Orygenes: Różnice pomiędzy wersjami

'''Orygenes''' ([[greka|gr.]] {{grc|Ὠριγένης}}, ''Origenes'', ok. [[185]]-[[254]]) – jeden z najbardziej płodnych komentatorów [[Biblia|Pisma Świętego]] w epoce [[Ojcowie Kościoła|patrystycznej]]. Zajmował się, podobnie jak później [[Hieronim ze Strydonu]] ([[330]]-[[420]]), egzegezą krytyczną oraz literalną; egzegezę alegoryczną doprowadził do szczytu rozwoju<ref>Por.{{r|Por cytuj książkę | nazwisko = Crouzel SJ| imię = Henri | tytuł = Orygenes | wydawca = Homini | miejsce = Kraków | rok = 2004 | strony= 93| isbn=83-89598-05-1}}</ref>. W zasadniczy sposób przyczynił się do ukształtowania tradycji teologicznej [[Szkoła aleksandryjska (teologia)|Szkoły Aleksandryjskiej]]. Znany jest również jako twórca, odrzuconej później przez [[Magisterium Kościoła|Magisterium]], teorii [[preegzystencja|preegzystencji]] dusz<ref name="nazwa_1">''Wielka Historia Świata'', t.8, prac. zbior., wyd. Polskie Media Amer. Com, 2005, s. 303, {{ISBNr|83-7425-033-Xnazwa_1}}.</ref>. Był wykształcony filozoficznie; razem z [[Plotyn]]em studiował u [[Ammonios Sakkas|Amoniusza Sakkasa]]. Jest zaliczany do [[Ojcowie Kościoła|pisarzy starochrześcijańskich]], a także, mimo że niektóre jego teorie uznano za błędne, do [[Ojcowie Kościoła|Ojców Kościoła]].

Orygenes dążył do wyrażenia myśli chrześcijańskiej pojęciami [[Filozofia starożytna|filozofii greckiej]], szczególnie pism [[Platon]]a. Prowadził [[ascetyzm|ascetyczny]] tryb życia – nie spożywał [[mięso|mięsa]], [[Napój alkoholowy|alkoholu]] ani [[oliwa z oliwek|oliwy]]. W pragnieniu osiągnięcia harmonii i czystości duchowej, w zmaganiach ze swoją seksualnością posunął się w wieku osiemnastu lat do uczynienia siebie eunuchem (Por. Mt 19,12)<ref>W tekście oryginalnym, greckim Ewangelii Mateusza słowo ''bezżenny'' brzmi dosłownie ''eunuch'' (''ευνουχονται''): ''Bo są niezdatni do małżeństwa, którzy z łona matki takimi się urodzili; i są niezdatni do małżeństwa, których ludzie takimi uczynili; a są i tacy bezżenni, którzy dla królestwa niebieskiego sami zostali bezżenni. Kto może pojąć, niech pojmuje!'' </ref>{{r|uwaga2|grupa1=uwaga}}. Dziś prawdziwość tego czynu bywa kwestionowana, m.in. przez Henryego Chadwicka<ref>{{Cytuj książkę r| tytuł = Myśl wczesnochrześcijańska a tradycja klasyczna-s74| miejsce = Poznań | rok = 2000| strony = 74| inni = Piotr Siejkowski (przekład)}}</ref><ref>Por. {{cytuj pismo| autor = Mariusz Szram | tytuł = Autokastracja Orygenesa – fakt czy nieporozumienie?| czasopismo = Vox Patrum |wolumin = 23| wydanie = 2003| oznaczenie = t.44-45 | strony = 171-202}}</ref>, gdyż wzmianka o nim znajduje się tylko w ''Historii Kościoła'' [[Euzebiusz z Cezarei|Euzebiusza z Cezarei]]<ref name=autonazwa1>{{r|Euzebiusz z Cezarei, ''Historia Kościoła'', VI, 8</ref>}}. Jednak sam Orygenes w ''Komentarzu do Ewangelii św. Mateusza'' zdaje się nawiązywać do tego wydarzenia – jego słowa sprzeciwu wobec literalnego, nieduchowego, "według ciała" (por. 2 Kor 5,16) rozumienia słów Jezusa, brzmią jak przestroga wypływająca z własnego bolesnego doświadczenia<ref>Orygenes komentując Mt 19,12 pisze o doświadczeniu osób trzecich, wśród których jednak mógł być on sam: ''/Człowiek ten/ zamiast wznieść się do ducha przeczytanych słów, pozostał przy ich literze. Otóż niektórzy moi poprzednicy nie zawahali się w swoich pismach dostarczyć pobudek do tego, że pewni ludzie dla królestwa niebieskiego odważyli się doświadczyć trzeciej, jako podobnej do dwóch pierwszych, niezdolności do małżeństwa. My, którzyśmy kiedyś rozumieli Chrystusa, Słowo Boże, według ciała i według litery, lecz teraz już nie rozumiemy Go w ten sposób (por.2 Kor 5, 16), nie uznajemy za właściwą interpretacji tych, którzy rzekomo dla królestwa niebieskiego zadali sobie trzecią niezdolność do małżeństwa. I nie traciłbym dłużej czasu na zbijanie poglądu tego, kto i trzecią niezdolność na podobieństwo do dwóch pierwszych chce pojmować cieleśnie, gdybym nie widział takich, co się na to odważyli i nie spotkał tych, którzy do takiego czynu potrafią skłonić co gorętszą duszę wierzącą, lecz nie bardzo słuchającą rozumu''. Dalej Orygenes cytuje [[Sekstus Empiryk{{r|Sekstusa Empiryka]] /''Sentencje'', 13 i 273/ oraz [[Filon z Aleksandriiuwaga1|Filona aleksandryjskiego]] /''Quod Deterius Potiori Insidiari Soleat'' (''O tym, że gorszy zazwyczaj robi zasadzki na silniejszego''), 176/ i pisze: ''Lecz nie należy im wierzyć, bo nie zrozumieli myśli Pism Świętych traktujących o tym zagadnieniu. Jeśli bowiem wśród owoców ducha obok miłości, radości, cierpliwości oraz innych cnót wyliczone zostało także opanowanie (por. Ga 5, 22), to raczej powinno ono wydawać owoce i raczej należy zachować dane od Boga męskie ciało, niż odważać się na coś innego. (...) Niech więc ten, co zamierza odważyć się na tego rodzaju czyn, pomyśli, co musi wycierpieć od tych, którzy go będą łajać''. (''Komentarz do Ewangelii według św. Mateusza'', ŹMT 10, Kraków: WAM, 1998, s. 232-233). Podobną figurę retoryczną pisania o osobach trzecich, gdy chce opowiedzieć o swoim przeżyciu, stosuje św. Paweł w [[2. List do Koryntian|2 Kor]] 12, 2.</ref>grupa1=uwaga}}.

