Bitwa o Kijów (1943): Różnice pomiędzy wersjami

|commons = Category:Battle of Kiev (1943)

}}

 

3 listopada 1943 roku wojska [[1 Front Ukraiński|1. Frontu Ukraińskiego]] przystąpiły do ofensywy na Kijów. Po kilku dniach zaciętych walk Armia Czerwona 6 listopada wyzwoliła Kijów spod okupacji niemieckiej. Po wyzwoleniu stolicy Ukrainy siły radzieckie kontynuowały swoją ofensywę w głąb Ukrainy, ścigając wycofujące się wojska niemieckie. Dowództwo [[Grupa Armii Południe|Grupy Armii „Południe”]] podjęło wtedy decyzję o przeprowadzeniu kontruderzenia mającego na celu odbicie Kijowa. 15 listopada Wehrmacht przystąpił do kontruderzenia. Pomimo początkowych sukcesów i zdobycia [[Żytomierz]]a oraz kilku innych miast niemieckie natarcie zostało powstrzymane przez radziecką obronę i siły niemieckie zostały zmuszone do odwrotu. Było to ostatnie przeciwuderzenie feldmarsz. [[Erich von Manstein|Ericha von Mansteina]] (dowódcy Grupy Armii „Południe”) podczas II wojny światowej. 24 grudnia 1943 roku, dzień po zatrzymaniu niemieckiego kontruderzenia, Armia Czerwona rozpoczęła [[Operacja dnieprowsko-karpacka|operację dnieprowsko-karpacką]], która do połowy kwietnia 1944 roku wyzwoliła całą Ukrainę (z wyjątkiem [[Lwów|Lwowa]]) na zachód od Dniepru.

== Podłoże ==

=== Ofensywa Armii Czerwonej na lewobrzeżnej Ukrainie ===

 

26 sierpnia 1943 roku wojska Frontu Centralnego gen. [[Konstanty Rokossowski|Konstantyna Rokossowskiego]] przystąpiły do operacji czernihowsko-połtawskiej uderzając najpierw w kierunku [[Siewsk]]a. W tym samym czasie jednostki Frontu Woroneskiego rozpoczęły ofensywę w kierunku [[Połtawa|Połtawy]] i [[Krzemieńczuk]]a, mając na celu utworzenie przyczółków po drugiej stronie Dniepru. Wieczorem 27 sierpnia, po zaciekłych walkach z niemiecką [[2 Armia (III Rzesza)|2. Armią]] z [[Grupa Armii „Środek”|Grupy Armii „Środek”]], [[65 Armia (ZSRR)|65. Armia]] Frontu Centralnego (dowódca gen. [[Paweł Batow]]) wspólnie z 4. Korpusem Artylerii Przełamania i [[2 Armia Pancerna (ZSRR)|2. Armią Pancerną]] (dowódca gen. [[Aleksiej Rodin]]) wyzwoliły Siewsk. Gen. Rokossowski rozkazał wtedy dowódcy [[60 Armia (ZSRR)|60. Armii]] gen. [[Iwan Czerniachowski|Iwanowi Czerniachowskiemu]], którego armia działała na skrzydłach zgrupowania uderzającego na Siewsk, parcia naprzód z największą prędkością. Do wieczora 31 sierpnia 60. Armia posunęła się do przodu o 60 km i poszerzyła wyłom do 100 km<ref>Konecki (2005), s. 420.</ref>. Z tego powodu Niemcy zmuszeni byli do szybkiego wycofania się, co umożliwiło 65. i [[48 Armia (ZSRR)|48. Armii]] dowodzonej przez gen. [[Prokofij Romanienko|Prokofija Romanienkę]] (także działającej na skrzydłach zgrupowania, które wyzwoliło Siewsk) zwiększenie tempo natarcia<ref name="Konecki421">Konecki (2005), s. 421.</ref>.

 

W tym samym czasie 60. Armia kontynuowała swoje działania. 6 września wyzwoliła [[Konotop (Ukraina)|Konotop]], a 9 września [[Bachmacz]], dzięki czemu okrążyła i zniszczyła po dwóch dniach cztery niemieckie dywizje piechoty. 15 września wyzwoliła [[Nieżyn (Ukraina)|Nieżyn]], przez co droga na Kijów stała otwarta<ref name="Konecki421" />. Jednocześnie wojska Frontu Woroneskiego toczyły ciężkie walki na linii [[Romny]] – [[Łochwica]]<ref>Konecki (2005), s. 421–422.</ref>. Pozostawały one w tyle za lewym skrzydłem Frontu Centralnego o 120 km. Spowodowało to powstanie dużej luki pomiędzy tymi frontami, zmuszając 60. Armię do przerwania swoich operacji i zabezpieczenia swojej odsłoniętej flanki. W drugiej połowie września, na rozkaz Stawki, linia rozgraniczenia pomiędzy Frontem Centralnym a Woroneskim została przesunięta ku północy i Kijów znalazł się w strefie operacyjnej Frontu Woroneskiego. Odtąd jego zadaniem było wyzwolenie tego miasta<ref name="Konecki422">Konecki (2005), s. 422.</ref>. Po jego wykonaniu miał nacierać w kierunku na [[Berdyczów]], [[Żmerynka|Żmerynkę]] i Mohylów Podolski<ref name="autonazwa1" />. Front Centralny miał nacierać na Czernihów<ref name="Konecki422" />.

