Wikipedia

Historia Maroka: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
→‎II wojna światowa: Poprawiono drobne błędy - literówki i interpunkcyjny
m poprawa ujedn. i przek., drobne techniczne
Linia 4:
[[Plik:Jebel Irhoud 1. Homo Sapiens.jpg|thumb|200px|Czaszka archaicznego ''Homo sapiens'' z [[Dżabal Ighud]]]]
[[Plik:Prehistory-draa11.jpg|thumb|200px|Petroglify w [[Tinzouline]]]]
Tereny obecnego Maroka były zamieszkane przez przodków [[człowiek rozumny|Homo sapiens]], o czym świadczą znaleziska archeologiczne{{odn|Hublin|2001}}. Odkryto tu szczątki z [[plejstocen]]u i [[pliocen]]u{{odn|Hublin|2001}}. Na stanowiskach ''Thomas'', ''Grotte des Littorhines'' oraz nieopodal [[Sala (miasto)|Sali]] i [[Casablanca|Casablanki]] znaleziono szczątki ''[[Homo erectus]]'' oraz [[Archaiczny Homo sapiens|archaicznego ''Homo sapiens'']]{{odn|Delson|2004}}. Szczątki później żyjących archaicznych ''Homo sapiens'' odkryto m.in. w okolicach [[Rabat (Maroko)|Rabatu]]u, w jaskini koło [[Tamara (miasto)|Temary]] i [[Dżabal Ighud]]{{odn|Delson|2004}}{{refn|grupa=uwaga|Inne źródła podają, że na stanowiskach tych odkryto szczątki ''[[Homo heidelbergensis]]''{{odn|Willoughby|2007|s=178}}.}}. Większość z nich związana jest z kulturą [[Kultura lewaluaska|lewaluasko]]-[[Kultura mustierska|mustierską]] i [[Kultura aterska|aterską]] z okresu 190–90 tys. lat temu{{odn|Delson|2004}}. W [[Jaskinia Taforalt|jaskini Taforalt]] we wschodnim Maroku znaleziono muszelki mięczaków morskich ''[[Nassarius gibbosulus]]'' – zgromadzone w jaskini przez ludzi ok. 82 tys. lat temu i używane najprawdopodobniej jako koraliki{{odn|Bouzouggar et al.|2007}}.
 
Jeszcze w okresie [[neolit]]u ok. 8 tys. lat temu tereny obecnej [[Sahara|Sahary]] porastała [[sawanna]], która uległa [[Pustynnienie|spustynnieniu]] wskutek zmian klimatycznych ok. 4 tys. lat p.n.e.{{odn|Nelson|1985|s=4}} Na terenach tych rozwinęła się kultura neolityczna, o czym świadczą [[petroglify]] sprzed 8–5 tys. p.n.e.{{odn|Njoku|2006|s=11}}
Linia 18:
Tereny dzisiejszego Maroka zamieszkiwały, najprawdopodobniej od drugiego tysiąclecia p.n.e., koczownicze, [[Berberowie|berberyjskie plemiona]]{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}. Od XII w. p.n.e. na wybrzeżu Maroka swoje faktorie handlowe i kolonie zakładali [[Fenicja]]nie a później od V w. p.n.e.{{odn|Boum&Park|2016|s=5}} [[Kartagina|Kartagińczycy]]{{odn|Encyklopedia PWN – Mauretania}}. Prowadzili handel z Berberami i nie zapuszczali się w głąb lądu{{odn|Boum&Park|2016|s=5}}. Na jednej z [[Wyspy Purpurowe|Wysp Purpurowych]] na [[Ocean Atlantycki|Oceanie Atlantyckim]] u zachodnich wybrzeży obecnego Maroka, Fenicjanie założyli punkt hodowli i połowu ślimaków morskich, z których wydzieliny produkowano [[Dibromoindygo|purpurę tyryjską]]{{odn|Boum&Park|2016|s=xi}}. Po klęsce Kartaginy w [[wojny punickie|wojnach z Rzymem]] terytoria Maroka przez krótki okres czasu pozostawały niezależne jako [[lenno]] [[Numidia|numidijskiego]] króla Mauretanii [[Juba II|Juby II]] (25 p.n.e. – 40 n.e.){{odn|Boum&Park|2016|s=5}}.
 
