Trickster: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m drobne redakcyjne |
Opis hasła, które zamieściłem jest bardziej dokładne. Pozwala użytkownikowi na dokładniejsze zgłębienie wiedzy odnośnie Szachraja. Znacznik: usuwanie kategorii (filtr nadużyć) |
||
Linia 1:
SZACHRAJ (ang. Trickster)
W mitologii oraz w badaniach z zakresu folkloru i religii, szachraj może przybierać postać boga, bogini, ducha, mężczyzny, kobiety lub antropomorficznego zwierzęcia, które stroi żarty, bądź nie przestrzega ogólnie przyjętych norm zachowania. Hansen (2001) sugeruje, że określenie „Trickster” zostało użyte w tym kontekście poraz pierwszy przez Daniela G. Brinton’a w 1885 roku.
Pomimo tego, że szachraj jest elementem wspólnym dla wielu kultur, daje się zauważyć pewne znaczące różnice w tradycjach tubylców i Europejczyków:
„Wiele tradycji uważało klaunów i przechery za niezbędne dla jakiegokolwiek kontaktu ze świętością. Ludzie nie mogli oddać się modlitwie nie poprzedzając jej śmiechem, ponieważ śmiech uwalnia od sztywnych uprzedzeń. Ludzie musieli posiadać szachraje na najświętszych ceremoniach na wypadek gdy zapomną, że świętość przychodzi przez zamieszanie, odwrócenie, zaskoczenie. W ludowych wierzeniach szachraj jest kluczem do tworzenia, narodzin”.
Przechery wywodzące się z kultury amerykańskiej nie powinny być mylone z fikcyjnym Europejskim łotrzykiem. Jedną z największych różnic jest to, że „w przypadku rodowego amerykańskiego szachraja możemy dostrzec otwartość na mnogość życia i paradoks w przeciwieństwie do współczesnej tradycji Europejsko-Amerykańskiej opartej na morale.
MITOLOGIA
Szachraj przeciwstawia się zasadom bogów lub natury, czasem złośliwie (na przykład Loki) , w większości jednak nieumyślnie i ostatecznie z pozytywnymi skutkami. Często zdarza się, że łamanie reguł przybiera formę podstępów (przykład Eris) bądź kradzieży. Przechery mogą być przebiegłe lub głupie, mogą też łączyć w sobie obydwie te cechy; często są także zabawne, nawet wtedy kiedy uważane są za świętych lub realizują ważne zadania kulturowe. Przykładem tego jest święty Heyoka, którego rolą jest płatanie figli, przez co zwiększa świadomość społeczną i działa jak równoważnik.
W wielu powieściach ludowych (na przykład: greckich, nordyjskich lub słowiańskich wraz z rdzennymi amerykańskimi państwami tradycji ludowej) postać szachraja jak i bohatera kultury jest ze sobą często łączona. Przykład: Prometeusz , w mitologii greckiej, kradł ogień bogom by ofiarować go ludziom. Jest on w większym stopniu bohaterem kultury niż przecherą. W wielu mitologiach rdzennych amerykańskich państw, kojot (Południowy-Zachód USA) lub kruk (Północno- Zachodni Pacyfik, przybrzeżna Kolumbia Brytyjska oraz rosyjski Daleki Wschód), kradł ogień bogom (gwiazdy, księżyc i/lub słońce). Są oni bardziej szachrajami niż bohaterami kultury. Spowodowane jest to wpływem innych opowieści wiążących się z tymi duchami; Prometeusz był Tytanem, podczas gdy duch Kojot i duch Kruk zazwyczaj są postrzegani jako trefnisie i wesołkowie. Przykłady przecher w światowych mitologiach są podane przez Hansena, który wymienia Merkurego w mitologii rzymskiej, Hermesa w mitologii greckiej, Eshu w mitologii Youruba, Wakdjunga w mitologii Winnebago jako przykłady archetypu. Według Hansena przechera występuje niemal zawsze pod męską postacią.