Zdobywał sobie rozgłos i autorytet również poza Aleksandrią. Uciekając z miasta przed zamieszkami religijnymi, stłumionymi przez [[Karakalla|Karakallę]] w [[216]] roku, dotarł do [[Palestyna|Palestyny]], gdzie biskupi [[Cezarea Nadmorska|Cezarei]] i [[Jerozolima|Jerozolimy]] poprosili go o wygłaszanie kazań podczas nabożeństw, co w samej Aleksandrii obudziło sprzeciwy, jako że Orygenes był [[laicyzm|laikiem]]. Podczas następnej podróży do Palestyny około roku [[230]] z rąk tych samych biskupów otrzymał święcenia kapłańskie, ale i tym razem nie udało mu się uniknąć problemów. Biskup Demetriusz, którego od dawna raziły poglądy Orygenesa, wykorzystał zdarzenie z młodości Orygenesa, nazwane przez Euzebiusza z Cezarei „śmiałym czynem”<ref{{r|Euzebiusz name=autonazwa1z Cezarei />Historia}} (wspomniana kastracja) i zgodnie z prawem zakazującym udzielania święceń kapłańskich eunuchom stwierdził nieważność jego święceń. Potępiony przez [[synod]] aleksandryjski, został Orygenes w [[232]] roku usunięty z [[Aleksandria|Aleksandrii]]. Osiadł w [[Cezarea (Izrael)|Cezarei]], gdzie założył własną szkołę teologiczną, która osiągnęła duży rozgłos. Działająca przy szkole [[Biblioteka w Cezarei|biblioteka]] miała opinię najlepszej biblioteki teologicznej w końcu starożytności<ref>{{r|D. C. Parker, ''Codex Sinaiticus: The Story of the World’s Oldest Bible'', London: The British Library, 2010, s. 85.</ref>}}.

