Buddyzm tybetański: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
m odmiana nazwisk obcych |
|||
Linia 13:
=== Powstanie buddyzmu w wyniku „starożytnych przekazów” (ningma) ===
[[Plik:A grand view of Samye.jpg|thumb|Główny budynek [[Samje]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: bsam yas), pierwszego klasztoru buddyjskiego w Tybecie powstałego za czasów króla [[Trisong Decen]]a]]
Powstanie buddyzmu w Tybecie zbiegło się z kulminacyjnym etapem buddyzmu [[tantra|tantrycznego]] na obszarach, gdzie obecnie znajdują się [[Nepal]], [[Indie]], [[Pakistan]] i [[Afganistan]]. Ówcześnie znajdowały się tam królestwa indyjskie oraz [[Oddiyana|Oddijana]]. Zainicjowane zostało za czasów panowania tybetańskiego króla [[La Totori Niencen]]a ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: lha tho tho ri gnyan btsan) około roku 173{{odn|Mckay|Namkhai|2003|s=27}}. Dokumenty historyczne opisują buddyzm za czasów władcy [[Historia Tybetu#Imperium tybetańskie|imperium tybetańskiego]] [[Songcen Gampo|Songcena Gampo]], który umarł w roku 650. Zawarł małżeństwo z chińską księżniczką o imieniu [[Wencheng]], która sprowadziła posąg Buddy [[Budda Siakjamuni|Siakjamuniego]] [[Cioło Siakjamuni]] (zwany również Cioło Rinpocze{{odn|Kalmus|1999|s=28}}, [[transliteracja Wyliego|Wylie]]: jo bo rin po che), poślubił nepalską buddyjską księżniczkę o imieniu [[Bhrikuti]]{{odn|Mayhew|Kelly|2008|s=113}}, która sprowadziła posąg [[Akszobhja|Akszobhji]]. Wybudował on kilka świątyń, w tym dwie główne w [[Lhasa|Lhasie]]: Trülnang ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: 'phrul snang, tj. późniejszy [[Ciokang]]) jako miejsce dla posągu Akszobhji i [[Ramocie]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: ra mo che dgon pa) dla posągu Cioło Siakjamuniego{{odn|Mayhew|Kelly|2008|s=103}}{{odn|Dudjom|1991|s=510}}{{odn|Kalmus|1999|s=28}}. Wysłał ministra i tłumacza [[Thönmi Sambhota|Thönmi Sambhotę]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: thon mi sam bho ta, ur. ok. 619) do [[Indie|Indii]] w celu utworzenia [[Pismo tybetańskie|alfabetu tybetańskiego]]{{odn|Dudjom|1991|s=512}} oraz zaprosił [[Aczarja Kumara|Aczarja Kumarę]], [[Shankara|Shankarę]] i nepalskiego [[Aczarja Shilmanju]] w celu tłumaczenia i popularyzowania buddyjskich pism{{odn|The Office of Tibet}}.
Sukcesorem Songcena Gampo był król [[Trisong Decen]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: khri srong lde btsan, 755-797), który oficjalnie ustanowił buddyzm jako religię państwową Tybetu{{odn|Kalmus|1999|s=31}}. W tym celu zaprosił wielu uczonych buddyjskich oraz mnichów, którzy zapoczątkowali rozwój ordynacji mnisiej według tradycji [[sarvastivada]] oraz przekaz sutr (patrz artykuł [[hinajana w buddyzmie tybetańskim]]). Założył on pierwszy klasztor [[Samje]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: bsam yas) niedaleko od [[Lhasa|Lhasy]] oraz zapoczątkował rozwój wadżrajany i aktywność wielu tłumaczy buddyjskich i adeptów [[tantry jogi najwyższej|tantr]], wśród których był tybetański tłumacz [[Locała Wajroczana]]{{odn|Palmo|2004|s=13}} ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: lo tsA ba bai ro ca na) ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: bai ro tsa na). Głównymi z zaproszonych byli [[Śāntarakṣita]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: zhi ba tsho) i [[mahasiddha]] [[Padmasambhava]]{{odn|odn=a|Kongtrul|2008|s=64}}{{odn|Kalmus|1999|s=29}}. Śāntarakṣita był opatem indyjskiego centrum monastycznego [[Nalanda]] i odpowiadał za pełną edukację Tybetańczyków z pism buddyjskich. Padmasambhava odpowiadał za pełen przekaz wadżrajany do Tybetu. Niemniej jednak późniejszy tybetański król [[Langdarma]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: glang dar ma, 838-841), będąc stronnikiem szamańskiej religii [[bön]], doprowadził buddyzm w Tybecie niemal do zaniku{{odn|Dudjom|1991|s=523}}. Przekaz z okresów Trisonga Decena przetrwał głównie poprzez odnajdywanie „ukrytych skarbów” zwanych [[termy (buddyzm)|termami]]{{odn|Kalmus|1999|s=204}}, którym „starożytne przekazy” [[ningma]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: rnying ma) zawdzięczają swoje późniejsze odrodzenie za sprawą takich uczonych jak [[Longczenpa]]{{odn|Dudjom|1991|s=575}} (1308-1363), oraz nieliczne unikatowe przekazy świeckich adeptów i nielicznych mnichów, np. w „starożytnych” przekazach szkoły [[sakja]].