Postać szachraja zazwyczaj przejawia cechy obu płci, zmieniając tradycyjne role płciowe oraz angażując się w same praktyki seksualne. Takie postacie występują w mitologiach plemion indiańskich, gdzie mówi się, iż powinni oni posiadać dwojaką duchową naturę. Loki, staroskandynawska przechera, również ukazuje zmienność płci. Dzieli on umiejętność zmiany płci z Odynem- najwyższym rangą nordyjskim bóstwem, który także posiada wiele cech szachraja. Zajście w ciąże bożka Loki zmusza bogów do powstrzymania olbrzyma przed wzniesieniem muru, czego miano dokonać przed upływem 7 dni. Problem został rozwiązany poprzez jego przemianę w klacz oraz narysowanie magicznego konia olbrzyma z dala od miejsca jego pracy. Po upływie pewnego czasu powrócił on z dzieckiem- ośmionożnym koniem o imieniu Selphir, który służył Odynowi za rumaka.
W niektórych kulturach występują mity dualistyczne, prezentujące dwie siły stwórcze tworzące świat, albo dwóch bohaterów kultury organizujących świat- w sposób dopełniający. Kosmologie dualistyczne są obecne na wszystkich zamieszkanych kontynentach i ukazują dużą rozmaitość: mogą zaprezentować bohaterów kultury, a także demiurgowie ( ilustrując dualistyczny mit stworzenia w tym drugim przypadku) lub inne istoty. Dwaj bohaterowie mogą rywalizować lub współpracować ze sobą; mogą być pojmowani w sposób neutralny albo porównani na zasadzie dobra i zła; mieć to same znaczenie lub być sklasyfikowani na zasadzie potężny przeciw słabemu, być braćmi (nawet bliźniakami) lub nie być spokrewnieni wcale.
KOJOT
Jedną z najbardziej znanych legend zachowanych w kulturze Rdzennych Amerykanów jest mit o Kojocie. Kojot jest wszechobecną postacią mogącą przybierać różnorakie formy, począwszy od Stwórcy (np. w mitach o stworzeniu świata), po posłańca, narodowego bohatera, oszusta i głupca. Posiada on również zdolność transformacji- w niektórych opowieściach jest młodym, przystojnym mężczyzną, w innych zaś zwierzęciem, energią, bądź tez świętością. Zgodnie z tradycją plemion Crow i Plains, Kojot wcielił się w postać Stwórcy, „Stary Człowiek Kojot biorąc garść błota ulepił człowieka”. Jego stworzycielska moc kryje się również w słowach, „Stary Człowiek Kojot nazwał bawoły, jelenie, łosie, antylopy i niedźwiedzie. Wszystkie one zostały powołane do życia”. W takich mitach Kojot-Stwórca nigdy nie występuje w postaci zwierzęcia, co więcej najczęściej spotyka swojego zwierzęcego odpowiednika – kojota. Zwracają się do siebie „starszy brat” i „młodszy brat”. Według A. Hultkranza podawanie się Kojota za Stwórcę wywodzi się z mitycznego tabu, Wielkiego Ducha, którego imię było zbyt niebezpieczne, bądź święte by głosić je bez należytej czci.
W legendach plemienia Chelan Kojot zalicza się do antropomorficznych ludzi, ale jednocześnie posiada on „moc porównywalną ze Stwórcą, przywódcą wszystkich istot”. Z drugiej strony, bycie „podobnym do Stwórcy” nie czyni z niego „prawdziwego Stwórcy”. Niekiedy jednak bycie podobnym do Wielkiego Przywódcy naraża Kojota na kare, zesłanie lub pozbawienie mocy. Wśród członków ludu Północnozachodni Pacyfik krąży wyobrażenie Kojota jako posłańca lub mniejszej siły, „Kojot został wysłany do obozu wodza plemienia Zimny Wiatr, by dostarczyć wyzwanie; Kojot podróżował głosząc wśród obu plemion nowinę o zawodach”. Jako taki, Kojot „zaznał wiele okrucieństwa, a jego praca nigdy nie miała końca”.