W II w. p.n.e. [[Maurowie]] utworzyli na terenach obecnego Maroka i [[Algieria|Algierii]] królestwo [[Mauretania (starożytne królestwo)|Mauretanii]], które utrzymywało kontakty polityczne z [[Cesarstwo Rzymskie|Rzymem]]{{odn|Encyklopedia PWN – Mauretania}}. Ok. 200 roku p.n.e. Rzymianie przywieźli do północnozachodniej Afryki wielbłądy{{odn|Njoku|2006|s=12}}, co przyczyniło się do rozwoju handlu [[Karawana|karawanowego]] między Afryką Północną a [[Czarna Afryka Subsaharyjska|Subsaharyjską]]{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}.
 
W 40 r. n.e., po śmierci króla [[Ptolemeusz z Mauretanii|Ptolemeusza]] (1 p.n.e.–40 n.e.) Mauretania została wcielona do Cesarstwa Rzymskiego i podzielona na dwie [[Prowincje rzymskie|prowincje]]{{odn|Nelson|1985|s=6}}. [[Mauretania Tingitana]] na zachód od [[Wadi Muluja]] obejmowała tereny obecnego północnego Maroka z głównymi ośrodkami administracyjnymi w [[Tanger|Tingis]] i [[Volubilis]]{{odn|Nelson|1985|s=6}}. Tereny na wschód od Wadi Muluja utworzyły prowincję [[Mauretania Caesariensis]]{{odn|Nelson|1985|s=6}}. Prowincje te przeżywały okres największego rozkwitu w okresie od I poł. I w. do poł. III w. n.e.{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}} Za rzymskiego panowania w Maroku osiedliło się wielu [[Żydzi|Żydów]] oraz dotarło tam [[chrześcijaństwo]]{{odn|Njoku|2006|s=12}}. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku, Afryka Północna przypadła [[Cesarstwo zachodniorzymskie|Cesarstwu Zachodniorzymskiemu]]{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}.
Linia 40:
{{osobny artykuł|Almorawidzi}}
[[Plik:Yusuf Ben Tasfin dinar 22562.jpg|thumb|200px|Złoty denar ibn Taszfina, XI w.]]
W połowie XI w. do władzy doszli [[Almorawidzi]] wywodzący się z bractwa religijnego szerzącego poglądy [[Ibn Jasin|Ibn Jasina]]a (zm. 1058){{odn|Encyklopedia PWN – Almorawidzi}}. Po śmierci ibn Jasina w 1059 roku przywództwo objął [[Abu Bakr ibn Umar]], a następnie jego kuzyn [[Jusuf ibn Taszfin]] (1061–1106){{odn|McKenna|2010|s=49}}. Za czasów Taszfina państwo przeżywało największy rozkwit{{odn|Encyklopedia PWN – Almorawidzi}}. Taszfin założył [[Marrakesz]] (1062 rok), opanował środkowy Maghreb (1082 rok), a następnie muzułmańską część Hiszpanii{{odn|Encyklopedia PWN – Almorawidzi}}. Dynastia Almorawidów panowała przez 86 lat{{odn|Njoku|2006|s=14}}.
 