 

 

=== Walki na przyczółkach bukryńskim i liuteskim ===

W tym czasie Front Woroneski nacierał w kierunku Romny–[[Perejasław Chmielnicki|Perejasław]]. 9 września Stawka wydała dyrektywę, w której zdefiniowała zadanie i pas działania frontu<ref name="Konecki423" />. Do obrony rejonu Kijowa z Grupy Armii „Południe” wydzielono aż 30 dywizji, w tym 7 pancernych. Bezpośredni atak na miasto był niemożliwy<ref name="autonazwa1" />. Z tego powodu głównym celem operacji było obejście Kijowa od południa zamiast wykonania ataku frontalnego. Front Woroneski miał tego dokonać poprzez zniszczenie wojsk przeciwnika na lewym brzegu Dniepru, wyzwolenie wszystkich terenów w strefie operacyjnej frontu, a także od 1 do 5 października zdobycie przyczółków za pomocą jednostek pancernych i zmechanizowanych na odcinku [[Rzyszczów]]–[[Czerkasy]], a następnie kontynuowanie operacji na prawym brzegu Dniepru. Na prawym skrzydle Frontu główne uderzenie miały wykonać [[38 Armia (ZSRR)|38.]], [[40 Armia (ZSRR)|40. Armia]], [[3 Gwardyjska Armia Pancerna|3. Gwardyjska Armia Pancerna]] (dowódca gen. [[Paweł Rybałko]]), trzy korpusy pancerne i jeden korpus kawalerii. Główne siły tej grupy uderzeniowej powinny według planów wyjść na odcinek Rzyszczów–[[Kaniów (Ukraina)|Kaniów]] (szerokość w linii prostej ok. 40 km). Po natarciu grupy uderzeniowej do działań miały przystąpić armie [[47 Armia (ZSRR)|47.]], [[52 Armia (ZSRR)|52.]] i [[27 Armia (ZSRR)|27.]] Ich zadaniem było atakowanie na centralnym odcinku frontu i wyjście nad Dniepr w rejonie Czerkas (ok. 50 km na południe od Kaniowa). [[4 Gwardyjska Armia|4. Gwardyjska Armia]] miała ubezpieczać front od południa i pomóc Frontowi Stepowemu w wyzwoleniu Połtawy i Krzemieńczuka. Jednostkami odpowiedzialnymi za zdobycie przyczółków na odcinku Rzyszczów–Czerkasy były 3. Gwardyjska Armia Pancerna, 5., 2. i 10. Korpus Pancerny oraz 1. Gwardyjski Korpus Kawalerii<ref name="Konecki424">Konecki (2005), s. 424.</ref>. Przed rozpoczęciem uderzenia na Kijów w skład Frontu Woroneskiego wchodziły armie 38., 40., 47., 52. i 27. oraz 4. i [[6 Gwardyjska Armia|6. Gwardyjska]], 3. Gwardyjska Armia Pancerna, trzy korpusy pancerne (2., 5. i 10.), 3. Gwardyjski Korpus Zmechanizowany i 1. Gwardyjski Korpus Kawalerii. Podczas operacji doszło do zmiany tego składu. 6. Gwardyjska Armia została wycofana do odwodu Naczelnego Dowództwa<ref name="Konecki423" />, a 29 września 52. Armia i 4. Gwardyjska Armia zostały przekazane Frontowi Stepowemu, jednocześnie Front Woroneski otrzymał od Frontu Centralnego 13. i 60. Armię wraz z ich pasami działania<ref name="autonazwa1" /><ref name="Konecki423" />.

