mowa|Pakt Ribbentrop-Mołotow}}
 
Podpisany 19 lutego 1921 roku sojusz polsko-francuski w artykule II głosił, że w razie zagrożenia Polski wojną ze strony Rosji SowieckiejRadzieckiej lub w razie ataku na Polskę, Francja wystąpi na lądzie i morzu by zapewnić jej bezpieczeństwo od strony Niemiec, jak również pomoże w obronie przed [[Armia Czerwona|Armią Czerwoną]]<ref>Documents diplomatiques français: 1921. Tome I (16 janvier – 30 juin), 2004, s. 217.</ref>.
 
4 października 1938 kilka dni po podpisaniu [[układ monachijski|traktatu monachijskiego]], wiceminister spraw zagranicznych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich [[Władimir Potiomkin]]<ref>Był zastępcą ludowego komisarza spraw zagranicznych Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.</ref> powiedział ambasadorowi francuskiemu w [[Moskwa|Moskwie]] [[Robert Coulondre|Robertowi Coulondre]]: ''Nie widzę dla nas innego wyjścia, aniżeli czwarty rozbiór Polski''<ref>Daniel Boćkowski, Na zawsze razem. Białostocczyzna i Łomżyńskie w polityce radzieckiej w czasie II wojny światowej (IX 1939 – VIII 1944) Warszawa, 2005, s. 20.</ref>.
Linia 46:
W połowie września obrona Polski zaczęła się załamywać. Planowano jeszcze zebrać wycofujące się niedobitki polskich wojsk i bronić się w widłach [[Wisła|Wisły]] i [[San|Sanu]], ale 17 września realizację tych planów wykluczyło wkroczenie ponad 800 000 żołnierzy Armii Czerwonej<ref>{{Cytuj |autor = Imre Szabo |tytuł = Atlas II wojny światowej |data = 2012 |isbn = 978-837670-454-8 |miejsce = Warszawa |wydawca = Buchman sp. z o. o. |s = 5}}</ref>.
 
SowieckaRadziecka agresja rozpoczęła się bezzwłocznie po wejściu w życie w dniu 16 września, podpisanego dzień wcześniej w [[Moskwa|Moskwie]], ostatecznego układu rozejmowego pomiędzy ZSRR a [[Cesarstwo Wielkiej Japonii|Japonią]], kończącego [[Radziecko-japońskie walki graniczne|walki radziecko-japońskie]] na pograniczu [[Mandżukuo]] i [[Mongolska Republika Ludowa|Mongolii]]<ref>„On September 15th, as German tanks closed in on Warsaw, Ambassador Togo signed a cease fire with the Russians, to take affect on the 16th. Both sides agreed to exchange POWs and establish a joint commission to resolve disputes along the length of the border. As the Second World War engulfed Europe, Stalin was free to focus his attention in the West.” [http://www.militaryhistoryonline.com/20thcentury/articles/nomonhan.aspx Timothy Neeno ''Nomonhan: The Second Russo-Japanese War''].</ref> – serię starć pomiędzy japońską [[Armia Kwantuńska|Armią Kwantuńską]] a [[Armia Czerwona|Armią Czerwoną]] rozpoczętych 15 maja 1939 roku, których kulminacyjnym momentem była rozpoczęta 20 sierpnia i zakończona 27 sierpnia zwycięstwem Armii Czerwonej [[bitwa nad Chałchin-Goł]]. Żelazną zasadą strategii [[Józef Stalin|Stalina]] było bowiem prowadzenie działań wojennych wyłącznie na jednym froncie.
 
Ambasador niemiecki w Moskwie [[Friedrich-Werner Graf von der Schulenburg|Friedrich-Werner von der Schulenburg]] 16 września o godz. 18 przybył do siedziby [[Wiaczesław Mołotow|Mołotowa]], by domagać się, zgodnie z instrukcją [[Joachim von Ribbentrop|Ribbentropa]], natychmiastowego uderzenia Armii Czerwonej na Polskę. Była to jego kolejna od wybuchu wojny interwencja w tej sprawie. Schulenburg meldował:
 
<blockquote>''Mołotow oświadczył, że wystąpienie zbrojne Związku SowieckiegoRadzieckiego nastąpi zaraz, być może nawet jutro (...) Stalin przyjął mnie o drugiej w nocy w obecności Mołotowa i Woroszyłowa i oświadczył, że Armia Czerwona przekroczy dziś rano o godzinie szóstej granicę sowieckąradziecką na całej długości od Połocka do Kamieńca Podolskiego. Dla uniknięcia nieporozumień prosił usilnie, aby lotnictwo niemieckie od dzisiaj nie przekraczało na wschód linii Białystok-Brześć-Lwów. Samoloty sowieckieradzieckie rozpoczną już dzisiaj bombardowanie terenów na wschód od Lwowa''<ref>Friedrich-Werner von der Schulenburg, Ściśle tajne, nr 371 w:[[Jerzy Łojek]], ''Agresja 17 września 1939'', s. 71.</ref>..</blockquote>
 
Oficjalny pretekst agresji był zawarty w przekazanej o godzinie 3:00 w nocy 17 września przez zastępcę [[komisarz ludowy|komisarza ludowego]] spraw zagranicznych [[Władimir Potiomkin|Potiomkina]] [[ambasador]]owi [[Wacław Grzybowski|Grzybowskiemu]] nocie dyplomatycznej: zamieszczono tam niezgodne z prawdą oświadczenie o rozpadzie państwa polskiego, ucieczce rządu polskiego, konieczności ochrony mienia i życia zamieszkujących wschodnie tereny polskie [[Ukraińcy|Ukraińców]] i [[Białorusini|Białorusinów]] oraz uwalnianiu ludu polskiego od wojny. W konsekwencji ZSRR uznał wszystkie układy zawarte uprzednio z Polską (w tym [[Traktat ryski (1921)|traktat ryski]] z 1921 roku i [[Pakt o nieagresji między Polską a ZSRR (1932)|pakt o nieagresji z 1932 roku]]) za nieobowiązujące – zawarte z nieistniejącym państwem. Dlatego też odmawiano np. wziętym do niewoli polskim żołnierzom statusu [[Jeniec wojenny|jeńców wojennych]].
Linia 56:
Potiomkin przedstawił notę ambasadorowi RP w chwili rozpoczęcia działań wojennych przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]]. Ambasador odmówił przyjęcia noty i zażądał wiz wyjazdowych dla dyplomatów polskich.
 
Władze ZSRR próbowały wbrew prawu międzynarodowemu (konwencja genewska dyplomatyczna) uniemożliwić opuszczenie kraju polskim dyplomatom i aresztować ich (stwierdzając utratę statusu dyplomatycznego)<ref>„Konsulatowi w Leningradzie nie pozwolono oddać gmachu i dobytku państwowego pod opiekę innemu konsulowi i niemal siłą wyrzucono personel z gmachu konsulatu, a konsulatowi mińskiemu urządzono ponadto demonstrację „oburzonego ludu” tak, że milicja z „trudem” ich obroniła przed pobiciem, wskutek czego personel konsulatu stracił swój bagaż osobisty.” Relacja [[attaché]] wojskowego RP w Moskwie płk. [[Stefan Brzeszczyński|Stefana Brzeszczyńskiego]] [https://archive.is/20150429210444/http://www.rp.pl/artykul/364151_Swiadectwa_najazdu.html?p=2 ''Świadectwa najazdu''], „[[Rzeczpospolita (gazeta)|Rzeczpospolita]]”, 16 września 2009 (dostępne 23 listopada 2012).</ref>. Polaków uratował dziekan korpusu dyplomatycznego w Moskwie, ambasador Rzeszy [[Friedrich-Werner Graf von der Schulenburg|Schulenburg]], osobiście wymuszając na rządzie ZSRR zgodę na wyjazd dyplomatów. SowieckiRadziecki ambasador w Polsce [[Nikołaj Szaronow]] wyjechał zaś z terenu RP (wraz z attaché wojskowym [[Pawieł Rybałko|Pawłem Rybałko]] – późniejszym marszałkiem ZSRR) już 11 września pod pretekstem ''nawiązania łączności z Moskwą'' (Potiomkin odmówił ambasadorowi Grzybowskiemu prawa wyjazdu pierwotnie pod pretekstem konieczności powrotu do ZSRR dyplomatów sowieckichradzieckich w Polsce, którzy od tygodnia znajdowali się już na terenie ZSRR)<ref name=Konsul />. [[Konsul (urzędnik)|Konsul generalny]] RP w [[Kijów|Kijowie]] [[Jerzy Matusiński]] wezwany 30 września przez władze sowieckieradzieckie ''zaginął'' (po aresztowaniu został zamordowany przez [[NKWD]])<ref name=Konsul>J. Łojek, ''Agresja 17 września 1939'', s. 75.</ref>.
 
Warto przy tym podkreślić, że legalny [[Rząd Felicjana Sławoja Składkowskiego|rząd II Rzeczypospolitej]] opuścił granice Polski dopiero późnym wieczorem 17 września, po otrzymaniu wiadomości o wkroczeniu [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] rankiem tego dnia i potwierdzonej informacji o zbliżaniu się sowieckiejradzieckiej kawalerii oddziałów pancernych do miejsca przebywania władz RP. Prezydent [[Ignacy Mościcki]], w wydanym w [[Kosów (obwód iwanofrankiwski)|Kosowie]] {{Wikiźródła krótki|Orędzie Prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 17 września 1939 r.|orędziu do narodu}}, określił jednoznacznie sowieckieradziecki działania wojskowe jako akt agresji.
 
