Tarnów: Różnice pomiędzy wersjami

W 1844 r. w Tarnowie działalność rozpoczął komitet rewolucyjny związany z [[Towarzystwo Demokratyczne Polskie|Towarzystwem Demokratycznym Polskim]], którego przedstawicielem na Tarnów był [[Jan Tyssowski|Jan Józef Tyssowski]], były sekretarz księcia [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysława Sanguszki]]. W następnym roku powstało Towarzystwo Strzeleckie jako spadkobierca tradycji dawnego Bractwa Kurkowego. Oficjalnym jego celem miała być rozrywka w formie strzelania do tarczy, nieoficjalnym – przygotowanie do walki o niepodległość. Wiosną 1845 r. w Tarnowie odbyła się narada spiskowców, podczas której powierzono [[Edward Dembowski|Edwardowi Dembowskiemu]] i Franciszkowi Wiesiołowskiemu przygotowanie 6 obwodów w zachodniej [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicji]] do wybuchu powstania. Austriacy byli dobrze poinformowani o działaniach spiskowców, a starosta (Kreishauptman) tarnowski [[Joseph Breinl von Wallerstern]] wysyłał do wsi cyrkułu komisarzy, którzy pod rozmaitymi pozorami spotykali się z chłopami i rozpuszczali pogłoski, że panowie gotują „rzeź poddanych”. Ukonstytuowany w Krakowie Rząd Narodowy, w skład którego wszedł Jan Józef Tyssowski jako przedstawiciel zaboru austriackiego wyznaczył wybuch powstania na noc 21/22 lutego 1846 r. Po licznych aresztowaniach powstanie zostało odwołane jednak major [[Leon Czechowski]] samowolnie przyspieszył termin ataku na Tarnów na noc 18/19 lutego i rozesłał instrukcje do głównych punktów zbornych. Powstanie w cyrkule tarnowskim skończyło się rzezią zwaną [[Rzeź galicyjska|„rabacjąrzezią galicyjską”tarnowską albo galicyjską]]. Na plac przed Starostwem (dzisiaj pl. Sobieskiego) chłopi zwieźli trupy około 150 ofiar. Przyprowadzali także licznych pojmanych, często ciężko rannych, aby oddać ich w ręce władz. Ranni, wydostani z rąk chłopskich, składani byli w prowizorycznych lazaretach urządzonych przez Kamienobrodzkich w ich kamienicy (ul. Katedralna 5) i w pałacu Władysława Sanguszki w Gumniskach<ref>M. Stolarczyk, hasło: Rabacja galicyjska 1846 w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 351.</ref>.

[[Wiosna Ludów]] zaczęła się w Tarnowie 19 marca 1848 r. od narady przedstawicieli miasta, wsi i uczącej się młodzieży w Hotelu Krakowskim. Powołano do życia Komitet Narodowy i zorganizowano oddział Gwardii Narodowej, obywatelskiej ochotniczej formacji wojskowej. W mieście panował spokój, nie licząc wybicia szyb w mieszkaniach znienawidzonych z powodu mordów w 1846 r. Izaaka Luxenberga i kancelistów cyrkularnych. 1 kwietnia ukazało się pierwsze tarnowskie czasopismo świeckie pod tytułem „Zgoda” (od 4 listopada „Gazeta Tarnowska Godło: Zgoda”), będące nieoficjalnym organem Komitetu Narodowego<ref>E. Jasiewicz-Kargól, hasło: Zgoda w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 525.</ref>. [[Władysław Hieronim Sanguszko|Władysław Sanguszko]] zlikwidował pańszczyznę w swoich dobrach. W Gimnazjum wprowadzono naukę języka polskiego, a na ruinach zamku tarnowskiego polscy i żydowscy mieszkańcy miasta z pomocą kilkuset żołnierzy austriackich rozpoczęli sypanie kopca ku czci ofiar rabacjirzezi w 1846 r. Jesienią nadzieje na poważne zmiany polityczne i utworzenie polskiego samorządu w Galicji zaczynają szybko słabnąć. W listopadzie 1848 r. wojsko austriackie zajęło część gmachu Seminarium Duchownego i przebywało tam przez okres około jednego roku. Władze nakazały rozpuścić do domów dwa pierwsze roczniki alumnów i zagroziły zamknięciem uczelni. Na przełomie lat 1848 i 1849 do Tarnowa dotarła epidemia cholery. 10 stycznia 1849 r. wprowadzono stan wojenny na terenie całej Galicji. Władze nakazały m.in. rozwiązanie formacji paramilitarnych i przerwanie sypanie kopca na ruinach zamku. Zakazano wydawania „Gazety Tarnowskiej. Godło Zgoda”. W 1850 r. papież przyjął wymuszoną przez władze cesarskie rezygnację biskupa [[Józef Grzegorz Wojtarowicz|Józefa Wojtarowicza]] z kierowania diecezją tarnowską. Z funkcji rektora Seminarium Duchownego zrezygnował ks. Michał Król. Został proboszczem katedry. Na tym stanowisku przeprowadził on prace remontowe w katedrze (m.in. nowe ołtarze boczne, polichromia i posadzka), uratował drewniany [[Kościół Najświętszej Marii Panny Wniebowziętej w Tarnowie|kościół Najświętszej Panny Maryi]] na Burku, któremu groziło runięcie do Wątoku (przesunięto o blisko 6 metrów w kierunku wschodnim) i drewniany [[Kościół św. Trójcy w Tarnowie|kościół św. Trójcy]] na Terlikówce<ref>R. Banach, hasło: Król Michał w: ''Encyklopedia Tarnowa'', red. A. Niedojadło, Tarnów 2010, s. 219.</ref>.

