Werniks: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja nieprzejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
głęboka redakcja, porządki, dodanie paru drobiazgów |
|||
Linia 1:
{{disambigR|werniksu - lakieru stosowanego do celów artystycznych|[[Werniks (powieść)|Werniks]] - powieść [[William Wharton|Williama Whartona]]}}
'''Werniks''' to szlachetny [[lakier]] stosowany do celów artystycznych (malarskich). W najprostszej postaci jest [[roztwór|roztworem]] naturalnej lub syntetycznej twardej [[żywica|żywicy]] w olejku lotnym, [[alkohol]]u lub innym [[rozpuszczalnik]]u. W zależności od przeznaczenia i wymagań skład werniksu może być dużo bardziej złożony.
Werniksy w technikach malarskich (zwł. olejnej i temperowej) stosuje się w zasadzie na cztery sposoby:
-jako werniks pośredni lub izolacyjny, oddzielający od siebie warstwy obrazu,
Żywica rozpuszczana jest w odpowiednim rozpuszczalniku, najczęściej olejku terpentynowym (nazywanym dawniej terpentyną francuską). Właściwości rozpuszczalnika decydują o przydatności werniksu do zamierzonych celów; m. in. musi dość szybko i bez reszty wysychać i nie może być agresywny względem podeschniętych farb.▼
-werniks retuszerski korygujący chłonność (skłonność do wsiąkania medium) fragmentów obrazu,
Tak sporządzony werniks jest nazywany "chudym" i stosowany najczęściej jako werniks końcowy (ze względu na łatwość zdjęcia lub zmycia zabrudzonej lub uszkodzonej warstwy wierzchniej) i pośredni (ze względu na neutralność wobec warstw obrazu). Właściwości werniksu można modyfikować przez dodatki: np. wosk (w ilości max. 2%; nadmiar wosku grozi łuszczeniem i pękaniem werniksu) powoduje matowość werniksu końcowego, dodatek olejków takich jak lawendowy czy sosnowy powoduje z jednej strony znaczne rozrzedzenie (zmniejszenie subiektywnie odczuwanej gęstości i lepkości) werniksu, a z drugiej - opóźnia wysychanie i powoduje mocniejsze związanie werniksu z podłożem (co jest niekorzystne w wypadku werniksu końcowego) etc.▼
-werniks końcowy, nakładany na gotowy obraz w celu zabezpieczenia powierzchni a czasem zmiany jego wyglądu (pogłębienia tonu lub nadanie połysku),
Przez dodatek oleju schnącego, np. [[olej lniany|lnianego]] otrzymuje się werniksy "tłuste", stosowane najczęściej jako retuszerskie lub medium. Szczególnym rodzajem werniksów są werniksy czysto olejne, otrzymywane przez rozpuszczenie na gorąco żywicy w oleju; poza specjalnymi zastosowaniami (jak np. do złoceń lub impregnacji podobrazia) mogą być używane wyłącznie jako medium. Jedynym wyjątkiem jest zastosowanie gęstego werniksu żywiczno-olejnego jako werniksu końcowego (tzw. 'olifa') w niektórych szkołach malowania [[Ikona|ikon]]. Werniksy czysto olejne lub bardzo tłuste (z wysoką zawartością oleju) stosowane jako pośrednie i końcowe mogą powodować spękania i odspajanie warstw obrazu, co zdarzało się przy nieudolnych próbach naśladowania klasycznej techniki olejnej i temperowo/olejnej w XIX w.▼
-medium/spoiwo do rozrzedzania lub modyfikacji właściwości [[farby olejne|farb olejnych]] i temper; dodatek żywicznego werniksu do farb olejnych przyspiesza wysychanie i dodatnio wpływa na trwałość obrazu, a także ułatwia stosowanie [[laserunek|laserunków]] i technik typu [[sfumato]]; dodatek werniksu do temper zwiększa ich wodoodporność i zdolność łączenia się z farbami olejnymi.
Do wszystkich tych celów można używać takiego samego werniksu, jednak dużo lepsze efekty daje zróżnicowanie jego składu i konsystencji.