Jeszcze w czasie wojny i po niej pojawiły się próby usprawiedliwienia agresji sowieckiejradzieckiej koniecznością ochrony terytorium ZSRR w przewidywaniu przyszłej napaści niemieckiej na ten kraj, jednak w świetle wyników obecnych badań historycznych próby te są pozbawione jakichkolwiek podstaw. W oficjalnej historiografii radzieckiej wydarzenia te przedstawiano jako wyzwoleńczy pochód na tereny [[zachodnia Ukraina|zachodniej Ukrainy]] i [[zachodnia Białoruś|zachodniej Białorusi]]. Z kolei w oficjalnej historiografii polskiej okresu [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] wydarzeń tych nie eksponowano, ewentualnie przedstawiano [[Eufemizm|eufemistycznie]] jako pokojowe „wkroczenie” wojsk radzieckich w celu „ochrony” ludności na wschodnich terenach. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego wejście Armii Czerwonej stanowiło agresję, łamiącą przy tym postanowienia [[Pakt o nieagresji między Polską a ZSRR (1932)|polsko-sowieckiegoradzieckiego układu o nieagresji]] i wyczerpującą definicję obowiązującej Polskę i ZSRR {{Wikiźródła krótki|Konwencja o określeniu napaści 1933|konwencji o określeniu napaści (1933)}}.
 
1 października 1939 roku [[Winston Churchill]] stwierdził w przemówieniu radiowym:
Linia 69:
 
== Stan wojny pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a ZSRR ==
Wskutek wkroczenia sił zbrojnych ZSRR na terytorium Polski oba państwa znalazły się w [[stan wojny|stanie wojny]]. Władze polskie kilkakrotnie stwierdzały, że kwalifikują działania ZSRR jako [[agresja (prawo)|agresję]]: Prezydent RP [[Ignacy Mościcki]] w orędziu 17 września 1939 roku mówił o ''najeździe'' jednocześnie Niemiec i ZSRR<ref>[https://pl.wikisource.org/wiki/Or%C4%99dzie_Prezydenta_RP_Ignacego_Mo%C5%9Bcickiego_z_17_wrze%C5%9Bnia_1939_r. ''Orędzie Prezydenta RP Ignacego Mościckiego z 17 września 1939 r.'']</ref>, w nocie protestacyjnej rządu RP z 17 września 1939 roku, podpisanej przez prezesa rady Ministrów [[Felicjan Sławoj Składkowski|Felicjana Sławoj-Składkowskiego]]<ref>[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.$b532493;view=1up;seq=125 ''Polish-Soviet relations, 1918-1943; official documents issued by the Polish embassy in Washington by authority of the Government of the Republic of Poland''] Waszyngton 1943, Dok. nr. 15, s. 97n.</ref><ref>''Ambasador polski w Moskwie odmówił przyjęcia noty przedstawionej mu dziś przez rząd sowiecki. Rząd Polski potwierdził tę postawę swojego ambasadora, który zażądał paszportów od rządu sowieckiego. Rząd Polski uroczyście protestuje przeciw jednostronnemu pogwałceniu przez Rosję paktu o nieagresji i przeciw inwazji polskiego terytorium, w chwili gdy cały naród polski czyni największe wysiłki, by odeprzeć niemieckiego agresora. Rząd polski protestuje przeciw motywom zawartym w nocie rządu sowieckiego, ponieważ rząd polski prowadzi swą normalną działalność, a armia polska z powodzeniem stawia opór nieprzyjacielowi.'' ([https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=7mi1AAAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=uroczy%C5%9Bcie+protestuje ''Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 września 1939: Geneza i skutki agresji.'' 1994] s. 158).</ref>, w nocie rządu polskiego do rządów Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie agresji ZSRR z 17 września 1939 roku<ref>Komunikat polskiej Ambasady w Londynie 17 września 1939 r.: [https://www.bdl.servizirl.it/bdl/bookreader/index.html?path=fe&cdOggetto=9489#page/224/mode/2up ''Les relations polono-allemandes et polono-soviétiques au cours de la période 1933-1939 recueil de documents officiels République de Pologne, Ministère des affaires étrangères''] s. 220n.</ref>, w rozkazie Naczelnego Wodza [[Edward Śmigły-Rydz|Edwarda Rydza-Śmigłego]] z 20 września 1939 roku<ref>[https://pl.wikisource.org/wiki/Ostatni_rozkaz_Wodza_Naczelnego_Edwarda_Rydza-%C5%9Amig%C5%82ego_z_20_wrze%C5%9Bnia_1939 ''Ostatni rozkaz Wodza Naczelnego Edwarda Rydza-Śmigłego z 20 września 1939''].</ref>. Protest rządu RP z 30 września 1939 roku przeciwko ustaleniom [[Traktat o granicach i przyjaźni III Rzesza – ZSRR (1939)|niemiecko-radzieckiego układu o granicy i przyjaźni z 28 września 1939 roku]] mówił o dwóch agresorach i walce przeciwko nim o wyzwolenie polskiego terytorium<ref>[https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc1.$b532493;view=1up;seq=128 ''Polish-Soviet relations, 1918-1943.''] Dok. nr. 20, s. 100.</ref><ref>Monitor Polski z 3 października 1939 [http://www.dziennikustawnauchodzstwie.gov.pl/data/MP/MP_1939-10-03_Nr220.pdf Nr 220].</ref><ref>Łukasz Adamski, [https://www.academia.edu/31606532/Sp%C3%B3r_o_przynale%C5%BCno%C5%9B%C4%87_pa%C5%84stwow%C4%85_wschodnich_wojew%C3%B3dztw_II_RP_w_latach_1939_1946_aspekty_prawne_historiograficzne_i_polityczne ''Spór o przynależność państwową wschodnich województw II RP w latach 1939–1946: aspekty prawne, historiograficzne i polityczne, w: Sowieci a polskie podziemie 1943-1946. Wybrane aspekty stalinowskiej polityki represji''], Warszawa 2017, s. 21.</ref>. W instrukcji przesłanej ambasadorowi Wacławowi Grzybowskiemu w Moskwie 17 września 1939, Józef Beck, aprobując działania ambasadora stwierdził: ''Wojska nasze stawiły czynny opór inwazji sowieckiejradzieckiej''<ref>''Instrukcja ministra Józefa Becka dla ambasadora Wacława Grzybowskiego w związku z agresją ZSRR na Polskę'', 17 września 1939, [[Hoover Institution|Hoover Institution Archives]], HI-I-243 kl. 272. [https://www.wprost.pl/galeria/6858/msz-odtajnia-dokumenty-dot-ataku-zsrr-na-polske.html fotokopia].</ref>.
 
[[Władysław Sikorski]] kilkakrotnie mówił o wojnie z ZSRR<ref>[[Władysław Pobóg-Malinowski]], ''Najnowsza historia polityczna Polski 1939-1945'', Warszawa 1981, s. 135.</ref>:
 
– 10 grudnia 1939: ''[[wojna zimowa|Napaść]] potężnej, lecz tylko liczbą i przestrzenią Rosji, na mały i niezwykle dzielny naród finlandzki otwiera oczy wielu ludziom dobrej woli na imperializm sowieckiradziecki. Te dwa imperializmy'' [III Rzesza i ZSRR] ''są obecnie w cichej zmowie, działając w najściślejszym spisku. Tu leży główne źródło niebezpieczeństwa grożącego ludzkości. Koalicja jest materialnie i moralnie dość potężną, ażeby przez utrzymanie woli walki pokonać bez reszty tych wrogów.''<ref>Monitor Polski [http://web.archive.org/web/20181017001815/http://monitorpolskinauchodzstwie.gov.pl/data/MP/MP_1939-12-19_Nr277-284.pdf Nr 277 z 19 grudnia 1939].</ref>
 
– 1 marca 1940: ''Polska polityka oficjalna była polityką pokojową. Zdradziła Rosja, idąc zbrojnie na pomoc Niemcom, uderzając nas w umówionym z nimi momencie nożem w plecy. Odtąd jesteśmy w stanie wojny z Sowietami na równi z Niemcami''<ref>M. P. [http://www.dziennikustawnauchodzstwie.gov.pl/data/MP/MP_1940-03-09_Nr51-57.pdf Nr 51 z 9 marca 1940] ''Aczkolwiek godne uwagi jako jeden z rzadkich przejawów trzeźwości gen. Sikorskiego wobec ZSRR, tego rodzaju wystąpienie na mównicy ani nie było równorzędne z oficjalną deklaracją Rządu RP, ani też nie mogło mieć skutków prawno-międzynarodowych, jakie miałaby ewentualnie deklaracja ogłoszona 17 IX 1939 na terytorium RP'' (J. Łojek, ''Agresja 17 września 1939'', s. 182). Również zawarty w 1941 [[Układ Sikorski-Majski]] sprawę wojny pomijał milczeniem.</ref>.
 