 

Na prawym skrzydle Frontu Woroneskiego nacierały 38. Armia (w kierunku na Kijów) i 40. Armia (w kierunku na Perejasław). 3. Gwardyjska Armia Pancerna nacierała wspólnie z tymi armiami i po sforsowaniu rzeki [[Suła]] pokonywały one 25-30 km na dobę<ref name="Konecki427">Konecki (2005), s. 427.</ref>. Od 16 września opór niemiecki zaczął słabnąć, ponieważ główne jednostki niemieckie wycofywały się za Dniepr, dzięki czemu wojska radzieckie nacierały bez problemów<ref>Konecki (2005), s. 425.</ref>. Na lewym skrzydle frontu nacierały armie 47., 52., 27. i 4. Gwardyjska, które pozostawały jednak w tyle za szybko posuwającymi się armiami prawego skrzydła. Po sforsowaniu rzeki Udej (dopływ Suły) 3. Gwardyjska Armia Pancerna zaczęła nacierać w pasie 40. Armii, ponieważ na tym kierunku Rosjanie zamierzali utworzyć przyczółek, z którego mieli uderzyć na Kijów<ref name="Konecki427" />. Przyczółek ten znajdował się 60 km na południe od Kijowa w dużym zakolu Dniepru, który skręca dużym łukiem na północny-wschód<ref name="Konecki424" /><ref name="Konecki427" />, dzięki czemu radziecka artyleria mogła go ostrzeliwać aż z trzech stron. W centrum tego przyczółka leżała miejscowość Wielki Bukryn, co dało mu nazwę przyczółek bukryński. Jednak sforsowanie Dniepru w tym miejscu, a następnie zajęcie tego przyczółka nie było łatwym zadaniem. Dniepr osiągał w tym rejonie 800 m szerokości, a jego głębokość dochodziła do 12 m. Prawy brzeg był bardzo wysoki (wznosił się na 60-80 m, a w pobliżu wsi Hrihoriwka nawet 150 m)<ref name="Konecki427" /> i umożliwiał kontrolowanie płaskiego lewego brzegu ze znacznej odległości<ref name="autonazwa1" />. Na przyczółku bukryńskim było wiele jarów o głębokości 30-40 m oraz dolin o wysokich urwiskach, co bardzo niesprzyjało użyciu wojsk pancernych<ref name="Konecki427" />.

 

Niemcy szybko zorientowali się, że Rosjanie chcą utworzyć w tym miejscu przyczółek i gen. [[Otto Wöhler]] (dowódca [[8 Armia (III Rzesza)|8. Armii]] broniącej tego odcinka Dniepru) nakazał [[XXIV Korpus Pancerny (III Rzesza)|XXIV Korpusowi Pancernemu]] dowodzonego przez gen. [[Walther Nehring|Walthera Nehringa]] i wchodzącego w skład jego armii, który w tym czasie wycofywał się przez most kolejowy w Kaniowie, obsadzenie brzegu bukryńskiego, na którym dotychczas nie było żadnych wojsk niemieckich. Rozpoczął się wyścig czołgów gen. Rybałki i gen. Nehringa<ref name="Konecki427" />. 21 września po 200-kilometrowym marszu 3. Gwardyjska Armia Pancerna dotarła do Dniepru na odcinku Kozince–Horodyszcze. Pierwszą jednostką tej armii pancernej, która dotarła do tej rzeki była 51. Gwardyjska Brygada Pancerna ppłk. Nowochiatki, wchodząca w skład 6. Gwardyjskiego Korpusu Pancernego<ref>Konecki (2005), s. 428.</ref>. Pomimo braku odpowiedniego sprzętu do forsowania rzek i skromnej ilości przeprawowych pontonów<ref>Konecki (2005), s. 428–429.</ref> jednej z kompanii 51. Gwardyjskiej Brygady Pancernej dowodzonej przez ppor. Sinaszkina udało się 22 września sforsować Dniepr. Ze wsparciem [[Partyzantka radziecka|partyzantów]] kompanii udało się następnie wyzwolić wieś Hrihoriwkę, leżącą w południowej części przyczółka bukryńskiego. Dzień wcześniej, 21 września, jednostki 13. Armii Frontu Centralnego sforsowały Dniepr na północ od Kijowa w rejonie miejscowości Mijewo, a 22 września wylądowały tam główne siły tej armii. W pierwszym tygodniu forsowania Dniepru wojska Frontu Woroneskiego utworzyły kilka małych przyczółków o które musiały stoczyć zażarte walki, by je utrzymać<ref name="Konecki429">Konecki (2005), s. 429.</ref>.