==Skład==
▲
-'''[[olejek terpentynowy]]''', tradycyjny, uniwersalny rozpuszczalnik stosowany od setek lat;
-'''[[toluen]]''', przy nieumiejętnym stosowaniu nieco bardziej agresywny wobec farb olejnych, za to charakteryzujący się bardzo szybkim wysychaniem;
-'''[[etanol]]''' (alkohol etylowy), stosowany do sporządzania delikatnych werniksów konserwatorskich i używanych w technikach wodnych (np. [[gwasz]]u);
-inne rozpuszczalniki organiczne (np. estry), używane do werniksów syntetycznych i specjalnych.
Z żywic naturalnych najczęściej stosowane są:
-'''[[damara (żywica)|damara]]''' i '''[[mastyks]]'''; jako niezbyt twarde i stosunkowo łatwo rozpuszczalne, a także stosunkowo tanie są ciągle jeszcze powszechnie używane do sporządzania (także samodzielnego) uniwersalnych werniksów, gł. przez rozpuszczenie w olejku terpentynowym; werniks damarowy jest całkowicie bezbarwny, dość miękki, bardzo odporny na deformacje podłoża. Werniks mastyksowy jest twardszy i bardziej kruchy, ma delikatny żółtawozielonkawy odcień w grubszej warstwie.
-'''[[kopal]]e''' (także np. [[bursztyn]]) stosowane w zwykłej praktyce malarskiej dość rzadko, za to cenne w konserwacji obrazów. Używanie werniksów kopalowych, zwłaszcza z dodatkiem olejów schnących, wymaga dużego doświadczenia i wiedzy technologicznej, ponieważ ze względu na dużą twardość, kruchość i słabe powinowactwo do zwykłej farby olejnej grozi spękaniami i złuszczaniem się warstw obrazu.
-'''[[sandarak]]''' i '''[[szelak]]''' -do werniksów spirytusowych.
-'''balsamy''' (gęste ciecze otrzymywane z drzew iglastych) z których najcenniejsza do celów malarskich jest [[terpentyna wenecka]]. W przeszłości bardzo wysoko ceniono też balsam strasburski ("biały balsam") otrzymywany z niektórych gatunków jodły, ale obecnie produkowane balsamy jodłowe nie wykazują szczególnych zalet w stosunku do innych balsamów.
W XVI i XVII w. na północy Europy używano (i bardzo wysoko ceniono) "balsamy" olejne, otrzymywane z oleju lnianego, zagęszczonego na słońcu do konsystencji miodu; po rozpuszczeniu w terpentynie lub olejku terpentynowym powstawał werniks. Według obecnej wiedzy technologicznej stosowanie takich werniksów może być niebezpieczne dla trwałości obrazu olejnego, jednak tworzone z ich użyciem obrazy przetrwały setki lat bez znaczących uszkodzeń.
Współcześnie stosowane są także żywice syntetyczne, zwł. akrylowe, jednak skład werniksów syntetycznych pozostaje z reguły tajemnicą producenta.
==Dodatki==
▲Tak sporządzony werniks jest nazywany "chudym" i stosowany najczęściej jako werniks końcowy (ze względu na łatwość zdjęcia lub zmycia zabrudzonej lub uszkodzonej warstwy wierzchniej) i pośredni (ze względu na neutralność wobec warstw obrazu). Właściwości werniksu można modyfikować przez dodatki:
-'''wosk''' pszczeli powoduje matowość werniksu końcowego; do werniksów retuszerskich i pośrednich powinien być stosowany bardzo oszczędnie, w liści max. 2%, ponieważ jego nadmiar może powodować pękanie i odspajanie warstw obrazu. Werniksy z dodatkiem wosku użyte jako medium ułatwiają malowanie impastami, ale uwrażliwiają obraz na wysokie temperatury (np. silne światło słoneczne).
-'''olejki eteryczne''' zwł. sosnowy, lawendowy czy jodłowy powodują z jednej strony znaczne rozrzedzenie (zmniejszenie subiektywnie odczuwanej gęstości i lepkości) werniksu, a z drugiej - opóźniają wysychanie i powodują mocniejsze związanie werniksu z podłożem (co jest niekorzystne w wypadku werniksu końcowego); duży dodatek olejku eterycznego do medium olejno-żywicznego zwiększa przezroczystość farb (sprzyja [[laserunek|laserunkom]]) ale grozi rozpuszczaniem spodnich warstw obrazu.