15. rocznica [[Rzeź galicyjska|„rabacji„rzezi galicyjskiej”]] w Tarnowie zbiegła się w czasie z krwawo stłumionymi demonstracjami patriotycznymi w Warszawie w lutym 1861 r. W ciągu tego i następnych miesięcy tego roku w kościele bernardyńskim i w katedrze odprawiono wiele nabożeństw związanych z rocznicami narodowymi. Tłumy ściągały zwłaszcza kazania bernardyna o. Bernarda Bulsiewicza. Rozpoczął się też zwyczaj gromadzenia się przy kapliczce św. Walentego przy torach kolejowych (dokładnie z drugiej jej strony, gdzie we wnęce umieszczono ikonę Matki Bożej Częstochowskiej), aby śpiewać zakazane pieśni patriotyczne oraz religijne. W listopadzie 1862 r. w Tarnowie powstała organizacja konspiracyjna Ława Obwodowa podlegająca krakowskiej Ławie Głównej (stronnictwo „czerwonych”), prowadziła ona działalność propagandową oraz gromadziła fundusze na przyszłe powstanie. Kierowali nią Józef Dąbrowski i Antoni Uhma. Po wybuchu [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]] na terenie fabryki Eliasiewicza zaczęto w konspiracji formować oddział „Kompanię strzelców tarnowskich” (67 ochotników) pod dowództwem kapitana Antoniego Uhmy, która uzbrojona przeważnie w kosy wzięła udział w przegranej przez powstańców [[Bitwa pod Miechowem (1863)|bitwie o Miechów]] (17 lutego). Straty jej wyniosły 6 zabitych i 7 rannych. Tarnowianie walczyli też w [[Bitwa pod Chrobrzem|bitwach pod Chrobrzem]] i [[Bitwa pod Grochowiskami|Grochowiskami]] (17–18 marca). Ranni powstańcy leczeni byli m.in. w tarnowskim szpitalu miejskim, szpitalu żydowskim, lazarecie zorganizowanym w [[Pałac Sanguszków w Gumniskach|gumniskim pałacu Sanguszków]] i ambulansie u Franciszka Eliasiewicza. Zmarłych chowano na [[Stary Cmentarz w Tarnowie|cmentarzu zabłockim]]. Tarnów odgrywał w tym czasie rolę jednego z ośrodków gromadzenia i transportu broni z Galicji do [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]]. Komitet Niewiast Polskich w Tarnowie organizował zaopatrzenie w żywność, leki i środki opatrunkowe dla powstańców. 20 marca 1863 r. do Tarnowa dotarł aresztowany dyktator powstania generał [[Marian Langiewicz]], witany entuzjastycznie przez tarnowian. Langiewicz przetrzymywany był przez dwa dni w Hotelu Krakowskim ze swoją adiutantką [[Anna Pustowójtówna|Anną Pustowójtówną]]. Tutaj też złożył swoją dyktaturę na ręce przedstawicieli [[Rząd Narodowy (powstanie styczniowe)|Rządu Narodowego]]. Rozwiązana została też Ława Obwodowa. Władza powstańcza przeszła w ręce Komitetu Zachodniej Galicji (stronnictwo „białych”), którego głównym przedstawicielem w Tarnowie był adwokat [[Karol Kaczkowski (adwokat)|Karol Kaczkowski]]. W od kwietnia do czerwca 1863 r. w „galicyjskim batalionie” majora [[Andrzej Łopacki|Andrzeja Łopackiego]] walczyli kolejni ochotnicy z Tarnowa. Wśród nich przyszły burmistrz major [[Witold Rogoyski|Jan Witold Rogoyski]]. 3 czerwca 1863 r. Austriacy dokonali rewizji w domach tarnowskich adwokatów Rutowskiego, Jarockiego, Stojałowskiego, lekarza miejskiego [[Józef Starkel|Józefa Starkla]], burmistrza [[Józef Kalasanty Pędracki|Józefa Pędrackiego]] oraz piekarza Walentego Stepkiewicza, w którego domu na Zabłociu znajdowało się tajne biuro werbunkowe. Zrewidowano także biura Magistratu. Nie znaleziono jednak żadnych dowodów na działalność konspiracyjną. Wprowadzenie stanu oblężenia w Galicji 28 lutego 1864 r. powstrzymało inicjatywy mające na celu pomoc powstaniu. Ocenia się, że w walkach powstańczych łącznie wzięło udział około 250 tarnowian, głównie z młodzieży gimnazjalnej i rzemieślniczej. Od marca 1864 r. do połowy 1865 r. przed sądem wojennym w Tarnowie stanęło tysiąc osób, które uczestniczyły w powstaniu lub wspomagały je w inny sposób<ref>A. Kunisz, Udział Ziemi Tarnowskiej w powstaniu styczniowym, KAW 1990.</ref>.