Orygenes wiele studiował, pisał, wykładał, komentował Pismo Święte, a także oddawał się dziełom miłosierdzia. Często pomagało mu w pisaniu aż siedmiu kopistów naraz<ref>Por. Aherne, Cornelius, hasło "Commentaries on the Bible." w: ''The Catholic Encyclopedia''. Vol. 4. Nowy Jork 1908. [http://www.newadvent.org/{{r|----------cathen/-04157a.htm New Adwent Catholic Encyclopedia (en)]</ref>}}. Był znany ze swej solidności, sumienności i pracowitości. Ze względu na skuteczność swojej argumentacji zyskał przydomek "''Stalowy''"<ref>{{r|Henri Crouzel, ''Orygenes'', HOMINI, Bydgoszcz 1996, s. 87.</ref>}}. Dzieła Orygenesa były tak liczne, że [[Hieronim ze Strydonu|święty Hieronim]] pytał: "Kto z nas przeczyta tyle, ile on napisał?". Jednak jedynie część jego twórczości zachowała się do dzisiaj i to przeważnie w przekładach łacińskich [[Rufin]]a i św. Hieronima. Orygenes, podejmując polemikę z jakimś autorem, poddawał jego wypowiedzi szczegółowej [[Egzegeza|egzegezie]]; stąd w jego pismach znajdywały się obszerne cytaty z tekstów, z którymi polemizował, dzięki czemu np. w dziele ''Contra Celsum'' zachowały się ogromne fragmenty pism [[Kelsos|Celsusa]].

[[Klemens Aleksandryjski]] ([[150]]-[[215]]) i Orygenes – inaczej niż np. [[Ireneusz z Lyonu]] i [[Tertulian]] – rozróżniali wśród chrześcijan dwie grupy: wiernych zadowalających się prostymi prawdami wiary, pozostających w swoich różnych mniejszych lub większych grzesznych przyzwyczajeniach oraz wiernych duchowych, [[mistyk]]ów i świętych, oświecanych światłem Chrystusa, które wlewa w ich dusze głębszą wiedzę i mądrość Bożą<ref>{{r|Por. {{cytuj książkę | nazwisko = Crouzel SJ | imię = Henri | tytuł = Origène et la «connaisance mystique» | miejsce = Brugia | rok = 1961 | strony = 474-493nazwisko2}}</ref>. Według Orygenesa tylko ci ostatni mogą być uważani za Kościół Boży, podczas gdy ci pierwsi są jedynie tymi, ''którzy wzywają imienia Boga''<ref> {{r|Por. Orygenes, ''Komentarz do 1 Listu do Koryntian'', 1, wydane: {{Cytuj pismo |nazwisko = Jenkins | imię = Cl. | tytuł = Origen on I Corinthians | czasopismo = Journal of Theological Studies |wolumin = 9 |wydanie = 1907-1908|strony = 232, lek. 4}}</ref>. Stąd podejście Orygenesa do teologii nazywane jest czasem ''«gnozą chrześcijańską»'' – mimo iż z prądami synkretycznej, [[Gnostycyzm|ezoterycznej gnozy]] ten typ uprawiania teologii łączy jedynie nazwa. Podział wiernych pozostanie także w niebie, podczas gdy nieoświeceni zostaną po prostu zbawieni, duchowi wierni otrzymają ponadto wieniec chwały<ref>{{r|Por. Orygenes, ''Homilie na Ewangelię św. Łukasza'', 17.</ref>}}. Do grupy nieoświeconych wewnętrznie Orygenes zaliczał także osoby, które zostawszy wdowami lub wdowcami nie potrafiły żyć w ewangelicznej powściągliwości i wstępowały ponownie w związek małżeński. Drugi związek nie jest bowiem zgodny z naturą Adama, pierwszego człowieka. Nie mógłby on powiedzieć o drugiej żonie: ''Ta dopiero jest kością z moich kości i ciałem z mego ciała!'' (Rdz 2,23). Również Abraham i Jakub, mimo iż mieli więcej żon, do grobu złożeni zostali jedynie z pierwszymi żonami<ref>{{r|Por. Orygenes, ''Komentarz do 1 Listu do Koryntian'', 1, wydane: {{Cytuj pismo |nazwisko = Jenkins | imię = Cl. | tytuł = ''Origen on I Corinthians'' | czasopismo = Journal of Theological Studies |wolumin = 9 |wydanie = 1907-1908|strony = 504, lek. 14 oraz lek. 19do2}} </ref>. Orygenes nie szedł tak daleko, jak Tertulian, który w późniejszym okresie uważał, że ponowne małżeństwo osób owdowiałych jest cudzołóstwem, sądził jednak, że Chrystus nie zaliczy ich w niebie do zgromadzenia nowo narodzonych i Kościoła nieskalanych, lecz jedynie zbawi ich w swoim Imieniu<ref>{{r|Por. Orygenes, ''Homilie na Ewangelię św. Łukasza'', 17. {{cytuj książkę | nazwisko = Crouzel SJ | imię = Henri | tytuł = Virginité et mariage selon Origène | wydawca = Desclée de Brouwer | miejsce = Paryż-Brugia | rok = 1963 | strony= 156-157Ewangelię2}}</ref>.