=== Państwo Almohadów ===
{{osobny artykuł|Almohadzi}}
[[Plik:MoroccoMarrakech KoutoubiaMosqueTop.jpg|thumb|200px|[[Meczet Księgarzy]] zwniesiony w Marakeszu przez Almohadów]]
W połowie XII w. władzę przejęli [[Almohadzi]] wywodzący się z ruchu odnowy religijnej zapoczątkowanego przez [[Ibn Tumart|Ibn Tumarta]]a (1080–1128){{odn|McKenna|2010|s=49}}. Ibn Tumart pochodził z górskiego plemienia berberyjskiego [[Masmuda]] z [[Atlas Wysoki|Atlasu Wysokiego]]{{odn|McKenna|2010|s=49}} i był zwolennikiem ortodoksyjnej teologii [[Abu al-Hasan al-Aszari|Al-Aszariego]] (873–935){{odn|Encyklopedia PWN – Ibn Tumart}}. Almohadzi głosili [[tauhid]] – przekonanie o jedyności Boga{{odn|McKenna|2010|s=49}}. Almohadzi uznali Ibn Tumarta za [[mahdi]]ego{{odn|McKenna|2010|s=49}}. Po śmierci Ibn Tumarta przywództwo ruchu objął wyznaczony przez niego uczeń [[Abd al-Mumin]] (1094–1163){{odn|Encyklopedia PWN – Abd al-Mumin}}, który podporządkował sobie tereny Atlasu Wysokiego i Środkowego, następnie północne Maroko (1139 rok), Fez (1146) i Marakesz (1147){{odn|McKenna|2010|s=50}}. W kolejnych latach podbił muzułmańską Hiszpanię i obszary wschodniego Maghrebu{{odn|McKenna|2010|s=50}}. W 1160 roku cały Maghreb został po raz pierwszy zjednoczony{{odn|McKenna|2010|s=50}}{{odn|Encyklopedia PWN – Almohadzi}}. Stolicą państwa Almohadów stał się Marakesz{{odn|Encyklopedia PWN – Almohadzi}}. Dwór Almohadów był prężnym ośrodkiem kultury i nauki, gdzie m.in. działał [[Awerroes|Ibn Ruszd]] (1126–1198), który napisał [[komentarz (gatunek literacki)|komentarze]] do dzieł [[Arystoteles]]a{{odn|McKenna|2010|s=50}}. Maroko stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym, m.in. produkcji [[jedwab]]iu{{odn|Njoku|2006|s=14}}. Dynastia Almohadów panowała przez 121 lat{{odn|Njoku|2006|s=14}}. Kres jej potędze położyły konflikty wewnętrzne{{odn|Njoku|2006|s=14}} i klęska w bitwie z wojskami chrześcijańskimi [[bitwa pod Las Navas de Tolosa|pod Las Navas de Tolosa]] w Hiszpanii w 1212 roku{{odn|Abun-Nasr|1987|s=103}}.
 
Po upadku Almohadów Maghreb podzielił się na trzy państwa: [[Hafsydzi|Hafsydów]] na terenie obecnej Tunezji, wschodniej Algierii i Trypolitanii, [[Marynidzi|Marynidów]] na obszarze dzisiejszego Maroka oraz [[Abdalwadydzi|Zajjanidzi]] w zachodniej Algierii{{odn|McKenna|2010|s=51–52}}.
Linia 68:
Od początku XVI wieku na sile zaczął zyskiwać ruch ''[[marabut (islam)|marabutów]]'' pod przywództwem arabskiego rodu [[Sadyci|Sadytów]], którzy pochodzili z [[Tidzi]] w rejonie [[Tagmadert]], położonym w dolinie [[Rzeka|rzeki]] [[Wadi Dara]], gdzie sprawowali lokalną władzę. Sadyci uznawali się za potomków [[Mahomet]]a i używali tytułu [[szarif]]a{{odn|Encyklopedia PWN – Sadyci}}. Prowadzili [[dżihad|świętą wojnę]] – w 1548 roku zdołali zająć [[Fez]]{{odn|Boum&Park|2016|s=xiii}} i obalić ostatniego wattasydzkiego sułtana [[Abu al-Abbas Ahmad ibn Muhammad|Abu al-Abbasa Ahmada]] (zm. 1549){{odn|Abun-Nasr|1987|s=211–212}}. Wattasydzi odzyskali przejściowo tron w 1554 roku pod rządami [[Abu Hassun ibn Muhammad|Abu Hassuna]] (zm. 1554), jednak jeszcze w tym samym roku władzę w kraju przejął saadycki sułtan [[Muhammad asz-Szajch]]{{odn|Abun-Nasr|1987|s=211–212}} (zm. 1557){{odn|Abun-Nasr|1987|s=211–212}}. Po pokonaniu Wattasydów w 1557 roku{{odn|Njoku|2006|s=15}} Sadyci utworzyli państwo ze stolicą w Marrakeszu{{odn|Encyklopedia PWN – Sadyci}}. Wypędzili chrześcijan{{odn|Njoku|2006|s=15}} – zlikwidowali większość [[Enklawa|enklaw]] [[Portugalia|portugalskich]] na [[Wybrzeże|wybrzeżu]], m.in. w 1541 roku odbili z rąk portugalskich port w Agadirze i uczynili głównym portem dla handlu trans-saharyjskiego{{odn|Boum&Park|2016|s=xiii}}. Oparli się zbrojnie [[Turcja|Turcji]] osmańskiej{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. W 1578 roku – w [[Bitwa pod Alcácer-Quibir|Bitwie Trzech Króli]]{{odn|Boum&Park|2016|s=xiii}} – pokonali armię portugalskiego króla [[Sebastian I Aviz|Sebastiana]]{{odn|Encyklopedia PWN – Sadyci}}. Zwycięstwo położyło kres europejskim atakom na trzy stulecia{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Do 1591 roku Sadyci zajęli terytorium [[Songhaj (państwo)|Songhaju]] z [[Timbuktu]]{{odn|Boum&Park|2016|s=xiii}}.
 