Linia 19:
=== Odrodzenie buddyzmu poprzez „nowożytne przekazy” (sarma) ===
[[Plik:Buddha painted on a rock wall in Tibet.jpg|thumb|Malowidło naskalne przedstawiające Buddę [[Budda Siakjamuni|Siakjamuniego]]]]
W XI wieku nastąpiło drugie przeniesienie i rozwój nauk i przekazów buddyjskich do [[Tybet (region)|Tybetu]] i [[Bhutan]]u (tzw. „nowożytne przekazy” [[sarma (buddyzm)|sarma]], [[transliteracja Wyliego|Wylie]]: gsar ma) od [[mahasiddha|mahasiddhów]] indyjskich. Tym razem po raz pierwszy w pełni nauczano w Tybecie [[tantry jogi najwyższej|tantr jogi najwyższej]], dopiero co spopularyzowanych w buddyjskich Indiach równolegle do tantryzmu [[hinduizm|hinduistycznego]]{{odn|Einoo|2009|s=124}}{{odn|Avari|2007|s=243}}. Dało to podwaliny pod trzy nowe główne tradycje tybetańskie: [[sakja]], [[kagju]] i [[gelug]]. Prekursorem [[kadam]] był zaproszony do Tybetu
W roku 1204 tybetański tłumacz [[Tropu Locała]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: khro phu lo tsa ba byams pa dpal, ur. 1173) zaprosił do Tybetu indyjskiego uczonego [[Shakyashribhadra|Shakyashribhadrę]] (1127-1225){{odn|O’Sullivan}}, dzierżawcę tronu instytutu monastycznego [[Nalanda]] tuż sprzed inwazji [[islam|muzułmańskich]]. Przekazał on w towarzystwie swoich mnichów ponownie do Tybetu ordynację mnisią [[Tipitaka|vinaji]] przekazu [[sarvastivada]]. Najbardziej znanym tybetańskim mnichem tego przekazu został [[Sakja Pandita]] (1182–1251). Shakyashribhadra potwierdził autentyczność przekazu [[ningma]] w Indiach, np. tantry [[Guhyagharba]]{{odn|O’Sullivan}}. Sakja Pandita był ponadto wybitnym uczonym i mistrzem tantr z sakja, który władał wówczas Tybetem{{odn|Kalmus|1999|s=38}}. [[Kubilaj-chan]] (1215-1294) przyjął w roku 1253 [[Drokön Ciögjal Pakpa|Drokön Ciögjal Pakpę]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: 'gro mgon chos rgyal 'phags pa, 1235–1280), bratanka Sakja Pandity, jako swojego najwyższego mistrza duchowego i doradcę w sprawach politycznych{{odn|Berzin|1967}}{{odn|Kalmus|1999|s=38}}. Zainicjowało to długotrwałe związki między duchowymi przywódcami Tybetu, a władcami [[imperium mongolskie]]go, wieki później kontynuowane przez [[dalajlama|dalajlamów]]. Od tego czasu buddyzm tybetański stawał się główną religią [[Mongolia|Mongolii]] i związanych z nią [[Buriacja|Buriacji]] i [[Tuwa|Tuwy]]. „Nowożytne przekazy” ugruntował scholastyk [[Butön Rincien Drup]]{{odn|Kalmus|1999|s=153}} ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: bu ston rin chen grub, 1290-1364) ze szkoły [[sakja]], który zebrał wszystkie nauki, zweryfikowane wtedy jako pochodzące od Buddy [[Budda Siakjamuni|Siakjamuniego]], w kolekcji [[Kangjur]] oraz buddyjskie traktaty i tantry w kolekcji [[Tengjur]]. Ponieważ wiele niezweryfikowanych nauk i tantr czasów [[Trisong Decen]]a oraz term nie znalazło się w tych kolekcjach, [[terton]] i [[scholastyk]] [[Ratna Lingpa]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: ratna gling pa, 1403-1478) zebrał je w alternatywnej kolekcji „Zebranych Tantr Ningma”{{odn|odn=a|Kongtrul|2008|s=28}} ([[transliteracja Wyliego]]: snying ma rgyud 'bum). W 1450 roku w [[Bhutan]]ie urodził się [[Pema Lingpa]], czwarty z pięciu głównych [[terton]]ów w buddyzmie, który utworzył w pełni bhutańską odmianę tradycji ningma{{odn|Harding|2003|s=X}}{{odn|Dudjom|1991|s=796}}{{odn|Mayhew|2011|s=29}}.