W wielu mitycznych opowieściach Kojot występuje pod postacią bohatera narodowego. Jego głównymi atrybutami są zdolność do transformacji, olbrzymia moc, znany jest również z rozlicznych podróży i bohaterskich czynów. Odpowiada on za zmianę biegu rzek, położenie gór, tworzenie krajobrazów oraz dostarczanie świętych rzeczy dla ludzi. Warta wspomnienia jest legenda walczącego z potworami Kojota. Jedna z nich zachowała się w tradycji plemienia Wasco, zgodnie z którą Kojot pokonał i zabił mordercę ludzi „Thunderbird`a” nie dzięki swojej mocy ale pomocy Wielkiego Ducha. Często występującym motywem jest również walka Kojota z Raven`em, w niektórych legendach wodospad Multnomah zawdzięcza swe powstanie wysiłkom Kojota, w innych zaś Raven`owi.
Chociaż Kojot niejednokrotnie przybiera postać szlachetnego przechery, „Kojot zabrał wodę plemieniu Żaby… gdyż nie godzi się by jedno plemię posiadało cały jej zapas”, w niektórych opowieściach charakteryzuje się on także złośliwością, „Kojot postanowił wyrządzić krzywdę Kaczce; uprowadził jego żonę i dzieci, które traktował podle.”
ARCHETYP
Szachraj jest przykładem archetypu Junga. We współczesnej literaturze przechera funkcjonuje jako archetyp bohatera, niekoniecznie posiadającego zdolności nadprzyrodzone, czy też boskie.
W późniejszej tradycji ludowej, szachraj uosabia cechy sprytnego, psotnego mężczyzny, bądź stworzenia, którego celem jest sprostanie zagrożeniom oraz wyzwaniom świata za pomocą szachrajstwa i oszustwa jako obrony. Na przykład wiele typowych baśni opowiada o Królu, który chce znaleźć jak najlepszego pana młodego dla swojej córki poprzez organizowanie zawodów. Żaden z dzielnych i mężnych książąt nie jest w stanie ich wygrać. Udaje się to dopiero biednemu, prostemu wieśniakowi, który za sprawą swojego rozsądku i sprytu, jak również nieszablonowych manier, unika walki, nabiera monstra, łotrów oraz radzi sobie z wszelkimi zagrożeniami. I tak, najbardziej niespodziewany kandydat zostaje zwycięzcą i otrzymuje nagrodę. Bardziej aktualnymi przykładami są Królik Bugs, Włóczęga (Charlie Chaplin) oraz Pippi Langstrum.
Przechera jest nieprzemijającym archetypem, częścią wielu kultur, pojawiającym się w różnego rodzaju programach.
ROLA SZACHRAJA W LITERATURZE
Współczesna afro-amerykańska krytyka literacka utożsamiła postać szachraja z możliwością pokonania aparatu ucisku wewnętrznego. Literatura afro-amerykańska była latami pomijana przez rzeszę amerykańskich krytyków a jej autorzy zmuszani do używania języka i retoryki tego samego systemu, który zdegradował ich i inne mniejszości na margines kulturowej odmienności. Nadrzędnym pytaniem stała się więc kwestia sposobu przezwyciężenia owego systemu gdy jedyne możliwe sposoby działania są zdefiniowane przez jego reguły. Jak powiedział Audre Lorde, problemem był fakt, iż „narzędzia należące do pana nigdy nie włamią się do jego mienia” („the masters tools never dismantle the master's house”.)
