Ars minor: Różnice pomiędzy wersjami

'''''Ars minor''''' („Sztuka mniejsza”, „Podręcznik mniejszy”), niekiedy w rękopisach i wydaniach pod dłuższym tytułem {{łac.|Donati de partibus orationis ars minor}} („Donata o częściach mowy sztuka mniejsza”) – pierwsza księga dzieła poświęconego gramatyce łacińskiej, napisanego w połowie IV wieku przez [[Eliusz Donat|Eliusza Donata]]. Druga część to ''[[Ars maior]]'' („Sztuka większa”). ''Ars minor'' była od IV do XVIII wieku podstawowym podręcznikiem dla początkujących do nauki [[łacina|języka łacińskiego]]{{odn|Curtius|1997|s = 49}}.

[[Plik:GrammaticaFigurata2.gif|thumb|''Grammatica Figurata'' – ilustracja Mathiasa Ringmanna do wydania ''Ars minor'' z 1509 roku, przedstawiająca symboliczne personifikacje ośmiu części mowy]]

''Ars minor'' zawiera podstawowe wiadomości z gramatyki łacińskiej. Ujęte są one w formę pytań i odpowiedzi ułożonych w taki sposób, aby uczeń mógł łatwo zapamiętać poszczególne reguły{{odn|Curtius|1997|s = 49}}. Rozpoczyna się od wprowadzenia wyliczającego części mowy, będącego zarazem spisem treści:

: „Partes orationis quot sunt? Octo. Quae? Nomen, pronomen, verbum, adverbium, participium, coniunctio, praepositio, interiectio”{{odn|Donati|2013|s = 355}}.

Pierwszy rozdział  omawia definicję, właściwości i odmianę rzeczowników, drugi przyimków, trzeci czasowników, czwarty przysłówków, piąty imiesłowów, szósty spójników, siódmy przyimków, ósmy wykrzykników.

Według Donata rzeczownik to część mowy oznaczająca ciało lub rzecz, o której się komunikujemy. Ma sześć właściwości – kwalifikację, stopniowanie, rodzaj, liczbę, kształt i przypadek. Według kwalifikacji rzeczownik może być pospolity lub własny. Według stopniowania rzeczowniki mogą mieć stopień równy, wyższy i najwyższy. Występują w czterech rodzajach – męskim, żeńskim, nijakim i wspólnym; dwóch liczbach – pojedynczej i mnogiej oraz dwóch kształtach – prostym i złożonym. Odmieniają się  przez sześć przypadków. Donat omawia wszystkie możliwe formy odmiany rzeczownika na przykładach ''magister'' („mistrz”) w rodzaju męskim, ''Musa'' („Muza”) w rodzaju żeńskim oraz ''scamnum'' („ławka”) w rodzaju nijakim{{odn|Donati|2013|s = 355-356355–356}}.

Zaimek, według Donata, to część mowy, która zastępując rzeczownik przejmuje jego znaczenie, a niekiedy przyjmuje także właściwości osoby. Charakteryzuje go sześć właściwości – kwalifikacja, rodzaj, liczba, kształt, osoba i przypadek. Według kwalifikacji zaimki mogą być skończone lub nieskończone. Występują, podobnie jak rzeczownik, w czterech rodzajach – męskim, żeńskim, nijakim i wspólnym; dwóch liczbach – pojedynczej i mnogiej oraz dwóch kształtach – prostym i złożonym. Mogą występować w jednej z trzech osób, a odmieniają się  przez sześć przypadków{{odn|Donati|2013|s = 357-359357–359}}.

Jak uważa Donat, czasownik wyraża czynność i ma siedem właściwości: kwalifikację, koniugację, rodzaj, liczbę, kształt, czas i osobę. Na kwalifikację czasownika składają się  sześć trybów i cztery formy. Odmienia się  przez trzy koniugacje, pięć rodzajów i dwie liczby. Czasownik może występować w dwóch kształtach (prostym i złożonym), pięciu czasach i trzech osobach. Donat omawia wszystkie możliwe formy odmiany czasownika na przykładzie ''lego'' („czytam”){{odn|Donati|2013|s = 359-362359–362}}.

Dla Donata przysłówek to część mowy, za pomocą której wyjaśniamy i dopełniamy znaczenie czasownika. Ma trzy właściwości: znaczenie, stopniowanie i kształt. Dwa główne znaczenia, omawiane bardziej szczegółowo przez autora, to przysłówki miejsca oraz przysłówki czasu{{odn|Donati|2013|s = 362-363362–363}}.

Imiesłów przejmuje po części funkcję rzeczownika, po części czasownika – twierdził Donat. Po rzeczowniku dziedziczy rodzaj i przypadki, natomiast po czasowniku czasy, znaczenie, liczbę i kształt. Odmiana imiesłowu została omówiona na przykładzie ''legens'' („czytając”){{odn|Donati|2013|s = 363-364363–364}}.