– 5 marca 1940: ''Nie o wiele lepiej jest na terenach okupacji sowieckiejradzieckiej, gdzie stalinowskie braterstwo narodów okazało się wierutnym kłamstwem.'' (...) ''Podobnie jak Trzecia Rzesza i bolszewicka Rosja nie dotrzymuje żadnych umów. Pośpieszyła się przypieczętować bezprawie i przeprowadziła siłą w kraju, który okupuje t. zw. wybory do zgromadzeń narodowych. Ich jedyną rolą było bierne, ślepe i posłuszne zatwierdzenie zaboru i zalegalizowanie grabieży.'' (...) ''Wybije również wtedy godzina, wyzwalająca świat wraz z samymi Niemcami i Rosjanami od germanizmu hitlerowskiego i od bolszewizmu moskiewskiego''<ref>M. P. [http://www.dziennikustawnauchodzstwie.gov.pl/data/MP/MP_1940-03-30_Nr58-74.pdf Nr 58 z 30 marca 1940].</ref>.
 
Na posiedzeniu [[Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej|Rady Narodowej]] 16 kwietnia 1940 r. w [[Angers]] minister spraw zagranicznych [[August Zaleski]] powiedział:
Linia 87:
''We wszystkich naszych oświadczeniach stoimy na stanowisku, że mamy stan wojny pomiędzy Polską a ZSRR i te rzeczy stawiamy zupełnie wyraźnie, pomimo że zdajemy sobie sprawę, iż pomiędzy nami a aliantami istnieją jakby dwa oblicza w stosunku do Rosji i w stosunku do Niemiec. Jeżeli chodzi bowiem o Rosję – Polska znajduje się w stanie wojny, wtedy, kiedy w stanie neutralności w stosunku do Rosji znajduje się Anglia i Francja. Nie mamy w tej chwili możności wypowiedzieć wojny Rosji, po pierwsze, dlatego że stan działań wojennych obecnie nie istnieje, a po drugie, gdybyśmy to zrobili teraz, to tym samym uznalibyśmy moment ogłoszenia takiej deklaracji za moment zaczęcia stanu wojennego, kiedy w naszym rozumieniu nastąpił on 17 września''<ref>[https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/6345/1/BTH_15_2017_M_Hulas_Wrogowie_naszych_sojusznikow.pdf ''Wrogowie naszych sojuszników. Kwestia (nie)istnienia stanu wojny między Polską a Włochami. 1940''] s. 211, [http://rcin.org.pl/Content/51334/WA303_70403_A507-DN-R-25-4_Hulas.pdf ''Memorandum''] ''[[Stafford Cripps|Stafforda Crippsa]] z 22 października 1940 r.'' s. 89. Przemówienie wydrukowane w: ''Sprawa polska w czasie drugiej wojny światowej na arenie międzynarodowej: zbiór dokumentów'', Warszawa 1965, [https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=A883AQAAIAAJ&focus=searchwithinvolume&q=moment+og%C5%82oszenia+ s. 162–163].</ref>.
 
21 sierpnia 1940 na posiedzeniu [[Izba Gmin|Izby Gmin]] na zapytanie [[George Hicks (polityk)|George’a Hicksa]] o stosunki Polski i ZSRR podsekretarz stanu w [[Foreign and Commonwealth Office|Foreign Office]] [[Rab Butler]] oświadczył: ''Istnieje najściślejsza współpraca pomiędzy Rządem Jego Królewskiej Mości i Rządem Polskim we wszystkich sprawach dotyczących prowadzenia wojny, włączając w to zagadnienia polityki zagranicznej. Od września ubiegłego roku Rząd Polski nie pozostawił Rządowi Jego Królewskiej Mości żadnej wątpliwości co do tego, że musi on uważać pogwałcenie przez Związek SowieckiRadziecki sowieckoradzecko-polskiego paktu o nieagresji jako stawiające go w stanie wojny ze Związkiem SowieckimRadzieckim''<ref>Sprawozdanie z obrad w [[Hansard]]: [https://api.parliament.uk/historic-hansard/commons/1940/aug/21/poland ''House of Commons, 21 August 1940''].</ref>.
 
16 października 1940 na pytanie [[Edvard Beneš|Edvarda Beneša]] czy Polska znajduje się w stanie wojny ze Związkiem SowieckimRadzieckim, Sikorski oświadczył: ''podpisaliśmy z nimi'' [Sowietami] ''[[Traktat ryski (1921)|pokój]], a oni na nas napadli''<ref>''Dokumenty z historie československé politiky, 1939-1943: vztahy, mezinárodní diplomacie k politice československé emigrace na západě'', Praha 1966, tom 1, [https://books.google.pl/books?redir_esc=y&hl=pl&id=TUw8AAAAMAAJ&focus=searchwithinvolume&q=napadli s. 134–135], [http://rcin.org.pl/Content/44304/WA303_59009_A453-SzDR-R-39_Kaminski.pdf ''Polityka Edvarda Beneša i jego tymczasowych władz czechosłowackich na emigracji wobec rządu polskiego na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego: (październik 1939 – czerwiec 1940 r.)''] s. 151n.</ref>.
 
Napaść doprowadziła do masowych prześladowań narodowościowych na [[aneksja|anektowanych]] przez ZSRR (w realizacji Paktu o granicach i przyjaźni pomiędzy III Rzeszą a ZSRR z 28 września 1939 roku i jego tajnego protokołu) terenach wschodnich II Rzeczypospolitej – aresztowań i osadzeń w [[Gułag|obozach koncentracyjnych]], egzekucji, morderstw i powszechnych deportacji.
Linia 97:
<blockquote>''Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się bronić przed Niemcami – bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii''<ref>J. Łojek, ''Agresja 17 września 1939'', s. 104.</ref>.</blockquote>
 
Brak publicznego formalnego ogłoszenia przez Prezydenta i rząd RP faktu istnienia stanu wojny pomiędzy ZSRR a Polską i brak jednoznacznego rozkazu Naczelnego Wodza stawiania oporu najeźdźcy doprowadziły do dezorientacji. Bohaterem sowieckimradzieckim stał się w tych tragicznych dla Polski dniach dowódca 29. Brygady Pancernej Armii Czerwonej kombryg Siemion Kriwoszein: ''Jego oddziały w Brześciu nad Bugiem wzięły do niewoli 1030 polskich oficerów, 1220 podoficerów i 34&nbsp;tys. szeregowych żołnierzy. Nie trzeba było żadnej bitwy. Na dworzec kolejowy w Brześciu w bałaganie odwrotu ku bezpiecznym granicom przybyło kilkadziesiąt polskich transportów wojskowych z żołnierzami i ze sprzętem. Wysiadali z wagonów wprost w sowieckieradzieckie ręce jeszcze 25 września''<ref>Dariusz Baliszewski: ''Tajemnica generała Olszyny''.</ref>. Niejednokrotnie żołnierzy do niewoli brano podstępem – oficerowie Armii Czerwonej przedstawiali się jako sojusznicy w wojnie z Niemcami, czołgi sowieckieradzeckie były udekorowane czerwonymi i polskimi flagami (m.in. w [[Zaleszczyki|Zaleszczykach]]), zawierano z Polakami fikcyjne porozumienia o zgodzie na ewakuację, a następnie otaczano, rozbrajano i transportowano do obozów jenieckich. Wzięto do niewoli około 250 tysięcy żołnierzy i oficerów (w większości nie stawiających oporu), pośrednio doprowadziło to do [[zbrodnia katyńska|zbrodni katyńskiej]] na kilkunastu tysiącach oficerów [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]].
 
Przetrzymywanie jeńców w obozach zwanych jenieckimi, podległych [[Zarząd do spraw Jeńców Wojennych NKWD|Zarządowi do Spraw Jeńców Wojennych NKWD]], również dowodzi zaistnienia wojny. Obowiązujące wówczas „Postanowienie o jeńcach” [[Rada Komisarzy Ludowych ZSRR|Rady Komisarzy Ludowych]] i [[Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR|Centralnego Komitetu Wykonawczego]] z 19 marca 1931 r. stanowiło w artykule 1, że:
Linia 103:
''Военнопленными признаются захваченные вооруженными силами Союза ССР: а) лица, принадлежащие к составу вооруженных сил государств, находящихся в состоянии войны с СССР'' (za jeńców uznawane są pojmane przez siły zbrojne ZSRR: a) osoby należące do składu sił zbrojnych państw będących w stanie wojny z ZSRR)<ref>[http://doc20vek.ru/node/337 ''Постановление ЦИК и СНК СССР № 46 об утверждении проекта постановления ЦИК и СНК СССР «Положение о военнопленных», 19 марта 1931 г.'']. Obowiązywało ono do 1941, kiedy 1 lipca wydano nowe „Postanowienie o jeńcach” ([http://www.hrono.ru/dokum/194_dok/19410701plen.html ''Постановление СНК СССР № 1798-800с об утверждении Положения о военнопленных, 1 июля 1941 г.'']).</ref><ref>Układ Sikorski – Majski, pomijając sprawę stanu wojny, mówił jednak o zwolnieniu („amnestii”) jeńców. Okólnik szefa Sądownictwa Wojskowego płk. [[Stanisław Szurlej|Stanisława Szurleja]] do sądów polowych nr 12 z 17 lipca 1942 r. nakazywał, by poczynając od 30 lipca 1941 r. nie traktować ZSRR jak [[Przeciwnik|nieprzyjaciela]], ''a contrario'' przed tą datą był państwem nieprzyjacielskim ([http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Przeglad_Historyczno_Wojskowy/Przeglad_Historyczno_Wojskowy-r2013-t14_(65)-n4_(246)/Przeglad_Historyczno_Wojskowy-r2013-t14_(65)-n4_(246)-s162-170/Przeglad_Historyczno_Wojskowy-r2013-t14_(65)-n4_(246)-s162-170.pdf ''Na marginesie książki o najwyższych władzach wojskowych II Rzeczypospolitej''] s. 169).</ref>.
 