W swoich utworach z lat osiemdziesiątych XX wieku Henry Louis Gates Junior przedstawił koncepcję „znaczeniowości” (ang. Signifyin(g)). Kluczem tej teorii stała się idea, iż „dom mistrza” może być „rozbrojony” poprzez użycie jego „narzędzi” wtedy, gdy są one zastosowane w nowy i niekonwencjonalny sposób. By zademonstrować teorię w praktyce Gates cytuje poemat narracyjny, w którym biorą udział szachraj, małpa zwana „Signifying Monkey” (od nazwy teorii Sygnifyin(g), „znaczeniowość”), oraz lew, będący jej prześladowcą, jako alegoria „literackiego aparatu ucisku”. Według Gate'sa, małpa ta jest „uosobieniem Nowego świata” (ang. „New World figuration”) oraz „funkcjonalnym odpowiednikiem” (ang. „functional equivalent”) szachraja imieniem Eshu figurującego w mitologii afrykańskiego plemienia Yoruba. Lew jest tu postacią autorytarną, jest „panem dżungli”; to on właśnie zarządza poczynaniami „znaczeniowej” małpy. Jednakże szachraj jest w stanie przechytrzyć lwa, co pokazywane jest w dialogach toczonych pomiędzy nimi, z użyciem właśnie „funkcjonalnych odpowiedników”. Jak pokazuje Gate's małpka jest w stanie górować nad lwem ponieważ ten nie rozumie znaczenia i sensu wypowiadanych kwestii. Szachraj mówi za pomocą figur stylistycznych, używając języka symboli, lew natomiast przyjmuje te wypowiedzi w sposób dosłowny przez co ponosi konsekwencje swojej głupoty. Dzieje się to z użyciem tego samego języka jakim dysponują obydwoje, czyli w ramach „narzędzi”, jednakże małpa jest w stanie używać ich na poziomie niepojętym dla swego „pana”. Często więc musi się on zwracać o pomoc do osób trzecich, w tym przypadku słonia, przez co jego pozycja jako „króla” zostaje zachwiana, w konsekwencji doprowadzając do „rozbrojenia domu mistrza z użyciem jego własnych narzędzi”.
Podążając drogą myślenia wytyczoną przez Gate'sa, krytycy odkryli rodzimego afro-amerykańskiego szachraja, Królika Brer'a, używającego podstępu i sprytu w języku, tych samych jakich używała Małpa. Królik Brer jest „kreatywnym sposobem w jakim społeczność niewolników odpowiedziała na fiasko 'oprawców' w ich definicji siebie jako istot stworzonych w imię Boga”. Królik Brer jest, w przenośni, reprezentantem zniewolonej społeczności afro-amerykańskiej, bohaterem „o wątłym ciele lecz wielkim umyśle”, który pozwala mu „tworzyć własną słowną symbolikę na przekór wypaczonemu rozumowaniu jego oprawcy”. Poprzez sterowanie językiem w celu stworzenia tych symboli, Królik Brer był nie tylko „uosobieniem etyki samozachowawczej” społeczności niewolników, ale także alternatywnym sposobem odpowiedzi na nieprawdziwą teorię antropologiczną stawiającą ich oprawców na piedestale. Poprzez swój język słownych sztuczek Królik przechytrza swych prześladowców, w ten sposób niszcząc hierarchię podporządkowania, fizycznego dopasowania do której wymaga od niego posiadane wątłe ciało.
Przed Gate`sem miał również miejsce precedens w odniesieniu do analizy ludowych bohaterów czarnoskórych Amerykanów jako destrukcyjnego czynnika opartego na ucisku hierarchicznego systemu. W latach ’20 oraz ’30 T.S. Eliot oraz Ezra Pound pisały powieści w formie listownej korespondencji. Obie pisarki sygnowały swoje powieści pseudonimami zaadoptowanymi z bajki pt. „Wujek Remus”, w których Eliot występowała jako „Possum”, zaś Pound jako „Tar Baby”. Charakterystycznym elementem powieści obu pisarek był używany przez nie dialekt afrykańskich niewolników. Pound, w swoich późniejszych listach dokonała rozróżnienia języka używanego przez nią w swoich dziełach od języka Królowej Matki, który był językiem wielce poprawnym. Ten bunt przeciwko akuratnemu językowi stał się częścią „kolaboracji” pomiędzy Pound i Eliot, był to swoisty sprzeciw wobec literackiego Londyńskiego establishmentu oraz sposobu wysławiania się, którym się posługiwał. Pomimo tego że Pound wraz z Eliot nie próbowały obalić rządzącej władzy, której zakres jest porównywalny do tej gnębiącej niewolniczą społeczność afro-amerykańską, to aktywnie dążyły do utworzenia nowego rodzaju literackiej wolności.