W południowym Maroku rozwinęli na niespotykaną w jego dziejach skalę uprawę [[TrzcinaCukrowiec cukrowalekarski|trzciny cukrowej]] oraz produkcję [[Cukier spożywczy|cukru]] z przeznaczeniem na [[eksport]] do [[Europa|Europy]]{{odn|Garcia-Arenal|2012}}. Plantacje i rafinerie stanowiły osobiste dobra sułtanów{{odn|Garcia-Arenal|2012}}.
 
Okres największej potęgi Sadytów przypada na panowanie [[Ahmad I al-Mansur|Ahmada al-Mansura]] (1578–1603), które określane jest „złotym wiekiem” Maroka{{odn|Cory|2016}}. Al-Mansur przeprowadził reformy administracji i wojska{{odn|Encyklopedia PWN – Ahmad al-Mansur az-Zahabi}}. W 1591 roku stworzył armię z 4 tys. europejskich najemników{{odn|Nelson|1985|s=29}} – pierwszą profesjonalną armię Maroka{{odn|McKenna|2010|s=54}}. Al-Mansur zjednoczył Maroko po trwającym od drugiej połowy XIV wieku rozbiciu dzielnicowym{{odn|Abun-Nasr|1987|s=215}}. Wraz z królową [[Anglia|Anglii]], [[Elżbieta I Tudor|Elżbietą I]] planował podbój Hiszpanii{{odn|Abun-Nasr|1987|s=218–219}}. Po śmierci Al-Mansura kraj ogarnęły krwawe spory sukcesyjne i państwo Sadytów rozpadło się na kilka księstw{{odn|Encyklopedia PWN – Sadyci}}.
Linia 92:
Działania piratów [[Berberia|berberyjskich]], napadających na statki amerykańskie doprowadziły do [[I wojna berberyjska|I wojny berberyjskiej]] ze [[Stany Zjednoczone|Stanami Zjednoczonymi]] w latach 1801–1805{{odn|Magoc&Bernstein|2015|s=252}}. W konflikcie uczestniczyły kraje berberyjskie – współczesne Algieria, Maroko, Libia i Tunezja – które wówczas wspierały piractwo jako źródło dochodów budżetowych {{odn|Magoc&Bernstein|2015|s=252}}. W 1801 roku prezydent [[Thomas Jefferson]] (1743–1826) odmówił płacenia haraczu za ochronę przed piratami i dla ochrony statków amerykańskich wysłał okręty [[United States Navy|marynarki]]{{odn|Magoc&Bernstein|2015|s=252}}. Konflikt został zakończony podpisaniem pokoju w 1805 roku, na mocy którego USA nie musiały płacić haraczu, lecz zgodziły się zapłacić okup za jeńców pojmanych w trakcie konfliktu{{odn|Magoc&Bernstein|2015|s=252}}.
 
Gdy [[Francja]] zajęła Algierię w 1830 roku, sułtan Maroka [[MulajMaulaj Abd ar-Rahman|Abd ar-Rahman]] (1778–1859) udzielał pomocy walczącemu z kolonistami emirowi [[Abd al-Kadir|Abd al-Kadirowi]]owi (1808–1883){{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}, który zbiegł do Maroka w 1844 roku{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Francuzi zbombardowali [[Tanger]] i [[As-Suwajra|As-Suwajrę]], a wysłana na granice z Algierią armia marokańska została pokonana w [[Bitwa nad rzeką Isly (1844)|bitwie nad rzeką Isly]]{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Sułtan zobowiązał się do internowania lub wydalenia z kraju Abd al-Kadira, jeśli ten ponownie znalazłby się na terytorium Maroka – w 1846 roku wojska marokańskie zmusiły Abd al-Kadira do poddania się Francuzom{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. [[I wojna francusko-marokańska]] zakończyła się podpisaniem traktatu w Tangerze, w którym Maroko uznało zwierzchnictwo Francji nad Algierią{{odn|Encyclopædia Britannica – Abd ar-Rahman|2019}}. Traktat ustanowił również granicę między Marokiem i Algierią, która bez większych zmian obowiązuje do dziś{{odn|Encyklopedia PWN – Abd ar-Rahman}}.
 