Oświadczenie Mołotowa: ''rząd sowieckiradzecki, który zachowywał dotąd [[państwo neutralne|neutralność]], nie może pozostać dłużej neutralnym w obliczu tych faktów''<ref>[https://pl.wikisource.org/wiki/Nota_rz%C4%85du_ZSRR_z_17.09.1939 ''Nota rządu ZSRR z 17 września 1939''].</ref> było tożsame z rozpoczęciem wojny, choć bez użycia tej nazwy<ref>Okoliczność taką przewidywał [[Pakt o nieagresji między Polską a ZSRR (1932)]]. Za napaść ''zarówno samodzielnie, jak łącznie z innymi mocarstwami'' uznany został ''wszelki akt gwałtu, naruszający całość i nietykalność terytorium lub niepodległość polityczną drugiej umawiającej się strony, nawet gdyby te działania były dokonane bez wypowiedzenia wojny i z uniknięciem wszelkich jej możliwych przejawów'' (art. 1).</ref>, jednak wagę tego oświadczenia alianci zlekceważyli<ref>J. Łojek, ''Agresja 17 września 1939'', s. 115.</ref>.
 
Ostrzeżenia napływające z polskich ataszatów wojskowych w końcu sierpnia i na początku września 1939 o istnieniu tajnego porozumienia wojskowego pomiędzy III Rzeszą a ZSRR i przygotowaniach ZSRR do agresji na Polskę (tajna mobilizacja i koncentracja Armii Czerwonej nad granicą z Polską) oraz meldunek z 13 września o przecięciu zasieków po stronie sowieckiejradzieckiej na granicy z Polską, co oznaczało ostateczne przygotowania do inwazji, zostały zlekceważone przez Naczelnego Wodza<ref>{{Cytuj |autor = [[Andrzej Pepłoński]]; |tytuł = Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej |data = 2004 |isbn = 83-85228-23-3 |miejsce = Toruń |wydawca = Mado |oclc = 830660326}}</ref><ref>[[Ryszard Szawłowski]], ''Wywiad polski na Związek Sowiecki w 1939 roku'' w: ''Europa Nie Prowincjonalna'', Warszawa-Londyn 1999, Instytut Studiów Politycznych PAN, Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Polonia Aid Foundation Trust, s. 905–922, {{ISBN|83-86759-92-5}}.</ref>.
 
== Przygotowania do agresji ==
[[Plik:Soviet invasion on Poland 1939.jpg|thumb|Oddziały [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] w czasie agresji na Polskę]]
[[Plik:Polishborder17091939.jpg|thumb|Kolumny piechoty sowieckiejradzeckiej wkraczające do Polski 17.09.1939]]
[[Plik:Jeńcy1.jpg|thumb|Polscy żołnierze – jeńcy wojenni konwojowani przez Armię Czerwoną do kolejowych punktów załadunku za granicą polsko-sowieckąradziecką]]
[[Plik:Bundesarchiv Bild 101I-121-0008-25, Polen, Treffen deutscher und sowjetischer Soldaten.jpg|thumb|Spotkanie żołnierzy [[Wehrmacht]]u i [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] 20 września 1939 roku, na wschód od [[Brześć|Brześcia]]]]
[[Plik:Bundesarchiv Bild 101I-121-0010-11, Polen, deutsch-sowjetische Verhandlungen.jpg|thumb|Rozmowy oficerów [[Wehrmacht]]u i [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] o wytyczeniu bieżącej linii rozgraniczenia wojsk na zaatakowanym terytorium Polski. Brześć, wrzesień 1939. Na pierwszym planie gen. [[Heinz Guderian]] (odwrócony z tylnego półprofilu).]]
Linia 118:
Przygotowania do inwazji rozpoczęto pod koniec sierpnia 1939. Plan inwazji opracował szef Sztabu Generalnego [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] [[komandarm]] [[Borys Szaposznikow]]. 3 września Ludowy Komisarz Obrony [[Klimient Woroszyłow]] wydał dyrektywy oddziałom z Leningradzkiego, Kalininskiego, Białoruskiego, Kijowskiego, Moskiewskiego i Charkowskiego Okręgu Wojskowego nakazujące osiągnięcie gotowości bojowej, wstrzymujące zwolnienia do rezerwy i przerywające urlopy dowódców. 6 września rząd ZSRR zarządził mobilizację, a Woroszyłow nakazał rozpoczęcie wielkich ćwiczeń oddziałów ze zmobilizowanych 6 okręgów oraz Orłowskiego Okręgu Wojskowego, przewidziane Planem nr 22 „A”, będącego faktycznie planem działań przeciw Polsce<ref name=magnuski>{{Cytuj książkę |nazwisko = Magnuski |imię = Janusz |autor link = Janusz Magnuski |nazwisko2 = Kołomijec |imię2 = Maksym |tytuł = Czerwony Blitzkrieg: wrzesień 1939. Sowieckie wojska pancerne w Polsce |url = https://archive.org/details/czerwonyblitzkri00magn |data = 1994 |wydawca = Pelta |miejsce = Warszawa |isbn = 83-85314-03-2 |strony = [https://archive.org/details/czerwonyblitzkri00magn/page/65 65]}}</ref>.
 
8 września 1939 roku ludowy komisarz spraw wewnętrznych [[Ławrientij Beria]] wydał rozkaz, określający zadania specjalnych grup operacyjnych [[NKWD]], które jako pierwsze miały wkroczyć na ziemie II Rzeczypospolitej. Prawdopodobnie jednocześnie została przygotowana z datą wydania 9 września dyrektywa nr 16633 ludowego komisarza obrony [[Klimient Woroszyłow|Klimienta Woroszyłowa]] oraz szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej [[Borys Szaposznikow|Borysa Szaposznikowa]] do Rady Wojennej [[Białoruski Specjalny Okręg Wojskowy|Białoruskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego]] (11 września został przekształcony we Front Białoruski) o rozpoczęciu w nocy 12/13 września 1939 roku ofensywy przeciwko Polsce – ostatecznie data wydania została zmieniona na 14 września, a moment ataku z nocy 12/13 września na świt 17 września<ref>Dokument przechowywany w Centralnym Archiwum Ministerstwa Obrony [Rosji], sygnatura: CAMO. F. 148a. Op. 3763. D. 69. Ll. 1-2 (ЦАМО. Ф. 148а. Оп. 3763. Д. 69. Лл. 1–3). Tekst uwierzytelnionej kopii – z wyjaśnieniami o wykonanych ręcznie czerwonym atramentem przez marszałka Szaposznikowa skreśleniach i wpisanych nowych m.in. datach – [http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1007688 jest dostępny na portalu Fond Alieksandra N. Jakowliewa] [dostęp 206-03-28] {{lang|ru}}.</ref>. 9 września po południu [[Wiaczesław Mołotow]] poinformował niemieckiego ambasadora [[Friedrich-Werner Graf von der Schulenburg|Friedricha-Wernera von der Schulenburga]] o rozpoczęciu przez Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich działań zbrojnych w najbliższych dniach. Jednak 10 września zawiadomił, Schulenburga, że podawany termin ataku jest już nieaktualny. Przyznał, że strona radziecka została całkowicie zaskoczona szybkością ofensywy niemieckiej. Ujawnił w jaki sposób zamierza usprawiedliwić zajęcie wschodnich ziem II Rzeczypospolitej: ''rząd sowieckiradziecki zamierza dalsze postępy wojsk niemieckich przyjąć jako powód do oświadczenia, że Polska rozpadła się, w następstwie czego Związek SowieckiRadzecki zmuszony był przyjść z pomocą Ukraińcom i Białorusinom «zagrożonym przez Niemców». Te argumenty pozwolą uzasadnić interwencję Związku SowieckiegoRadzeckiego, jednocześnie umożliwi to uniknięcie zarzutu, że Związek SowieckiRadziecki występuje jako agresor''<ref>[[Daniel Boćkowski]], ''Na zawsze razem. Białostocczyzna i Łomżyńskie w polityce radzieckiej w czasie II wojny światowej (IX 1939 – VIII 1944)'' Warszawa, 2005, s. 28–29.</ref>.
 