=== Rewitalizowanie buddyzmu według syntezy gelug oraz ruchu rime ===
Następnym etapem rozwoju buddyzmu tybetańskiego była [[Synteza filozoficzna|synteza]] [[Sutra|sutr]] i [[tantra|tantr]] wykonana przez
[[Plik:Lobsang Gyatso.jpg|thumb|Posąg przedstawiający V Dalajlamę [[Lobsang Gjaco|Losang Gjaco]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: blo bzang rgya mtsho)]]
W tym okresie Tybetem zaczęli władać [[dalajlama|dalajlamowie]]. Tytuł ''dalaj'' po mongolsku oznaczający ''ocean, w którym zawarta jest mądrość'' ([[Język mongolski|mong.]]: Далай) po raz pierwszy został nadany mnichowi [[Sonam Gjaco]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: bsod nams rgya mtsho, Dalajlama III, 1543–1588) przez [[Mongołowie|mongolskiego]] władcę Altan Chana ([[Język mongolski|mong.]]: Алтан хан, 1507–1582). Następnym mnichem tytułowanym mianem ''dalaj'' został praprawnuk [[Altan Chan]]a o imieniu [[Jonten Gjaco]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: yon tan rgya mtsho, Dalajlama IV, 1589–1617). Pełna władza nad Tybetem została ustanowiona przez kolejnego dalajlamę [[Lobsang Gjaco|Losang Gjaco]]{{odn|Toumadre|Sangda|2003|s=59-60}}{{odn|odn=a|Kongtrul|2008|s=30}}{{odn|Kalmus|1999|s=46}} ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: blo bzang rgya mtsho, Dalajlama V, 1617–1682), zwanego ''Wielkim''. Był on znamienitym politykiem oraz uznanym mistrzem tantr jogi najwyższej i dzogczen. Za jego czasów został wzniesiony pałac [[Pałac Potala|Potala]]{{odn|Kalmus|1999|s=190}}{{odn|Barraux|1995|s=148}} – najbardziej znana tybetańska budowla. Podczas władzy następnych dalajlamów nabierała [[Dominacja społeczna|dominacji]] tradycja gelug, aż stała się najbardziej wpływową i najliczniejszą formą buddyzmu tybetańskiego.