Fakt pojawienia się licznych głosów podających w wątpliwość ortodoksję niektórych wypowiedzi Orygenesa – zwłaszcza teorii preegzystencji dusz – nie umniejsza doniosłości jego pism. Orygenesa krytykował m.in. [[Metody z Olimpu]] (zm. [[311]]) i [[Epifaniusz z Salaminy]] ([[315]]-[[403]]). Kontrowersje obejmowały również jego poglądy na relacje Syna i Ojca. Według [[Focjusz I Wielki|Focjusza]] Orygenes ogromnie bluźni, twierdząc, że ''Syn został stworzony przez Ojca''. Zastrzeżenie krytyków budziła czasem sama erudycja Aleksandryjczyka, jego nacisk na poznanie rozumowe – św. Ireneusz np. wskazywał na niebezpieczeństwo rozumowania, które za wszelką cenę miało rozstrzygać to, czego nie rozstrzygnęła Ewangelia{{Fakt|data=2009-08}}. Bronili Orygenesa i przechowywali jego pisma [[Pamfil z Cezarei]] (zm. [[309]]) oraz [[Euzebiusz z Cezarei]]. Napisali też ''Obronę Orygenesa'', z której zachowała się jedynie I księga w tłumaczeniu Rufina (PG 17, 541-616). Wspomina o niej [[Sokrates Scholastyk]] w swej ''Historii Kościoła'' III,7<ref>''Orygenes zaś we wszystkich swoich dziełach uznaje prawdę, że Chrystus, kiedy stał się człowiekiem, otrzymał i duszę ludzką. W szczególności dziewiąty tom jego komentarzy do Księgi Rodzaju ukazuje tajemnicę tej prawdy wiary, kiedy to autor obszernie wywodzi, że Adam jest figurą Chrystusa, a Ewa — Kościoła. Zarówno święty Pamfil, jak i Euzebiusz, noszący przydomek jego syna, są wiarygodnymi świadkami tych twierdzeń. Obaj bowiem, wspólnymi siłami układając biografię Orygenesa i odpowiadając na zarzuty ze strony tych, którzy po wziąwszy jakieś uprzedzenie niechętnie odnosili się do mistrza, powiedzieli w sławnej jego apologii, że Orygenes nie podjął tych zagadnień jako pierwszy, lecz wyjaśnił mistyczną Tradycję Kościoła''. "Historia Kościoła", S. J. Kazikowski (przekład), Ewa Wipszycka (wstęp), Adam Ziółkowski (komentarz), PAX Warszawa 1986, s. 285. {{ISBNr|83-211-0519-Xuwaga3|grupa1=uwaga}}.</ref>. Był to okres, kiedy wiele dogmatów nie zostało jeszcze sformułowanych przez [[Magisterium Kościoła|Magisterium]]; dokonano tego później, na wielkich [[sobór powszechny|soborach]]. Niektóre poglądy Orygenesa, na czele z teorią [[preegzystencja|preegzystencji]] dusz, zostały potępione w VI wieku na [[Sobór konstantynopolitański II|Soborze Konstantynopolskim II]] za rządów [[Justynian I Wielki|Justyniana]]<ref name="{{r|nazwa_1"/>}}.

* {{Cytuj książkę | rozdział = Homilie o Pieśni nad Pieśniami| autor = Metody z Olimpu | autor2 = Orygenes | tytuł = Uczta, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Zachęta do męczeństwa| inni = S. Kalinkowski (przekład), E. Stanula (wstęp i opr.)| seria = PSP 24 | miejsce = Warszawa | wydawca = Wydawnictwo ATK | rok = 1980| strony = }}.

* {{Cytuj książkę | rozdział = Zachęta do męczeństwa| autor = Metody z Olimpu | autor2 = Orygenes | tytuł = Uczta, Homilie o Pieśni nad Pieśniami, Zachęta do męczeństwa| inni = S. Kalinkowski (przekład), E. Stanula (wstęp i opr.) | seria = PSP 24 | miejsce = Warszawa | wydawca = Wydawnictwo ATK | rok = 1980| strony = }}.