Do 11 września jednostki pierwszego rzutu uzupełniły stany etatowe i tego dnia Woroszyłow wydał rozkaz koncentracji wojsk na wyznaczonych rejonach przygranicznych Radom Wojennym Białoruskiego i [[Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy|Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego]] (przekształcone w dowództwa Frontów), jednak część jednostek osiągnęła te pozycje już 8 września. Do 13 września wyznaczone oddziały Armii Czerwonej znalazły się na pozycjach wyjściowych<ref name=magnuski />.
Linia 157:
== Przebieg działań wojennych ==
=== Operacje jednostek Armii Czerwonej ===
Główne kierunki natarcia Frontu Białoruskiego objęły [[Wilno]], [[Baranowicze]] – [[Wołkowysk]] – [[Grodno]] – [[Suwałki]], [[Brześć|Brześć nad Bugiem]]. Wilno, Grodno i Brześć zostały osiągnięte w dniach 20–22 września, Suwałki 24 września. Główne kierunki natarcia Frontu Ukraińskiego objęły [[Dubno (miasto)|Dubno]] – [[Łuck]] – [[Włodzimierz (Ukraina)|Włodzimierz Wołyński]] – [[Chełm]] – [[Zamość]] – [[Lublin]], [[Tarnopol]] – [[Lwów]], [[Czortków]] – [[Iwano-Frankiwsk|Stanisławów]] – [[Stryj (miasto)|Stryj]] – [[Sambor (miasto)|Sambor]] i [[Kołomyja|Kołomyję]]. Pod Lwów jednostki sowieckieradzieckie podeszły 19 września, Lublin osiągnęły 28 września. Jednostki Frontu Ukraińskiego dłużej brały udział w działaniach i zajmowały kolejne wyznaczone im obszary do początku października 1939. W awangardzie na kierunkach ataku Armii Czerwonej posuwały się na ogół jednostki pancerne. W pierwszej kolejności jednostki szybkie starały się dotrzeć do granic Rzeczypospolitej z Litwą, Węgrami i Rumunią, by uniemożliwić ewakuację jednostek [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] za granicę. Operacja została zaplanowana jako regularne działania wojenne z udziałem wojsk pancernych, lotnictwa (atakującego wojsko polskie z powietrza) i działań grup sabotażowo-dywersyjnych ([[Specnaz]], [[Specnaz|OsNaz]]) przerzuconych lub zorganizowanych na terytorium Polski już w początku września 1939.
 
W dniach 18–19 września miała miejsce [[Obrona Wilna (1939)|obrona Wilna]] przed nacierającymi wojskami sowieckimiradzieckimi. Z kolei w dniach 20–21 września trwały ciężkie [[Obrona Grodna|walki o Grodno]], gdzie na skutek zaciekłej obrony sowieckimradzieckim czołgom nie udało się zdobyć miasta z marszu. Miasta broniły jedynie niewielkie oddziały garnizonu (większość w składzie [[35 Dywizja Piechoty (II RP)|35 Dywizji Piechoty]] została kilka dni wcześniej przerzucona transportami kolejowymi dla obrony Lwowa przed Niemcami) i ochotnicy, w tym harcerze. Obrońcy butelkami z benzyną i ogniem działek przeciwpancernych zniszczyli kilkadziesiąt czołgów sowieckichradzieckich. Agresor używał cywilów i jeńców jako ''[[Ludzka tarcza|żywych tarcz]]'' dla osłony natarcia czołgów<ref>Podobnie jak w roku 1944 Niemcy w [[powstanie warszawskie|powstaniu warszawskim]].</ref>.
 
Wkraczającym jednostkom Armii Czerwonej opór zbrojny stawiły związki taktyczne [[Korpus Ochrony Pogranicza|Korpusu Ochrony Pogranicza]], [[Brygada Rezerwowa Kawalerii Wołkowysk]] i [[Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie”|Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie]]. W serii bitew na całym froncie, wojska polskie podjęły próbę opóźnienia marszu jednostek sowieckichradzieckich. Przez trzy dni (17–20 września) trwała obrona przez KOP [[Pułk KOP „Sarny”|Rejonu Umocnionego Sarny]]. W nocnym [[Bój pod Kodziowcami|boju pod Kodziowcami]] (21/22 września) 101 pułk ułanów odparł atak sowieckiegoradzieckiego oddziału pancernego, niszcząc kilkanaście czołgów. W dniach 29–30 września jednostki KOP pod dowództwem gen. [[Wilhelm Orlik-Rückemann|Wilhelma Orlika-Rückemanna]] rozbiły 52 Dywizję Strzelecką Armii Czerwonej w [[bitwa pod Szackiem|bitwie pod Szackiem]]. 1 października zmuszone były się rozproszyć po [[bitwa pod Wytycznem|bitwie pod Wytycznem]]; niewielka część zdołała się przyłączyć do SGO Polesie. Przedzierająca się na zachód SGO „Polesie” gen. [[Franciszek Kleeberg|Franciszka Kleeberga]] 29–30 września stoczyła zwycięskie walki z oddziałami sowieckimiradzieckimi pod [[Jabłoń (wieś w województwie lubelskim)|Jabłonią]] i [[Milanów (województwo lubelskie)|Milanowem]].
 
Walki żołnierza polskiego z Armią Czerwoną zostały upamiętnione na [[Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie|Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie]], napisem na jednej z tablic po 1990 roku – „OBRONA GRANICY WSCHODNIEJ RP 17 IX – 1 X 1939”.
 
[[Plik:Lwow 1939.png|thumb|upright=1.2]]
[[Plik:Rozkaz sowiecki Lwów 22.09.1939.jpg|thumb|Pierwsze obwieszczenie sowieckichradzieckich władz wojskowych po kapitulacji Lwowa przed Armią Czerwoną. Lwów 22 września 1939]]
[[Plik:Armia Czerwona, Wehrmacht 22.09.1939 wspólna parada.jpg|thumb|Generał [[Mauritz von Wiktorin]], gen. [[Heinz Guderian]] i [[Kombrig|kombryg]] [[Siemion Kriwoszein]] odbierają wspólną defiladę Wehrmachtu i Armii Czerwonej w Brześciu]]
 
W konsekwencji agresji sowieckiejradzieckiej nastąpiło spotkanie wojsk [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] z [[Wehrmacht]]em na terenie zaatakowanej Polski, po czym z części zajętych uprzednio obszarów Rzeczypospolitej Wehrmacht wycofał się do ustalonej wcześniej linii demarkacyjnej (z 23 sierpnia 1939) i oddał zajęty obszar wojskom sowieckimradzieckim ([[Białystok]], [[Kobryń]], [[Brześć]], [[Borysław]], [[Drohobycz]])<ref>Dowództwo Wehrmachtu nie było poinformowane przez [[Adolf Hitler|Hitlera]] i [[Joachim von Ribbentrop|Ribbentropa]] o szczegółach tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow dotyczących linii podziału Polski.</ref>. W spektakularny sposób miało to miejsce pod Lwowem 20 września, gdy Niemcy oblegający to miasto wycofali się, wcześniej proponując obrońcom kapitulację.
 
Sam Lwów z silnym i dobrze uzbrojonym garnizonem został po krótkim oporze w dniu 22 września poddany Armii Czerwonej przez gen. [[Władysław Langner|Langnera]] na honorowych warunkach, natychmiast przez władze sowieckieradzieckie złamanych<ref>[http://www.lwow.home.pl/Biuletyn/ostrowski.html Stanisław Ostrowski – Dnie Pohańbienia].</ref>. Oficerom gwarantowano w układzie kapitulacyjnym swobodny przemarsz na Węgry i do Rumunii – zostali jednak na granicy linii oddziałów Armii Czerwonej aresztowani, wywiezieni do [[Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)|obozu w Starobielsku]] i zamordowani wiosną 1940&nbsp;r. w [[Charków|Charkowie]]. (por. [[Obrona Lwowa (1939)|Obrona Lwowa 1939]]). Wśród ofiar katyńskich znajdowali się oficerowie wzięci do niewoli w całym pasie natarcia Armii Czerwonej.
 
Walkę z Sowietami kontynuowały oddziały partyzanckie, np. nad [[Biebrza|Biebrzą]] utrzymały się one do lata 1941 – do wybuchu [[Atak Niemiec na ZSRR|wojny niemiecko-sowieckiejradzieckiej]]<ref>{{Cytuj |autor = [[Tomasz Strzembosz]]; |tytuł = Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrzą X 1939 – VI 1941 |data = 2004 |isbn = 83-88973-78-9 |miejsce = Warszawa |wydawca = Neriton |oclc = 831148383}}</ref>.
 
=== Operacje jednostek [[NKWD]] i [[Główny Zarząd Wywiadowczy|wywiadu Armii Czerwonej]] ===
Wraz z oddziałami Specjalnych Okręgów Wojskowych [[Zachodni Specjalny Okręg Wojskowy|Białoruskiego]] i [[Kijowski Specjalny Okręg Wojskowy|Kijowskiego]] polską granicę przekroczyły grupy operacyjno-czekistowskie utworzone zgodnie z rozkazem [[NKWD]] ZSRR z 8 września 1939. W ich skład weszli oficerowie operacyjnych centralnych i terenowych organów NKWD oraz operacyjno-polityczni funkcjonariusze wojsk pogranicznych, wsparci dwoma batalionami wojsk Białoruskiego i Kijowskiego Okręgu Pogranicznego. W celu koordynacji działań grup operacyjno-czekistowskich z dowództwem wojskowym, oddelegowano na [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukrainę]] zastępcę ludowego komisarza spraw wewnętrznych [[Wsiewołod Mierkułow|Wsiewołoda Mierkułowa]], a na [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruś]] [[Wiktor Boczkow|Wiktora Boczkowa]], szefa Oddziału Specjalnego NKWD ZSRR.
 