Równocześnie pod wpływem aktywności licznych [[terton]]ów odnawiano przekazy tradycji [[ningma]]{{odn|Kalmus|1999|s=204}}, czego przykładem były nowe termy tertonów [[Dzikme Lingpa|Dzikme Lingpy]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: jigs med gling pa, 1729-1798) i [[Dziamjang Kjence Łangpo]]{{odn|Dudjom|1991|s=835, 849}} ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: 'jam dbyangs mkhyen brtse'i dbang po, 1820–1892). Z ramienia dalajlamów wybierano najwyższych rangą protektorów buddyzmu tybetańskiego mianowanych tytułem chutuchty ([[Język mongolski|mong.]]: хутагт, [[Transkrypcja (językoznawstwo)|transkrypcja]] polska ''chutagt''). [[Zaja Pandita]] (1599–1662) o randze chutuchty utworzył pismo [[todo biczig]] do zapisu [[język kałmucki|języka kałmuckiego]] na podstawie [[pismo mongolskie|pisma mongolskiego]], co ugruntowało buddyzm tybetański w [[Kałmucja|Kałmucji]]{{odn|Maksimov|2008|s=66}}. Cesarz [[Chiny|Chin]] z [[Dynastia Qing|dynastii Qing]] [[Qianlong]] (1711-1799), jako uczeń mistrza II [[Jangjiya Rolbidorji]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: rol pa'i rdo rje, 1716–86) o randze chutuchty, sfinansował kompleks klasztorny [[Yonghegong]] w [[Pekin]]ie{{odn|Atwood|2004|s=261}}. Tytułami chutuchty mianowani byli [[dżawdzandamba|dżawdzandambowie]]{{odn|May|2009|s=51}}, począwszy od I Dżawdzandamby [[Chutagt Öndör Gegeen Dzanabadzar]]a ([[Język mongolski|mong.]]: Жавзандамба хутагт Өндөр Гэгээн Занабазар, ([[Transkrypcja (językoznawstwo)|transkrypcja]]. I Dziecün Dampa, [[transliteracja Wyliego|Wylie]]: I rje btsun dam pa, 1635-1723) z [[Mongolia Zewnętrzna|Mongolii Zewnętrznej]], aż do VIII Dżawdzandamby Chutagt [[Bogda Chan]]a ([[Język mongolski|mong.]]: Богд хаан, 1869–1924) po śmierci którego proklamowano utworzenie [[Mongolska Republika Ludowa|Mongolskiej Republiki Ludowej]].
Ostatnim znaczącym etapem rozwoju było rewitalizowanie nauk sutr i tantr w ramach wielu kolekcji scholastyka [[Dziamgon Kongtrul Lodro Thaje]] (1813-1899) związanych z ruchem [[rime]]. W odróżnieniu od syntezy [[Congkhapa|Congkhapy]] zebrał on przekazy tantr, term i nauk uwzględniając ich różnorodność, odrębność i oryginalność. Z tego względu do czasów obecnych stosuje się podział buddyzmu Tybetu na osiem wielkich systemów praktyk oraz syntezę praktyk w ramach tradycji gelug{{odn|odn=a|Kongtrul|2008|s=27-29}}. W następnym wieku następowało umacnianie tego podziału. Kulminacją tego była [[Polaryzacja społeczna|polaryzacja]] na nurty w duchu [[Tolerancja|tolerancji]] rime takich mistrzów jak [[Dzongsar Kjence Ciökji Lodrö]]{{odn|Sogjal|1997|s=387}} ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: rdzong gsar mkhyen brtse chos kyi blo gros, 1893–1959) oraz na nurty w duchu ekskluzywizmu gelug takich mistrzów jak [[Pabongka Rinpocze]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: pha bong kha rin po che, 1878–1941). Pomimo prób otwarcia Tybetu na świat przez Dalajlamę XIII [[Thubten Gjaco]]{{odn|Kalmus|1999|s=48}} (ur. 12 lutego 1876, zm. 17 grudnia 1933), państwo to cechowała silna [[izolacja]] od świata z zamknięciem granic dla [[turystyka|turystyki]] cudzoziemskiej.
Linia 68:
# praktyki [[Shangpa|szangpa]] kagju przekazane od mahasiddhini [[Niguma|Nigumy]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: ni gu ma)
# praktyki linii [[sicie]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: zhi byed) „Uspokojenia” ([[język angielski|ang.]]: ''Pacification'') oraz linii [[czöd]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: gcod) „Odcięcia” ([[język angielski|ang.]]: ''Cutting''), jako unikatowego odłamu linii sicie, przekazane od mahasiddhy [[Dampa Sangje]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: Dam pa sangs rgyas)
# praktyki [[jordruk]] ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: sbyor drug), „Sześcioczęściowej Wadżra Jogi”, związanej z tantrą [[Kalaczakra]] pochodzące od [[mahasiddha|mahasiddhy]] [[Kalaczakrapada|Kalaczakrapady]] (zwanego również Cilupa{{odn|Kalmus|1999|s=152}}, XI w.)
# praktyki „Podejścia i Zrealizowania Trzech Wadżr” ([[transliteracja Wyliego|Wylie]]: rdo rje gsum gyi bsnyen sgrub, [[język angielski|ang.]]: the Approach and Accomplishment of the Three Vajras), które zawierają podejście „Sześcioczęściowej Wadżra Jogi” w nawiązaniu do zrealizowania „Trzech Wadżr” ciała, mowy i umysłu, pochodzące od tybetańskiego mahasiddhy [[Orgjenpa|Orgjenpy]].
=== Charakterystyka ===
| |||