Zdaniem Donata spójnik pełni rolę  porządkującą w zdaniu. Ma trzy właściwości: moc ({{łac.|potestas}}), kształt i porządek ({{łac.|ordo}}). Według mocy spójniki mogą być łączące, rozłączające, wykluczające, przyczynowe i wnioskujące. Według kształtu są proste (np. ''nam'') lub złożone (np. ''namque''). Według porządku spójniki mogą występować jako prefiks, sufiks lub w obu tych rolach jednocześnie{{odn|Donati|2013|s = 364-365364–365}}.

Przyimek uzupełnia, zmienia albo umniejsza znaczenie ({{łac.|significatio}}) innych części mowy. Łączy się z innymi wyrazami w dwóch przypadkach – biernikiem lub miejscownikiem. Donat wymienia przyimki łączące się  z biernikiem (''ad, apud, ante, adversum, cis, citra, circum, circa, contra, erga, extra, inter, intra, infra, iuxta, ob, pone, per, prope, secundum, post, trans, ultra, praeter, propter, supra, usque, penes''), później łączące się  z miejscownikiem (''a, ab, abs, cum, coram, clam, de, e, ex, pro, prae, palam, sine, absque, tenus'') oraz te, które występują z oboma przypadkami (''in, sub, super, subter''){{odn|Donati|2013|s = 365-366365–366}}.

: "Significatio„Significatio interiectionis in quo est? Quia aut laetitiam significamus, ut evax, aut dolorem, ut heu, aut admirationem, ut papae, aut metum, ut attat, et siqua sunt similia"similia”{{odn|Donati|2013|s = 366}}.

Prosta i przejrzysta forma, jaką nadał gramatyce w ''Ars Minor'' Donat, przyczyniła się  do jej upowszechnienia jako podręcznika od końca IV wieku{{odn|The Classical Tradition|2013|s = 282}}. W okresie karolińskim uznano ją za fundament nauczania gramatyki i została podstawowym podręcznikiem dla początkujących w ''[[Sztuki wyzwolone|trivium]]''{{odn|Holtz|1981|s = 326}}. Ten, kto uczył się od okresu karolińskiego wymarłej już łaciny, miał nie tylko opanować ten język w czytaniu, lecz również doprowadzić do mistrzostwa sztukę mówienia w nim i pisania. Dlatego uczeń początkujący musiał wyuczyć się na pamięć ''Ars minor''{{odn|Curtius|1997|s = 49}}. Wycofywanie jej ze szkolnictwa rozpoczęło się w XVII–XVIII wieku, kiedy zaczęto ją zastępować nowszymi podręcznikami. W XIX wieku uczono się  z niej już rzadko, w XX wieku zastosowanie ''Ars Minor'' zanikło.

Jeżeli pominąć Biblię, to ''Ars minor'' była  najczęściej wydawanym dziełem w XV wieku, po wynalezieniu druku. Zachowało się ponad trzysta jej [[inkunabuł]]ów. We Włoszech była pierwszą książką drukowaną, w 1464{{odn|The Classical Tradition|2013|s = 282}}. ''Ars minor'' była też pierwszą książką drukowaną w [[Gdańsk]]u. Starodruk z XV wieku jest przechowywany w [[Biblioteka Gdańska PAN|Bibliotece Gdańskiej PAN]] pod sygnaturą XV 365{{odn|Katalog|1954|s = 84}}.

Najstarszy podręcznik do nauki gramatyki języka polskiego, ''Polonicae grammatices institutio'', [[Piotr Stoiński|Piotr Statorius]] napisał w 1568 roku na podstawie zarówno najlepszych dzieł współczesnej mu polskiej poezji, jak i znajomości gramatyki Donata. Część badaczy uważa, że Statorius nie wzorował  się  bezpośrednio na ''Ars minor,'', lecz na stosowanej podczas jego nauki w Lozannie gramatyce łacińskiej, która również opierała się  na Donacie{{odn|Kuraszkiewicz|1986|s = 389-390389–390}}.

* {{Cytuj książkę | odnimię ={{odn/id|Donati|2013}} |autor imięlink = |tytuł autor= rGrammatici =Latini vol. IV | autorurl link= https://archive.org/stream/grammaticilatini04keil#page/n63/mode/2up |inni = H. Keil (ed.) |rozdział = Donati ars grammatica | rok = 1864 | miejsce= Lipsk | tytuł = Grammatici Latini vol. IV | wydawca = | isbn = | strony = 355-366 355–366 | inni = H. Keil (ed.)| url = https://archive.org/stream/grammaticilatini04keil#page/n63/mode/2up | język = la | data dostępu = 2014-11-24|odn ={{odn/id|Donati|2013}}}} Pierwsze wydanie krytyczne ''Ars maior''.