Do zadań grup operacyjnych [[GUGB]] [[NKWD]] i [[Główny Zarząd Wywiadowczy|Razdwiedupru (Zarządu Wywiadu Armii Czerwonej)]] należało rozbicie struktur administracji Rzeczypospolitej Polskiej na [[okupacja wojenna|okupowanym]] terytorium Polski i zorganizowanie w ich miejsce organów władzy sowieckiejradzieckiej w postaci zarządów tymczasowych. Grupy operacyjne NKWD opanowywały w pierwszej kolejności newralgiczne węzły infrastruktury Rzeczypospolitej Polskiej. Zajmowały budynki urzędów państwowych, banki, drukarnie, redakcje gazet, konfiskowały papiery wartościowe i archiwa. Dokonywały aresztowań i zatrzymań na podstawie przygotowanych uprzednio [[proskrypcja|list proskrypcyjnych]] i bieżących donosów przedwojennej i pozyskanej [[agentura (służby specjalne)|agentury]] sowieckiejradzieckiej, wykrywały i ewidencjonowały współpracowników i funkcjonariuszy, żołnierzy polskich [[służby specjalne|służb specjalnych]], funkcjonariuszy polskiej administracji, działaczy partii, ugrupowań politycznych i społecznych<ref>[https://archiwum.mswia.gov.pl/pl/aktualnosci/2798,dok.html Polskie Podziemie na terenach zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi w latach 1939–1941. Oficyna Wydawnicza „Rytm”, Warszawa 2001].</ref>.
 
== Zbrodnie wojenne ==
Od momentu uderzenia na Polskę Armia Czerwona dokonywała wielu zbrodni wojennych, mordując jeńców i masakrując ludność cywilną. Ocenia się, że ich ofiarą padło ok. 2,5 tys. żołnierzy polskich i policjantów oraz kilkuset cywilów<ref name="Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989">{{Cytuj książkę |nazwisko = Friszke |imię = Andrzej |tytuł = Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989 |wydawca = Wydawnictwo Iskry |miejsce = Warszawa |rok = 2003 |isbn = 83-207-1711-6 |strony = 25}}</ref>. Jednocześnie dowódcy Armii Czerwonej wzywali ludność cywilną do mordów i przemocy, dowódca Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej [[Siemion Timoszenko (wojskowy)|Siemion Timoszenko]] w jednej z rozpowszechnianych publicznie odezw napisał: ''Bronią, kosami, widłami i siekierami bij swoich odwiecznych wrogów – polskich panów''<ref name="Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989" />. Największe zbrodnie popełniono w [[Rohatyn]]ie{{refn|grupa=uwaga|„W niejednokrotnym wypadku – po wkroczeniu do miasteczka czy osiedla – dokonywano masowych rzezi, nie oszczędzając kobiet i dzieci. W Rohatynie (Stanisławowskie) rzeź taka trwała cały dzień. Masowych gwałtów i morderstw, zbliżonych do rzezi, dokonano w Grodnie, Wołkowysku, Świsłoczy, Oszmianie i Mołodecznie”: Władysław Pobóg-Malinowski, ''Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945'', Wydawnictwo Platan, Kraków 2004, {{ISBN|83-89711-10-9}}, tom 3, s. 107.}}<ref>Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, Londyn, 1975, s. 9–11.</ref><ref name="Świat i Polska w XX wieku">{{Cytuj książkę |nazwisko = Pronobis |imię = Witold |tytuł = Świat i Polska w XX wieku |wydawca = Editions Spotkania |miejsce = Warszawa |rok = 1996 |isbn = 83-86802-11-1 |strony = 196}}</ref><ref name="Najnowsza historia Polski 1914-1945">{{Cytuj książkę |nazwisko = Roszkowski |imię = Wojciech |tytuł = Najnowsza historia Polski 1914-1945 |wydawca = Świat Książki |miejsce = Warszawa |rok = 2003 |isbn = 83-7311-991-4 |strony = 410–412}}</ref>, gdzie dokonano rzezi na żołnierzach polskich i ludności cywilnej, [[Grodno|Grodnie]], [[Nowogródek|Nowogródku]], [[Sarny|Sarnach]], i [[Tarnopol]]u<ref name="Świat i Polska w XX wieku" /><ref name="Najnowsza historia Polski 1914-1945" /> oraz w [[Wołkowysk]]u, [[Oszmiana|Oszmianie]], [[Świsłocz (rejon świsłocki)|Świsłoczy]]<ref name="Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945">{{Cytuj książkę |nazwisko = Pobóg-Malinowski |imię = Władysław |tytuł = Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945 |wydawca = Wydawnictwo Platan |miejsce = Kraków |rok = 2004 |isbn = 83-89711-10-9 |strony = 106-110 (tom 3)}}</ref>, [[Mołodeczno|Mołodecznie]] i [[Kosów (Białoruś)|Kosowie Poleskim]]<ref name="Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945" /><ref>[[Wojciech Roszkowski]], ''Najnowsza historia Polski 1914–1945'', Świat Książki, Warszawa 2003, s. 410 –, {{ISBN|83-7311-991-4}} autor wymienia „dramatyczne sceny maltretowania jeńców polskich” które „rozegrały się w Grodnie, Wołkowysku, Oszmianie, Mołodecznie, Nowogródku, Sarnach, Kosowie Poleskim i Tarnopolu”.</ref>. W rejonie Sarn sowieciradzieci rozstrzelali całą wziętą do niewoli kompanię z [[Batalion KOP „Sarny”|Batalionu KOP „Sarny”]], razem 280 żołnierzy i oficerów<ref>[[Piotr Szubarczyk]], Zbrodnie sowieckie na obywatelach Rzeczypospolitej Polskiej 17.IX.1939-3.I.1944, w: W cieniu czerwonej gwiazdy. Zbrodnie sowieckie na Polakach (1917-1956), [bdw], s. 120.</ref>. Według niektórych relacji w Grodnie doszło do wiązania polskich jeńców i ciągnięcia ich czołgami po bruku{{refn|grupa=uwaga|[...] Terror i mordowanie przyjęły większe rozmiary w Grodnie, gdzie wymordowano 130 uczniów i podchorążych, dobijano rannych i obrońców. 12-letniego Tadzika Jasińskiego przywiązano do czołgu i ciągnięto po bruku. Po opanowaniu Grodna nastąpiły represje; rozstrzeliwano aresztowanych na tzw. Psiej Górze i w lasku „Sekret”. Na placu pod Farą leżał wał zamordowanych [...]”: [[Tomasz Piesakowski|Julian Siedlecki]], ''Losy Polaków w ZSRR w latach 1939–1986'', Londyn 1988, s. 32–34.}}. Do dramatycznych wydarzeń doszło także w [[Chodorów|Chodorowie]], [[Złoczów|Złoczowie]] i [[Stryj (miasto)|Stryju]]<ref name="Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945" />. W pobliżu [[Wilno|Wilna]] żołnierze Armii Czerwonej rozstrzeliwali wziętych do niewoli żołnierzy Wojska Polskiego<ref name="Świat i Polska w XX wieku" /><ref name="Najnowsza historia Polski 1914-1945" />. Mszcząc się za opór stawiany w Grodnie poddających się żołnierzy WP masowo rozstrzeliwano<ref name="Wojna polsko-sowiecka 1939">[[Ryszard Szawłowski|Karol Liszewski (Ryszard Szawłowski)]] ''Wojna polsko-sowiecka 1939'' Wyd. Polska Fundacja Kulturalna, London 1986 (Monografia zawiera najbardziej szczegółowy opis walk na całym froncie polsko-sowieckim i relacje świadków o sowieckich zbrodniach wojennych we wrześniu 1939 r.).</ref>.
Nocą z 26 na 27 września Armia Czerwona wkroczyła do Niemirówka w Chełmskiem, gdzie przebywał oddział podchorążych. Zaskoczonych we śnie związano drutem i obrzucono granatami<ref>[[Bohdan Urbankowski]], ''Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina'', t. 1, Warszawa 1998, s. 36.</ref>.
 
Przedstawiciele Armii Czerwonej łamali także postanowienia umów dotyczących złożenia broni, 22 września 1939 dowódca obrony Lwowa gen. [[Władysław Langner]] podpisał z dowództwem sowieckimradzieckim kapitulację, przewidującą m.in. bezpieczny wymarsz żołnierzy [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] (w tym oficerów) i [[Policja Państwowa|policji]] w kierunku granicy z [[Rumunia|Rumunią]], po uprzednim złożeniu broni. Umowę tę strona sowieckaradziecka złamała aresztując wszystkich i wywożąc ich w głąb ZSRR{{refn|grupa=uwaga|22 IX w Winnikach przedstawiciele Armii Czerwonej przyjęli bez dyskusji warunki wysunięte przez gen. Langnera. Przyjęto protokół o przekazaniu miasta Lwowa Armii Czerwonej, w którym m.in. stwierdzono, że Wojsko Polskie opuści poszczególne sektory. O dalszych losach wojska była mowa w pkt. 6 i 8, które głosiły: „6. Jeńcy szeregowi i młodsi oficerowie kolumnami pieszymi, starsi oficerowie autami opuszczą miasto wzdłuż szosy Lwów–Kurowice [...] 8. Oficerom Wojsk Polskich gwarantuje się osobistą swobodę i nietykalność ich osobistej własności. Przy przejazdach do Państw Obcych rozstrzyga Władza Miejska wraz z przedstawicielami władz dyplomatycznych danego Państwa”.
 
