Jer (głoska): Różnice pomiędzy wersjami

W pewnym momencie, jeszcze przed wokalizacją, nastąpiła, jak się zdaje niekonsekwentnie, wymiana jerów miękkich na twarde przed spółgłoską twardą i zmiana jerów twardych na miękkie przed spółgłoską choćby jedynie lekko fonetycznie zmiękczoną. W związku z tym przykładowo w staro-cerkiewno-słowiańskim ''vъně'' zamieniło się w ''vьně'', a ''vьdova'' w ''vъdova''. Forma ''deska'' w polszczyźnie i ''доска'' <small>(doska)</small> w języku rosyjskim świadczy o tym, że bezpośrednio przed wokalizacją był w tym słowie jer tylny ''*dъska''. Tymczasem pierwotnie był tam jer przedni (miękki) ''*dьska'' (świadczy o tym łaciński ''dĭscus''){{odn|Stieber|2005|s=49–54}}. Innym przykładem tego typu nieregularności jest obecność w języku słowackim form ''orol'' (psł. ''*orьlъ'', pol. ''orzeł''), ''ovos'' (psł. ''*ovьsъ'', pol. ''owies''), gdzie być może jeszcze przed wokalizacją mocne jery przednie przeszły w jery tylne{{odn|Stieber|2005|s=50–51}}. Takie zjawiska występują sporadycznie w językach słowiańskich<ref name="Pronk">{{Cytuj |autor = Saskia Elisabeth Pronk-Tiethoff |tytuł = The Germanic loanwords in Proto-Slavic. Origin and accentuation |wydawca = Leiden University Centre for Linguistics |data = 2012 |s = 164–165 |url = https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/20185}}</ref>.

Konsekwencją tego zjawiska jest to, że krótkie samogłoski stawały się samogłoskami długimi{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=79–80}}, np. ''*mrŏzъ{{Unicode|&#815;}}'' > ''mrōz''. W najbardziej konsekwentnej postaci zjawisko to można zaobserwować w przypadku rzeczowników z pierwotnie dźwięczną ostatnią spółgłoską<ref name="Klemensiewicz">{{Cytuj odn|autor = Z. Klemensiewicz, T. Lehr-Spławiński, S. Urbańczyk Klem|tytuł = Gramatyka historyczna języka polskiego |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |data = 1964 |s = 52–53}}</ref>. W staropolszczyźnie występowały alternacje typu samogłoska długa : samogłoska krótka, np. ''nŏga – nōg, wōz – wŏza, krŏwa – krōw – krōwka, mą{{Unicode|&#772;}}ż – mę̆ża''{{odn|Podlawska|2003|s=43–44}}.

Powstała więc alternacja ''ó : o'', np. ''mróz – mrozu, stóg – stogu, kóz – koza, niósł – niosła, plótł – plotła''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=79–80}}{{rodn|KlemensiewiczKlem|1964|s=52–53}}, ''mógł – mogła''{{odn|Strutyński|2007|s=39}}. Takie oboczności nie występują, jeśli w wygłosie znajdowała się spółgłoska bezdźwięczna. Porównaj: ''róg : rogu – rok : roku; koza : kóz – kosa : kos; dwór – dworu; oś – osi; noc – nocy''{{rodn|KlemensiewiczKlem|1964|s=52–53}}.

Wzdłużenie zastępcze doprowadziło do tego, że pojawiły się długie [[samogłoska nosowa|samogłoski nosowe]] w nowych pozycjach. Pierwotnie ''ę'' (samogłoska przednia) występowała wyłącznie po spółgłoskach miękkich, a ''ǫ'' jako tylna – po twardych. Występowały w wersji krótkiej ''ę̆, ǫ̆'' i w wersji długiej ''ę''{{Unicode|&#772;}}, ''ǭ''{{odn|Strutyński|2007|s=60–61}}. W XIV–XV w. długie samogłoski nosowe przeszły w ''ą''{{Unicode|&#772;}}, a krótkie w ''ą̆''. W okresie zaniku iloczasu (XV–XVI w.) wytworzyła się nowa opozycja – krótkie samogłoski nosowe przeszły w ''ę'', a długie w ''ǫ''{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=117–120}}. W wyniku wzdłużenia zastępczego przez zanik jerów powstała samogłoska nosowa długa w wyrazie ''*dǫbъ{{Unicode|&#815;}}'' > ''dǭb'', ale nie w: ''*sǫpъ{{Unicode|&#815;}}'' > ''sǫ̆p'' (bo tu bezdźwięczna spółgłoska wygłosowa). Stąd ostatecznie ''dǭb'' przekształcił się w ''dąb'', a ''sǫ̆p'' w ''sęp''{{odn|Strutyński|2007|s=60–61}}. Powstały alternacje ''ą : ę'', np. ''wąż – węża, gałąź, gałęzi''{{rodn|KlemensiewiczKlem|1964|s=52–53}}.