==Werniksy tłuste==
▲Przez dodatek oleju schnącego, np. [[olej lniany|lnianego]] otrzymuje się werniksy "tłuste", stosowane najczęściej jako retuszerskie lub medium. Dodatek oleju opóźnia wysychanie medium (umożliwia dłuższą pracę nad warstwą obrazu) i zmienia konsystencję farb na bardziej "tradycyjną". Szczególnym rodzajem werniksów są werniksy czysto olejne, otrzymywane przez rozpuszczenie na gorąco żywicy w oleju; poza specjalnymi zastosowaniami (jak np. do złoceń lub impregnacji podobrazia) mogą być używane wyłącznie jako medium. Jedynym wyjątkiem jest zastosowanie gęstego werniksu żywiczno-olejnego jako werniksu końcowego (tzw. 'olifa') w niektórych szkołach malowania [[Ikona|ikon]]. Werniksy czysto olejne lub bardzo tłuste (z wysoką zawartością oleju) stosowane jako pośrednie i końcowe mogą powodować spękania i odspajanie warstw obrazu, co zdarzało się przy nieudolnych próbach naśladowania klasycznej techniki olejnej i temperowo/olejnej w XIX w.
==Werniksowanie==
Werniksy nakładać można pędzlem (najlepiej specjalnie do tego przeznaczonym, szerokim i miękkim), dłonią (sposób preferowany przez wielu artystów) lub przez natryskiwanie (większość obecnie produkowanych werniksów, zwł. syntetycznych, sprzedawana jest w postaci [[aerozol]]u). Ten ostatni sposób jest najbezpieczniejszy dla powierzchni obrazu w wypadku werniksu końcowego, ale do werniksowania pośredniego lub retuszerskiego niezbyt się nadaje. Tradycyjną metodą nakładania werniksu jest tamponowanie (z użyciem tamponu z waty lub pakuł owiniętego tkaniną), jednak -jako wymagająca znacznej wprawy i niezbyt bezpieczna dla obrazu- jest ona dość rzadko stosowana. ▼
Werniks należy nakładać jak najcieńszą warstwą, dla otrzymania grubszej ew. powtarzając zabieg. W wypadku werniksu końcowego konieczne jest całkowite wyschnięcie obrazu, co trwa od kilku dni (tempera, akryl, szybkoschnące farby olejne) do kilku tygodni (farby olejne z dużym dodatkiem werniksu) a nawet kilkunastu miesięcy (olejne impasty, obrazy malowane [[szpachla|szpachlą]]). Nałożenie werniksu końcowego na niewyschnięty obraz grozi jego uszkodzeniem (spękania, [[krakelury]], złuszczanie fragmentów obrazu)
==Inne znaczenia==
"Werniksem" jest nazywana także kwasoodporna emalia, stosowany w wielu technikach graficznych, np. [[akwaforta|akwaforcie]].
Tradycyjnie "werniksem" nazywano też używane w dawnym [[lutnictwo|lutnictwie]] lakiery o bardzo złożonym i tylko częściowo dziś znanym składzie (wiadomo tylko że poza żywicami, olejami i terpentyną w ich skład wchodziły także gumy i soki roślinne, miały też postać raczej emulsji niż roztworu).
▲Werniksy nakładać można pędzlem (najlepiej specjalnie do tego przeznaczonym, szerokim i miękkim), dłonią (sposób preferowany przez wielu artystów) lub przez natryskiwanie (większość obecnie produkowanych werniksów, zwł. syntetycznych, sprzedawana jest w postaci [[aerozol]]u). Ten ostatni sposób jest najbezpieczniejszy dla powierzchni obrazu w wypadku werniksu końcowego, ale do werniksowania pośredniego lub retuszerskiego niezbyt się nadaje.
[[Kategoria:Materiały i przybory malarskie]]
| |||