Protokół ten podpisali przedstawiciele Armii Czerwonej: kombryg Kuroczkin, kombryg Jakowlew, płk Diedow, płk Fotczenkow i komisarz pułkowy Makarow; ze strony Wojska Polskiego gen. Langner i płk dypl. Rakowski ([https://web.archive.org/web/20230617185001/https://www.lwow.com.pl/rocznik/obrona39.html Artur Leinwand, Obrona Lwowa...]), por. też [[Wojciech Roszkowski]], ''Najnowsza historia Polski 1914-1945'', Świat Książki, Warszawa 2003, s. 411, {{ISBN|83-7311-991-4}}.}}. Oficerowie uczestniczący w obronie Lwowa byli przetrzymywani w obozie w [[Starobielsk]]u, a następnie w przeważającej większości zostali [[Zbrodnia katyńska|zamordowani]] przez [[NKWD]] w [[Charków|Charkowie]] i pochowani w dołach śmierci w Piatichatkach. Lwowscy [[Policja Państwowa|policjanci]] zostali wymordowani ogniem karabinów maszynowych na szosie prowadzącej na [[Winniki (miasto)|Winniki]]{{refn|grupa=uwaga|Przedłużenie ulicy Zielonej.}}.
Linia 194:
== Zakończenie działań wojennych i skutki ==
[[Plik:Stamp USSR 1940 CPA 727.jpg|thumb|Znaczek Poczty ZSRR upamiętniający zajęcie wschodnich ziem II RP]]
22 września w [[Brześć|Brześciu]] [[kombrig]] [[Siemion Kriwoszein]] i niemiecki generał [[Heinz Guderian]] odebrali wspólną defiladę oddziałów pancernych niemieckich i radzieckich (w związku z przekazaniem miasta Armii Czerwonej przez Wehrmacht). Wkrótce po tym 28 września ZSRR i III Rzesza podpisały tzw. '''Traktat o granicach i przyjaźni''', zwany też drugim [[pakt Ribbentrop-Mołotow|paktem Ribbentrop-Mołotow]], przypieczętowujący podział Polski, korygujący wcześniejsze ustalenia nt. przebiegu granicy niemiecko-radzieckiej (patrz mapa z 28 września 1939&nbsp;r.) oraz podziału stref wpływów w krajach bałtyckich. W tym ostatnim przypadku doprowadziło to niezwłocznie do wprowadzenia sowieckichradzieckich baz wojskowych na terytorium tych państw z zachowaniem do czasu ich niezależności państwowej, a następnie w czerwcu 1940 r. do inwazji Armii Czerwonej na te kraje, ich formalnej [[aneksja|aneksji]] przez ZSRR (sierpień 1940) i prześladowań ludności państw bałtyckich – m.in. po aneksji Litwy wysiedlono (w okresie czerwiec 1940 – czerwiec 1941) 25% ludności [[Litwa|litewskiej]] – w oparciu o słynną ujawnioną później '''''instrukcję deportacyjną'' [[Iwan Sierow|Sierowa]]'''<ref>[[Norman Davies]], ''Boże Igrzysko. Historia Polski'', Wydawnictwo ZNAK, Kraków 2001, s. 962, {{ISBN|83-240-0020-8}}.</ref>.
 
Armia Czerwona [[Jeniec wojenny|wzięła do niewoli]] 250 tysięcy żołnierzy, w tym około 18 tysięcy oficerów, ok. 7 tysięcy żołnierzy poległo lub zginęło po wzięciu do niewoli. W walkach zginęło około 3 tysięcy żołnierzy, ok. 10 tysięcy było rannych.
 
Dalszymi konsekwencjami agresji ZSRR na Polskę były masowe [[Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946|represje wobec Polaków i obywateli polskich]] przebywających na wschodnich terenach Rzeczypospolitej Polskiej, grabież polskiego majątku narodowego i dóbr prywatnych – w głąb ZSRR wywożono sprzęt produkcyjny i dokumentację z zakładów przemysłowych, lokomotywy, wagony, samochody<ref name="Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945" /> oraz inwentarz żywy i martwy. Obrabowano polskie muzea, biblioteki oraz archiwa i prywatne zbiory dzieł sztuki<ref name="Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945" />. Mimo czterokrotnej różnicy w sile nabywczej [[Rubel|rubla]] w stosunku do [[Złoty|złotego]] polskiego (rubel miał specifyczne znaczenie jako waluta [[gospodarka niedoboru|gospodarki niedoboru]]), obie waluty zostały we wrześniu 1939 zrównane przez władze sowieckieradzieckie w kursie wymiany – co spowodowało natychmiastowe zniknięcie wszystkich towarów z rynku (przy masowym ich wykupywaniu przez żołnierzy sowieckichradzieckich i ukrywaniu reszty przez sprzedawców wobec bezwartościowości sowieckiejradzieckiej waluty). Zablokowanie wszystkich kont bankowych i [[Komunalna kasa oszczędności|kas oszczędnościowych]] spowodowało gwałtowną [[pauperyzacja|pauperyzację]] ogromnych grup ludności, upadek instytucji dobroczynnych, kulturalnych i naukowych. 12 grudnia 1939&nbsp;r. nastąpiło oficjalne wycofanie z obiegu złotego i zastąpienie go rublem przy likwidacji oszczędności bankowych i braku wymiany walut. W konsekwencji złote polskie były [[przemyt|szmuglowane]] celem wymiany do [[Generalne Gubernatorstwo|Generalnego Gubernatorstwa]], gdzie były wymieniane na [[młynarki]]. Zlikwidowano także wiele<ref name="Najnowsza historia polityczna Polski. 1939-1945" /> kościołów trzech głównych wyznań (w większości [[Katolicyzm|katolickich]]), które zamieniano na magazyny, składy, kina lub ośrodki radzieckiej [[Związek Wojujących Bezbożników|Ligi Bezbożników]] – organizacji powstałej w 1925, która atakowała [[Ateizm|ateistyczną]] propagandą wiarę w Boga i uczucia religijne różnych grup wyznaniowych. Zastosowano także deportacje innych grup etnicznych i represje w stosunku do [[Ukraina|ukraińskich]] i [[Białoruś|białoruskich]] działaczy narodowych. Ocenia się, że w latach 1939–1945 doszło, według różnych źródeł, do przymusowego wywiezienia od 550 tysięcy do 1,5 miliona<ref>Niektóre szacunki podają liczbę nawet od 1,8 do 2 mln, głównie z uwagi na przymusowe nadanie obywatelstwa ZSRR wielu obywatelom polskim którzy także w większości zostali deportowani – jednak w dokumentach NKWD dotyczących deportacji nie byli oni wymieniani jako Polacy.</ref> obywateli polskich w głąb ZSRR.
{{Osobny artykuł|Jeńcy polscy w niewoli radzieckiej (od 1939 roku)|Zbrodnia katyńska}}
[[Armia Czerwona]] wymordowała ogniem z karabinów maszynowych nieuzbrojonych kadetów ze Szkoły Oficerów Policji w [[Mosty Wielkie|Mostach Wielkich]] po zgromadzeniu kadetów na placu apelowym i odebraniu raportu od komendanta szkoły<ref>[http://www.lwow.com.pl/policja/policja.html Krystyna Balicka ''Zagłada policji polskiej'' w: ''Cracovia Leopolis'' nr 4(40)/2004], [https://web.archive.org/web/20150629185931/http://www.osrp1939.policja.katowice.pl/czas.htm ''Czas wojny, czas zagłady''].</ref>.
Linia 210:
23 września 2009 [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej]] przyjął przez [[aklamacja|aklamację]] ''Uchwałę upamiętniającą agresję Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939&nbsp;r.''<ref group=uwaga>Tekst uchwały:<br />'''Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 września 2009 roku upamiętniająca agresję Związku Radzieckiego na Polskę 17 września 1939 r.''': 17 września 1939 r. wojska ZSRR bez wypowiedzenia wojny dokonały agresji na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, naruszając jej suwerenność i łamiąc zasady prawa międzynarodowego. Podstawę do [[inwazja (wojskowość)|inwazji]] Armii Czerwonej dał pakt Ribbentrop-Mołotow zawarty 23 sierpnia 1939 r. między ZSRR i nazistowskimi Niemcami. W ten sposób dokonano IV rozbioru Polski. Polska padła ofiarą dwóch totalitaryzmów: nazizmu i komunizmu. Wkroczenie Armii Czerwonej otworzyło kolejny tragiczny rozdział historii Polski i całej Europy Środkowo-Wschodniej. Długa jest lista zbrodni i nieszczęść, które dotknęły wtedy wschodnie tereny II Rzeczypospolitej i obywateli polskich, którzy się tam znaleźli. Składa się na nią zbrodnia wojenna rozstrzelania przez NKWD ponad 20 tysięcy bezbronnych jeńców, polskich oficerów, wysiedlenie setek tysięcy obywateli Rzeczypospolitej, osadzenie ich w nieludzkich warunkach w obozach i więzieniach oraz przymuszanie do niewolniczej pracy. Te sowieckie zbrodnie rozpoczęły szereg aktów przemocy, składających się na tragedię Golgoty Wschodu. → Źródło: [http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/7E9535140EEB669CC1257639006381D2/$file/2344.pdf Strona Sejmu RP].</ref>
 