Afro-amerykańska krytyka literacka oraz podania ludowe nie są jedynym źródłami w tradycji literatury amerykańskiej, w której to szachraj przeciwstawia się ujarzmieniu przez przygniatający system. W powieści „Gdy królik spotka kojota”, przyjmuje się, że historie przechery znanego jako Królik Brer, zostały zaczerpnięte z różnych afrykańskich oraz indiańskich mitologii – w ten sposób oddając cześć za stworzenie baśni i sztuczek Królika Brer’a dla dzieł Indian z okresu ich zniewolenia oraz królika przekory spotykanego w mitologii plemienia Cherokee. W dyspucie na temat "połączonych folklorów - afrykańskiego i indiańskiego" wysuwana jest teza, że dzięki pewnym "kulturalnym podobieństwom" obie grupy były w stanie "przetrwać euro-amerykańską dominację dzięki opowieściom o przecherach."
POSTAĆ SZACHRAJA W INNYCH KULTURACH
• mitologia Abenaki - Azeban
• mitologia Akan - Kwaku Ananse
• folklor amerykański - Brer Rabbit (lub Compere Lapin) oraz Aunt Nancy,
• mitologia arabska - Juha
• mitologia Ashanti - Anansi
• mitologia aborygenów australijskich - Bamapana
• mitologia Azteków - Huehuecoyotl
• mitologia Bantu - Hare (Tsuro lub Kalulu)
• mitologia baskijska - San Martin Txiki
• folklor brazylijski - Saci, Curupira
• folklor bułgarski - Hitar Petar
• folklor Bushmen/San - Kaggen
• mitologia celtycka - Fairy, Puck, Briccriu, Gwydion
• mitologia Chilean - Pedro Urdemales (z ang. "Peter Urdemales")
• mitologia chińska - Nezha, Sun Wukong (Król Małpa)
• mitologia Cree - Wisakedjak
• folklor chorwacki - Petrica Kerempuh
• mitologia chorwacka - Domaci później znany jako Malik Tintilinic
• mitologia Crow - Awakkule, Mannegishi
• folklor holenderski Reynaert de Vos, Tijl Uilenspiegel
• mitologia egipska - Set
• mitologia estońska - The Wily Ants
• mitologia Fijian - Daucina
• folklor francuski - Renart the Fox
• folklor niemiecki - Till Eulenspiegel, Reineke Fuchs
• mitologia grecka - Eris, Prometheus, Hephaestos, Hermes, Odysseus, Sisyphus
• mitologia Haida - Nankil'slas (Raven spirit), (Coyote)
• folklor Haitian - Ti Malice
• mitologia hawajska - Iwa, Kaulu, Kupua, Maui, Pekoi.
• mitologia Hindu - Baby Krishna stealing ghee
• mitologia Hopi i Zuni - Kokopelli
• folklor indonezyjski - Kantjil, lub kancil
• mitologia Inuit - Amaguq
• folklor irlandzki - Leprechauns
• mitologia islamska - Nasreddin
• mitologia japońska - Kitsune, Susanoo, Kappa
• mitologia żydowska - Asmodeus, Jacob, Lilith
• folklor żydowski - Hershele Ostropoler
• mitologia Lakota - Iktomi, Heyoka
• mitologia lewantyńska - Yaw
• mitologia Miwok - Coyote
• mitologia Navajo - Tonenili
• mitologia Nootka - Chulyen, Guguyni
• mitologia nordyjska - Loki
• mitologia północno-zachodniego Kaukazu - Sosruko
• mitologia Ohlone - Coyote
• mitologia Ojibwe - Nanabozho
• mitologia filipińska - Nuno sa Punso, Aswang
• mitologia polinezyjska - Maui
• mitologia Pomo - Coyote
• tańce Pueblos - Koshares
• mitologia romańska - Păcală
• folklor rosyjski - Ivan the Fool
• mitologia słowiańska - Veles
• mitologia hiszpańska - Don Juan The Trickster of Seville
• folklor tybetański - Uncle Tompa
• mitologia Tsimshian - Txaamsm, Raven, 'Wiigyet (Wielki Człowiek)
• mitologia Tumbuka - Kalulu
• mitologia Ute - Cin-an-ev
• Vodou - Papa Legba, Ti Malice, Baron Samedi
• mitologia zachodnio-afrykańska - Anansi
• mitologia Yoruba - Eshu
• mitologia norweska - Espen Askeladd
ZOBACZ TAKŻE:
- Rdzenni Amerykanie
| |||