Wzdłużenie zastępcze w polszczyźnie nie dotyczyło tylko ''o'' i samogłosek nosowych, jednak po wydłużaniu innych samogłosek nie ma już we współczesnym polskim języku ogólnym śladu. Czasem jednak w gwarach można jeszcze odnaleźć dawne alternacje (gdzie utrzymuje się jakaś różnica w wymowie dawnych samogłosek długich i krótkich) typu: ''dziåd – dziada'' (wymiana ''a'' pochylonego na tzw. ''a'' jasne{{odn|Strutyński|2007|s=39}}), ''chléb – chleba''. Jeszcze szersza alternacja występuje w [[język kaszubski|języku kaszubskim]], gdzie dotyczy także samogłosek ''u'' oraz ''i'', np. ''mlin – mlëna, lud – lëdu''{{rodn|KlemensiewiczKlem|1964|s=52–53}}.

W okresie rozpadu językowej wspólnoty Słowian (X–XI w.), zwłaszcza w jej bardziej północnej części, wykształciło się tzw. prawo korelacji miękkości<ref name="Kortlandt">{{Cytuj |autor = Frederik Kortlandt |tytuł = Studies in Slavic and General Linguistics. Selected Writings on Slavic and General Linguistics |wydawca = Rodopi |data = 2011 |s = 150 |isbn = 978-90-420-3363-4}}</ref>{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. Polegało ono na tym, że samogłoski przednie, w tym także jer przedni, powodowały [[palatalizacja|zmiękczenie]] (palatalizację) poprzedzającej spółgłoski{{refn|grupa=uwaga|Palatalizacje w języku prasłowiańskim były powodowane przez jotę ([[jotacyzacja]]) albo właśnie przez samogłoski szeregu przedniego (lub miękkie sonanty). Ich skutkiem było powstanie wariantów spółgłosek uzależnionych od pozycji albo powstanie zupełnie samodzielnych fonemów{{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=141–142}}.}}. W największym stopniu zjawisko to rozwinęło się w języku rosyjskim, gdzie większość spółgłosek można uszeregować w fonemiczne opozycyjne pary twarda-miękka. Oba jery w językach wschodniosłowiańskich pozostały odrębne{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}.

W językach zachodniosłowiańskich takich jak polski i czeski jery mocne, zarówno tylne, jak i przednie, dały głoskę /e/. W języku polskim palatalizacja spółgłosek przed samogłoskami przednimi utrzymała się, natomiastw większym stopniu niż w języku czeskim, gdzie w większości przypadków –jej nie ma (jedynie w ''*t, *d, *n'' i tylko przed ''*ě'' oraz ''*i''){{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}. Palatalizowane ''*t, *d, *s, *z, *n'', w przeciwieństwie do tych w językach wschodniosłowiańskich, nie są po prostu zmiękczonymi odpowiednikami tych [[spółgłoska zębowa|zębowych]] i [[spółgłoska przedniojęzykowo-dziąsłowa|dziąsłowych]] spółgłosek. Mają one odmienne miejsce artykulacji (zadziąsłowe, podniebienne) – powstały tym samym zupełnie nowe fonemy spółgłoskowe: w polszczyźnie (w XIII w.){{odn|Długosz-Kurczabowa|Dubisz|2006|s=145–146}} ''ć, dź, ś, ź, ń''; w czeskim: ''ť, ď, ň''. Co więcej, w polszczyźnie stoją one w opozycji do niepatalizowanych ''cz, dż, sz, ż''{{odn|Klein|Joseph|Fritz|2018|s=1604–1605}}{{refn|grupa=uwaga|Do XV–XVI w. Dlabyły przykładu,to współgłoski związkumiękkie{{odn|Podlawska|2003|s=70}}. zObecnie prawemgłoski korelacjireprezentowane miękkościprzez zznaki: pierwotnej''cz, alternacjidż, sz, ż''*tęti, :a także *tъnǫ''dz, występujec, wl'', pomimo swojej twardości we współczesnej polszczyźnie, alternacjazaliczane są do funkcjonalnie miękkich – w systemie morfologicznym funkcjonują jako miękkie. Stąd wynikają oboczności typu: ''ciąćspa'''ł''' :– tnęspa'''l'''i''{{odn|Kułakowska|Myszka|2013|s=199}}, (jer''mu'''ch'''a tylny– mu'''sz'''e'', w''ro'''g'''al przeciwieństwie– doro'''ż'''ek''{{odn|Klem|1964|s=140}}.}}{{refn|grupa=uwaga|W przedniejwyniku samogłoskipalatalizacji dokonanych na gruncie języka polskiego i odziedziczonych z prasłowiańskiego powstały oboczności takie jak: ''ęko'','s'''a nie– powodowałko'''si'''ć zmiękczenia)– sko'''sz'''ony''<ref name="SJP6Rospond2005">{{Cytuj |autor = Monika[[Stanisław KresaRospond]] |urltytuł = https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/tnie-i-cial;15494.htmlGramatyka |tytułhistoryczna =języka tniepolskiego iz ciąłćwiczeniami |pracawydanie = PoradniaIV Językowa|wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |opublikowanymiejsce = PWNWarszawa |data dostępu= 2005|s = 71 |isbn = 202083-1101-2813992-7}}</ref>.}}.

* {{Cytuj |autor = Jared Klein, Brian Joseph, Matthias Fritz |tytuł = Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics |wydawca = De Gruyter Mouton |data = 2018 |isbn = 9783110542431 |odn = tak}}