== Recepcja – karykatury sowieckieradzieckie w pierwszą rocznicę agresji – wrzesień 1940 ==
[[Plik:Czerwony Sztandar 09 1940.jpg|thumb|center|500px|Karykatury sowieckieradzieckie w pierwszą rocznicę agresji. Polskojęzyczny „[[Czerwony Sztandar (periodyk po polsku)|Czerwony Sztandar]]” Lwów, wrzesień 1940]]
 
== Galeria – plakaty i ulotki sowieckieradzieckie – wrzesień 1939 ==
<gallery>
Plik:Tsarstvo kanchukiv.jpg|Sowieckiradziecki plakat propagandowy z września 1939 – Armia Czerwona wyzwala chłopów z pańskiego polskiego jarzma
Plik:Bolsheviks to the end.jpg|Sowieckiradziecki plakat antyszpiegowski – tu cień szpiega w polskim mundurze
Plik:Tak bulo - tak ye.jpg|Sowieckiradziecki plakat propagandowy z jesieni 1939 – „Tak było – Tak Jest!”
Plik:Polish eagle and Soviet soldier.JPG|Sowieckiradziecki plakat propagandowy – żołnierz Armii Czerwonej zabija Białego Orła
Plik:Odezwa sowiecka 1939 1.JPG|Sowieckaradziecka ulotka do żołnierzy polskich, 17 września 1939 – Dowódca Frontu Ukraińskiego Siemion Timoszenko
Plik:Odezwa sowiecka 1939 2.JPG|Sowieckaradziecka ulotka do żołnierzy polskich, 17 września 1939 – Dowódca Frontu Białoruskiego Michaił Kowalow
Plik:Odezwa sowiecka 1939 3.JPG|Sowieckaradziecka ulotka do żołnierzy polskich, 17 września 1939 – Dowódca Frontu Białoruskiego Michaił Kowalow
</gallery>
 
== Upamiętnienie ==
W rocznicę agresji ZSRR na Polskę, w 1988 [[rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie]] ([[pierwszy rząd Edwarda Szczepanika]]) wydał oświadczenie w rocznicę najazdu wojsk sowieckichradzieckich<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Oświadczenie Rządu Rzeczypospolitej Polskiej w rocznicę najazdu wojsk sowieckich w dn. 17 września 1939 r. |url = https://web.archive.org/web/20180923163525/http://eprints.hist.pl/389/1/1988-10-10_nr4.pdf |czasopismo = [[Dziennik Ustaw|Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej]] |strony = 44–45 |data = nr 4 z 10 października 1988}}</ref>, a [[Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej]] [[VII Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej|VII kadencji]] wydała rezolucję w rocznicę napaści na Polskę przez Związek Sowieckiradziecki<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Rezolucja Rady Narodowej R. P. w rocznicę napaści na Polskę przez Związek Sowiecki w dn. 17 września 1939 r. |url = https://web.archive.org/web/20180923163525/http://eprints.hist.pl/389/1/1988-10-10_nr4.pdf |czasopismo = [[Dziennik Ustaw|Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej]] |strony = 45 |data = nr 4 z 10 października 1988}}</ref>.
 
Walki żołnierza polskiego w obronie granicy wschodniej w II wojnie światowej zostały upamiętnione na [[Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie|Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie]] napisem na jednej z tablic po 1990&nbsp;r. „OBRONA GRANICY WSCHODNIEJ RP 17 IX – 1 X 1939”. Określenie „agresja ZSRR” lub „agresja sowiecka”radziecka” jest powszechnie używane w polskiej [[historiografia|historiografii]], uzasadnił je np. [[Karol Karski (polityk)|Karol Karski]] w artykule „Agresja ZSRR na Polskę w 1939 roku. Aspekty prawnomiędzynarodowe”<ref>[http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/cgi-bin/getdoc.cgi?11PLAAAA089911 Aspekty prawnomiędzynarodowe agresji ZSRR.]</ref>.
 
== Uwagi ==
Linia 237:
== Bibliografia ==
{{Wikicytaty|Agresja ZSRR na Polskę}}
* [[Sławomir Dębski]], ''Między Berlinem a Moskwą. Stosunki niemiecko-sowieckieradzieckie 1939-1941'', Warszawa 2007 (wyd. II poprawione), Wyd. [[Polski Instytut Spraw Międzynarodowych]], {{ISBN|978-83-89607-08-9}}.
* [[Marek Kornat]], ''Polska 1939 roku wobec paktu Ribbentrop_Mołotow. Problem zbliżenia niemiecko-sowieckiegoradzieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej'', Warszawa 2002, Wyd. [[Polski Instytut Spraw Międzynarodowych]], {{ISBN|83-915767-2-8}}.
* {{Cytuj pismo | autor = Grażyna Korneć | tytuł = Początki okupacji Kresów Wschodnich przez Związek Sowiecki (1939–1941) | czasopismo = [[Wschodni Rocznik Humanistyczny]] | wolumin = IV | strony = 391–412 | data = 2007 | url = http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2017/07/25_grazyna_kornec_2007.pdf}}
* Karol Liszewski ([[Ryszard Szawłowski]]), ''Wojna polsko-sowieckaradziecka 1939'', London 1986, wyd. Polska Fundacja Kulturalna, {{ISBN|0-85065-170-0}}.
* [[Jerzy Łojek]], ''Agresja 17 września 1939. Studium aspektów politycznych'', Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 1990, {{ISBN|83-211-1410-5}}.
* {{Cytuj |autor = [[Andrzej Friszke]]; |tytuł = Polska. Losy państwa i narodu 1939-1989 |data = 2003 |isbn = 83-207-1711-6 |miejsce = Warszawa |wydawca = Iskry |oclc = 830466024}}
* {{Cytuj |autor = Andrzej Pepłoński |tytuł = Wywiad polski na ZSRR 1921-1939 |data = 1996 |isbn = 83-85209-52-2 83-11-08519-6 |miejsce = Warszawa |wydawca = Bellona |oclc = 830128607}}
* [[Witold Pronobis]], ''Świat i Polska w XX wieku'', Editions Spotkania, Warszawa 1996, {{ISBN|83-86802-11-1}}.
* Czesław Grzelak, ''Kresy w czerwieni. agresja Związku Sowieckiegoradzieckiego na Polskę w 1939 roku'', Wojskowy Instytut Historyczny Akademii Obrony Narodowej, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 1998, {{ISBN|83-86842-30-X}}.
* {{Cytuj pismo | autor = Grzegorz Joniec | tytuł = Antypolskie kampanie prasowe w sowieckiej prasie polskojęzycznej w latach 1939–1941 | czasopismo = [[Wschodni Rocznik Humanistyczny]] | wolumin = IV | strony = 287–303 | data = 2007 | url = http://wrh.edu.pl/wp-content/uploads/2017/07/18_grzegorz_joniec_2007.pdf}}
* [[Rajmund Szubański]], ''Plan operacyjny „Wschód”'', Wydawnictwo Bellona, Warszawa 1993, {{ISBN|83-11-08220-0}}.
Linia 261:
** {{Wikiźródła krótki|en:Order № 001223 of the USSR People’s Commissariat for State Security|instrukcji&nbsp;deportacyjnej NKWD 001223 z 10 października 1939 r. (Instrukcja Iwana Sierowa)}}
* [http://www.lwow.home.pl/Biuletyn/ostrowski.html Stanisław Ostrowski, ''Dnie pohańbienia'']
* [http://www.yale.edu/lawweb/avalon/nazsov/nazsov.htm Dokumenty do stosunków sowieckoradziecko-niemieckich 1939–1941, Yale University]
* [http://ibidem.com.pl/zrodla/1939-1945/index.html Dokumenty dotyczące agresji sowieckiejradzieckiej]
* [http://kresy24.pl/index.php?action=showArticles&article_id=18 „Wolność” ze Wschodu. Portal Kresy24.pl]
* [http://www.latvians.com/en/Reading/TheseNamesAccuse/ThNA-08-Appendix-1.php Instrukcja deportacyjna Iwana Sierowa nr 001223 z 10 października 1939] {{lang|en}}
* [http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/203/1581/ Agresja ZSRR na Polskę 17 września 1939 – zdjęcia]
* [http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/203/1572/ 17 września 1939 roku – agresja sowieckaradziecka na Polskę – zdjęcia]
* [https://archive.is/20150429210444/http://www.rp.pl/artykul/364151_Swiadectwa_najazdu.html Świadectwa najazdu. Dodatek specjalny „Rzeczpospolitej” nr 218 (8424) z 17 września 2009]
* [https://www.youtube.com/watch?v=5UB1hlbDLuo 17 września 1939 – ''Ballada wrześniowa'', Jacek Kaczmarski]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Agresja_ZSRR_na_Polskę”