W latach 1848–1865 o wpływy w Afryce Północnej i Maroku konkurowały Wielka Brytania, Francja i Hiszpania{{odn|Miller|2013|s=22}}. Po śmierci Abd ar-Rahmana w 1859 roku Hiszpania wypowiedziała Maroku wojnę z powodu konfliktu o granice hiszpańskiej enklawy [[Ceuta|Ceuty]]{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. W 1860 roku Hiszpania zajęła [[Tetuan]]{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. By zakończyć wojnę, Maroko zapłaciło kontrybucje w wysokości 20 milionow USD, uznało prawa Hiszpanii do Ceuty i Melilli{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}, zgodziło się na poszerzenie granic Ceuty i zobowiązało do przekazania na rzecz Hiszpanii [[Ifni]]{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}.
Linia 137:
Po wojnie dążenia niepodległościowe Marokańczyków nasiliły się{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}. W 1944 roku [[Partia Niepodległości (Maroko)|Partia Niepodległości „Istiklal”]] przedstawiła sułtanowi i aliantom memorandum z żądaniem niepodległości i ustroju konstytucyjnego{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Administracja francuska odpowiedziała represjami{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}. Liderzy niepodległościowi, w tym przywódca Partii Niepodległości [[Ahmed Balafrej]] (1908–1990), zostali niesłusznie oskarżeni o kolaborację z nazistami i aresztowani{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Ich uwięzienie doprowadziło do gwałtownych protestów, w których zginęło ponad 30 osób{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Sułtan odmawiał współpracy z nowym ministrem-rezydentem [[Alphonse Juin|Alphonsem Juinem]] (1888–1967), który pod pretekstem ochrony władcy przed rebeliantami, otoczył pałac sułtański wojskiem i zmusił Muhammada V. do wyrzeczenia się „pewnej partii” (ruchu niepodległościowego){{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}{{odn|Encyclopædia Britannica – Muḥammad V|2020}}. Działania Juina spotkały się z krytyką we Francji i wkrótce na stanowisku zastąpił go generał [[Augustin Guillaume]] (1895–1983){{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}.
 
W 1953 roku pod wpływem profrancuskich przeciwników politycznych sułtana, rząd francuski zażądał, aby sułtan przekazał swoje uprawnienia ustawodawcze radzie złożonej z marokańskich ministrów i francuskich dyrektorów i złożenie podpisu na wszystkich przez niego blokowanych dekretach{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Sułtan ustąpił, lecz współpracujący z Francuzami [[Pasza (urząd)|pasza]] Marrakeszu [[Thami El Glaoui]] (1879–1956) naciskał na dalsze kroki, i w końcu w sierpniu 1953 roku władze francuskie deportowały sułtana na [[Korsyka|Korsykę]], a potem na [[Madagaskar]]{{odn|Encyclopædia Britannica – Muḥammad V|2020}}. Na jego miejsce władze zainstalowały [[Muhammad ibn Arafa|Muhammada ibn Arafa]] (1889–1976), który nie miał poparcia społecznego{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}. Wygnany Muḥammad V stał się bohaterem narodowym{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}.
 