 

Naczelne Dowództwo Armii Czerwonej i Frontu Woroneskiego zdecydowało się wtedy desantować w rejonie przyczółka bukryńskiego dwie brygady [[Wojska powietrznodesantowe|powietrznodesantowe]]. Brygady te miały ubezpieczyć i chronić przyczółek od niemieckich kontrataków<ref name="Konecki429" />. Zadaniem 5. Brygady Powietrznodesantowej było powstrzymanie na zachód od Kaniowa niemieckich posiłków nadchodzących z południowego-wschodu, zaś 3. Brygady – bronienie odcinka Szandra–Lipowiec i oczekiwanie na przybycie sił 40. Armii. Następnie po utworzeniu zwartej linii obronnej opartej na bagnach wzdłuż rzeki Rosawa brygady miały stworzyć przyczółek operacyjny wspólnie z jednostkami 40. Armii, którym udało się sforsować Dniepr<ref>Konecki (2005), s. 429–430.</ref>. Była to największa operacja powietrznodesantowa Armii Czerwonej podczas II wojny światowej. Wczesnym zmierzchem 24 września desant się rozpoczął<ref>Konecki (2005), s. 430.</ref>. Spadochroniarzy desantowano na zachód od miejscowości Dudari i w rejonie miejscowości Kolesyszcze<ref>Konecki (2005), s. 431.</ref>. Jednak z powodu błędów organizacyjnych i złego rozpoznania desant zakończył się porażką<ref name="autonazwa1" /><ref>Konecki (2005), s. 432.</ref>. Wielu spadochroniarzy zostało rozrzuconych na wielkim terenie w małych, oddzielnych grupach, skakając w kilku falach. Rosjanie lądowali wśród niemieckich oddziałów kierujących się w kierunku przyczółka bukryńskiego, przez co większość z nich została zabita zanim wylądowała na ziemi<ref name="autonazwa1" /><ref>Konecki (2005), s. 431–432.</ref>. Według danych rosyjskich do 5 października z desantowanych około 7000 spadochroniarzy odnalazły się 43 grupy liczące 2300 żołnierzy. Byli oni zmuszeni do przerwania swojego pierwotnego zadania i połączenia się z partyzantami w lasach między Kaniowem a Czerkasami<ref>Konecki (2005), s. 433.</ref>.

 

Jednocześnie toczyły się zaciekłe walki o przyczółki na zakolu bukryńskim. Z powodu szybkiego kontrataku Niemców i ich przewagi w lotnictwie i artylerii, a także braku odpowiedniego sprzętu do forsowania rzek, który umożliwiłby przeprawienie czołgów i ciężkiej artylerii piechota 40. Armii nie była w stanie połączyć kilku taktycznych przyczółków. 29 września 40. Armia została zmuszona przez niemieckie kontrataki do opuszczenia północnych zabudowań Bukrynu i Hrihoriwki oraz wzgórz 210,8 i 244,5<ref name="Konecki434">Konecki (2005), s. 434.</ref>.

 

 

=== Zmiana taktyki i przygotowania do uderzenia na Kijów ===

12 października siły Armii Czerwonej podjęły próbę przerwania niemieckiej obrony na zakolu bukryńskim, wydostania się z tego zakolu i rozwinięcia ofensywy w kierunku Kijowa. Jednak bez wsparcia czołgów 3. Gwardyjskiej Armii Pancernej<ref name="Konecki435">Konecki (2005), s. 435.</ref>, które nie były w stanie operować w podmokłym terenie zakolu<ref name="Konecki434" />, atak zakończył się porażką<ref name="Konecki435" />. 21 października ponowiono próbę wyrwania się z przyczółka, jednak ta także zakończyła się niepowodzeniem. Po fiasku prób rozwinięcia ofensywy z przyczółka bukryńskiego na Kijów [[Józef Stalin|Stalin]] zadzwonił do [[Nikołaj Watutin|Watutina]] i zaproponował mu zmienienie kierunku natarcia na Kijów z przyczółka bukryńskiego na przyczółek liuteski. Na przyczółku bukryńskim Niemcy skoncentrowali duże siły, w tym jednostki pancerne i zmotoryzowane ze wsparciem lotnictwa. Teren sprzyjał także Niemcom w powstrzymywaniu uderzeń jednostek Armii Czerwonej. Sytuacja na przyczółku liuteskim wyglądała dokładnie na odwrót. Teren w tym rejonie był płaski i tym samym umożliwiał wykorzystanie dużej liczby czołgów. Niemieckie siły znajdujące się w rejonie tego przyczółka były bardzo skromne, dzięki czemu oddziały Armii Czerwonej walczące na tym przyczółku osiągnęły o wiele większe sukcesy, niż jednostki na przyczółku bukryńskim. Stalin zaproponował przerzucenie 3. Gwardyjskiej Armii Pancernej i jednostek wsparcia 40. Armii na przyczółek liuteski (tylko podczas nocy) skąd miały zaatakować Kijów, podczas gdy jednostki 27. i 40. Armii miały nadal atakować na przyczółku bukryńskim. Tym samym zamierzano zmylić przeciwnika<ref name="Konecki435" />.