* {{Cytuj książkę | odnnazwisko = takHoltz | imię = Louis | nazwisko = Holtz | autor link = |rozdział = | rok = 1981 | miejsce= Paryż | tytuł = Donat et la tradition de l’enseignement grammatical. Etude sur l’Ars de Donat et sa diffusion (IVe-IXe siècle) et édition critique |rok isbn= 1981 |miejsce= Paryż |isbn = |strony = | wydawca = CNRS| język = fr la |odn = tak}} Najnowsze wydanie krytyczne ''Ars maior'' z omówieniem i komentarzami.

* {{Cytuj stronę |url odn={{odn http://bgpan.gda.pl/bgpan/id|Katalog|1954}}upload/files/katalogi/inkunabuly.pdf | rok = 1954 | tytuł = Katalog inkunabułów Biblioteki Miejskiej w Gdańsku |stronyautor = Helena Jędrzejowska, Maria Pelczarowa (opr.) |rok = 1954 |opublikowany = Towarzystwo Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku |autor = Helena Jędrzejowska, Maria Pelczarowa (opr.) | język = pl |url = http://bgpan.gda.pl/bgpan/upload/files/katalogi/inkunabuly.pdf | data dostępu = 2014-11-12 |odn={{odn/id|Katalog|1954}}}}

* {{Cytuj książkę | odnnazwisko = takKuraszkiewicz | imię = Władysław | nazwisko = Kuraszkiewicz | autor link = Władysław Kuraszkiewicz|rozdział = | rok = 1986 | miejsce= Warszawa | tytuł = Polski język literacki. Studia nad historią i strukturą | isbnrok = 1986 |miejsce= stronyWarszawa |isbn = |strony = |wydawca = PWN | język = pl |odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | odnnazwisko = takLewis | imię = Clive Staples | nazwisko = Lewis | autor link = Clive Staples Lewis|rozdział = | rok = 1995 | miejsce= Kraków | tytuł = Odrzucony obraz: wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej | isbnrok = 1995 |miejsce= stronyKraków |isbn = |strony = |wydawca = Wydawnictwo Znak | język = pl |odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | odnnazwisko = takCurtius | imię = Ernst Robert | nazwisko = Curtius | autor link = Ernst Robert Curtius|rozdziałtytuł = Literatura europejska i łacińskie średniowiecze | rok = 1997 | miejsce= Kraków | tytuł = Literatura europejska i łacińskie średniowiecze | isbn = 83-7052-128-2 | strony = | wydawca = Wydawnictwo Universitas | język = pl |odn = tak}}

* {{Cytuj książkę | odnnazwisko = nieLeonhardt | imię = Jürgen |autor nazwiskolink = |tytuł Leonhardt= |Latein: autorGeschichte linkeiner =Weltsprache |rozdziałurl = | rok = 2009 | miejsce= Monachium | tytuł = Latein: Geschichte einer Weltsprache | isbn = 0674058070 | strony = | wydawca = Verlag C. H. Beck oHG | innijęzyk = | url =de | data dostępu = | językodn = denie}} Cytowany za – {{Cytuj książkę | odnnazwisko = takLeonhardt | imię = Jürgen | nazwisko = Leonhardt | autor link = |rozdział = | rok = 2013 | miejsce= Cambridge (Massachusetts), Londyn | tytuł = Latin: Story of a World Language | isbn = 0674058070 | strony = | wydawca = The Belknap Press of Harvard University Press | inni = Kenneth Kronenberg (tr.)| url = http://books.google.pl/books?id=dQfeAAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=latin&hl=pl&sa=X&ei=LYVwVLWtOYefygOs2YDIBw&ved=0CDQQuwUwAg#v=onepage&q=latin&f=false |inni = Kenneth Kronenberg (tr.) |rok = 2013 |miejsce= Cambridge (Massachusetts), Londyn |isbn = 0674058070 |strony = |wydawca = The Belknap Press of Harvard University Press |język = en |data dostępu = 2014-11-22 | językodn = entak}}

* {{Cytuj książkę |imię odn= |autor link ={{odn/id |tytuł = The Classical Tradition|2013}} | imięinni = Anthony |Grafton, autorGlenn rW. =Most, Salvatore |Settis autor link =(ed.) |rozdział = Donatus | rok = 2010 | miejsce= Harvard | tytuł = The Classical Tradition | wydawca = Belknap Press of Harvard University Press | isbn = 0674072278 | strony = 281-282281–282 | innijęzyk = Anthonyen Grafton,|odn Glenn={{odn/id|The W. Most, Salvatore Settis (ed.)Classical Tradition| język = en2013}}}}

* {{Cytuj stronę |url |= http://www.thelatinlibrary.com/don.html |tytuł = DE PARTIBUS ORATIONIS ARS MINOR AELII DONATI | opublikowany = THE LATIN LIBRARY| język = la |url = http://www.thelatinlibrary.com/don.html | data dostępu = 2014-11-12 }} Tekst ''Ars minor'' bez podziału na rozdziały.