Stale pogarszająca się sytuacja w regionie ([[Wojna algierska|wybuch wojny]] w sąsiedniej Algierii) i w kraju (zamieszki) zmusiła kolonizatorów do ustępstw{{odn|Encyklopedia PWN – Maroko}}. W 1955 roku Francuzi pozwolili wrócić na tron Muhammadowi V i utworzyć rząd{{odn|Encyclopædia Britannica|2019}}.
Linia 197:
* {{Cytuj książkę | autor = Amy McKenna | tytuł = The History of Northern Africa | wydawca = Britannica Educational Publishing | data = 2010 | seria = The Britannica Guide to Africa | isbn = 9781615303977 | data dostępu = 2020-06-28 | url = https://books.google.be/books?id=7dCcAAAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false| język =en|odn={{odn/id|McKenna|2010}}}}
* {{Cytuj książkę | autor = Chris J. Magoc, David Bernstein | tytuł = Imperialism and Expansionism in American History: A Social, Political, and Cultural Encyclopedia and Document Collection | wydawca = ABC-CLIO | data = 2015 | isbn = 9781610694308 | data dostępu = 2020-06-29 | url = https://books.google.be/books?id=CMEnCwAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false| język =en|odn={{odn/id|Magoc&Bernstein|2015}}}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] | wydawca = Encyclopædia Britannica, inc. | data = 2019-12-09 | rozdział = Morocco | autor r = Susan Gilson Miller, Will D. Swearingen and Others | data dostępu = 2020-06-27 | adres rozdziału = https://www.britannica.com/place/Morocco| język =en|odn={{odn/id|Encyclopædia Britannica|2019}}}}
* {{Cytuj książkę | autor = Susan Gilson Miller | tytuł = A History of Modern Morocco | wydawca = Cambridge University Press | data = 2013 | isbn = 9780521810708 | data dostępu = 2020-06-29 | url = https://books.google.be/books?id=peGyku_eREkC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false| język =en|odn={{odn/id| Miller|2013}}}}
* {{Cytuj książkę | autor = Harold D. Nelson (red.) | tytuł = Morocco, a Country Study | wydawca = Headquarters, Department of the Army | data = 1985 | seria = Area handbook series | data dostępu = 2020-06-27 | url = https://books.google.be/books?id=Z5r7znMj44YC&printsec=frontcover&hl=nl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false| język =en|odn={{odn/id|Nelson|1985}}}}
Linia 204:
* {{Cytuj stronę | url = https://www.dhm.de/lemo/kapitel/kaiserreich/aussenpolitik/marokko-krise-1911.html | tytuł = Die zweite Marokko-Krise 1911| autor = Christian Preuße | praca = www.dhm.de | opublikowany = Deutsches Historisches Museum |data = 2003-06-10| język = de | data dostępu = 2020-06-29|odn={{odn/id|LEMO:Preuße|2003}}}}
* {{Cytuj książkę | autor = Timothy J. Stapleton | tytuł = A Military History of Africa | wydawca = ABC-CLIO | data = 2013 | isbn = 9780313395703 | data dostępu = 2020-06-28 | url = https://books.google.be/books?id=XvtDAgAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false| język =en|odn={{odn/id|Stapleton|2013}}}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] | wydawca = Encyclopædia Britannica, inc. | data = 2007-09-24 | rozdział = Meknès| autor r = The Editors of Encyclopaedia Britannica | data dostępu = 2020-06-27 | adres rozdziału = https://www.britannica.com/place/Meknes| język =en|odn={{odn/id|Encyclopædia Britannica|2007}}}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] | wydawca = Encyclopædia Britannica, inc. | data = 2019-08-24 | rozdział = Abd ar-Rahman| autor r = The Editors of Encyclopaedia Britannica | data dostępu = 2020-06-27 | adres rozdziału = https://www.britannica.com/biography/Abd-ar-Rahman| język =en|odn={{odn/id|Encyclopædia Britannica – Abd ar-Rahman|2019}}}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] | wydawca = Encyclopædia Britannica, inc. | data = 2020-06-06 | rozdział = Abd al-Aziz| autor r = The Editors of Encyclopaedia Britannica | data dostępu = 2020-06-27 | adres rozdziału = https://www.britannica.com/biography/Abd-al-Aziz-sultan-of-Morocco| język =en|odn={{odn/id|Encyclopædia Britannica – Abd al-Aziz|2020}}}}
* {{Cytuj książkę | tytuł = [[Encyklopedia Britannica|Encyclopædia Britannica]] | wydawca = Encyclopædia Britannica, inc. | data = 2020-02-22 | rozdział = Muḥammad V| autor r = The Editors of Encyclopaedia Britannica | data dostępu = 2020-06-29 | adres rozdziału = https://www.britannica.com/biography/Muhammad-V-sultan-of-Morocco| język =en|odn={{odn/id|Encyclopædia Britannica – Muḥammad V|2020}}}}
* {{Cytuj pismo | autor = Vorbrich, R. M. | tytuł = Berberzy na marginesie historii | czasopismo = [[Sprawy Narodowościowe]] | wolumin = 2018(50)|url = https://ispan.waw.pl/journals/index.php/sn/article/view/sn.1613 | język = pl | data = 2018 | doi = 10.11649/sn.1613|odn={{odn/id|Vorbrich|2018}}}}
* {{Cytuj książkę | autor = Pamela R. Willoughby | tytuł = The Evolution of Modern Humans in Africa: A Comprehensive Guide | wydawca = Rowman Altamira | data = 2007 | isbn = 9780759101197 | data dostępu = 2020-06-27 | url = https://books.google.be/books?id=dOC38AS_VfkC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false| język =en|odn={{odn/id|Willoughby|2007}}}}
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Historia_Maroka”