Wikipedia

Ustrój polityczny Polski: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Znaczniki: Wycofane usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor
Anulowanie wersji 63074565 autorstwa 81.161.204.250 (dyskusja)
Znacznik: Anulowanie edycji
Linia 21:
{{Wikiźródła|tekst=nie|Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego|tekst manifestu PKWN}}
{{Wikiźródła|tekst=nie|Mała Konstytucja z 1947|tekst małej Konstytucji z 1947}}
{{Wikiźródła|Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej|Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej}}
W końcowej fazie II wojny światowej faktyczną władzę na ustanowionym w nowych granicach obszarze Polski przejęły organy powołane przez polskich komunistów współpracujących z [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Pierwszym wyznacznikiem ram nowego ustroju był ustalony w [[Moskwa|Moskwie]] [[manifest PKWN|manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego]], który de facto delegalizował Konstytucję kwietniową, przywracając jednocześnie moc obowiązującą Konstytucji marcowej. Tymczasowo ustanowił także [[Krajowa Rada Narodowa|Krajową Radę Narodową]]<ref name="G13"/>, jako organ parlamentarny oraz odmawiał legalności [[Rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie|Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej]] znajdującemu się na emigracji. W 1947 zorganizowano [[Wybory parlamentarne w Polsce w 1947 roku|wybory]], które wyłoniły skład [[Sejm Ustawodawczy (1947–1952)|Sejmu Ustawodawczego]]<ref name="G13"/>. Dokładnie miesiąc po wyborach uchwalił on ''[[Mała Konstytucja z 1947|Ustawę Konstytucyjną z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej]]'' (tzw. mała Konstytucja z 1947)<ref name="G13"/>. Nawiązywała ona treścią do części postanowień Konstytucji marcowej, wprowadziła także [[Rada Państwa (Polska)|Radę Państwa]]<ref name="G13"/>. Formalnie ustanowiony został model zbliżony do parlamentarno-gabinetowego, jednak w rzeczywistości realną władzę sprawował aparat [[Polska Partia Robotnicza|Polskiej Partii Robotniczej]] (od 1948 [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej]])<ref>Opozycja będąca warunkiem funkcjonowania systemu parlamentarnego została wyeliminowana w 1947.</ref>, podporządkowany dyrektywom sowieckim<ref name="G13"/>.
 
W [[Stalinizm|okresie stalinizmu]] trwały prace nad nową ustawą zasadniczą, wzorowaną na [[Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich|Konstytucji Związku Radzieckiego]] z 1936<ref name="G13"/>. Efektem przygotowań była ''[[Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej|Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r.]]''<ref name="G13"/>. Odrzuciła ona naczelne zasady Konstytucji marcowej, zerwała z podziałem władzy i dokonała silnej [[centralizacja|centralizacji]]<ref name="G13"/>. Zniesiony też został urząd Prezydenta, a najwyższą władzę przyznano Sejmowi<ref name="G14">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=14|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref><ref>Senat został zniesiony w związku z [[Referendum w Polsce w 1946 roku|referendum ludowym]]</ref>. Funkcję głowy państwa przejął organ kolegialny – Rada Państwa<ref name="G14"/>. Nowa konstytucja z założenia miała mieć charakter bardziej polityczny, niż prawny<ref name="G14"/>. Nie istniały żadne organy ani procedury mające przestrzegać jej nadrzędności<ref name="G14"/>. O osłabieniu roli tego dokumentu przesądziła także praktyka jego stosowania, gdyż w rzeczywistości prawa i wolności jednostki nie były przestrzegane, a realną władzę sprawowało kierownictwo PZPR<ref name="G14"/>. Część zaistniałych zjawisk została sformalizowana w roku 1976, gdy wprowadzono nowelizację zawierającą artykuły o ''przewodniej roli PZPR'' oraz ''przyjaźni i współpracy ze Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich''<ref name="G15">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=15|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. W marcu 1982 kolejną nowelizacją wprowadzono przepisy o Trybunale Konstytucyjnym i Trybunale Stanu, jednak kompetencje przyznane tym organom były ograniczone<ref name="G15"/>. Podobnie było z pozostałymi nowymi instytucjami – Naczelnym Sądem Administracyjnym (1980) i Rzecznikiem Praw Obywatelskich (1987)<ref name="G15"/>.
 
=== Transformacja ustrojowa ===
{{osobny artykuł|Okrągły Stół (Polska)|Nowela kwietniowa|Transformacja systemowa w Polsce|Sejm X kadencji (1989-1991)|Nowela grudniowa}}
 
Perspektywa [[Transformacja systemowa w Polsce|zmian ustrojowych]] zarysowała się w związku z rozpoczęciem rokowań przedstawicieli władz z przywódcami podziemnej [[Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” w latach 1980–1989|„Solidarności”]] w okolicznościach zapaści gospodarczej i narastającego niezadowolenia społecznego<ref name="G15"/>. Na mocy porozumień [[Okrągły Stół (Polska)|Okrągłego Stołu]] doszło do uchwalenia [[nowela kwietniowa|nowelizacji Konstytucji PRL]] (tzw. noweli kwietniowej)<ref name="G15"/>. Na jej mocy przywrócono Senat oraz urząd Prezydenta, obdarzony znacznymi kompetencjami<ref name="G16">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=16|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Uchwalono także nową ordynację wyborczą<ref>''Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Ordynacja wyborcza do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej'' ({{Dziennik Ustaw|1989|19|103}})</ref><ref>''Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji, na lata 1989–1993'' ({{Dziennik Ustaw|1989|19|102}})</ref>, według której [[4 czerwca]] [[1989]] odbyły się [[wybory parlamentarne w Polsce w 1989 roku|wybory]], częściowo wolne do Sejmu i całkowicie do Senatu<ref name="G16"/>. [[19 lipca]] [[1989]] Zgromadzenie Narodowe [[Wybory prezydenckie w Polsce w 1989 roku|wybrało]] [[Wojciech Jaruzelski|gen. Wojciecha Jaruzelskiego]] na urząd [[Prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej|Prezydenta Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej]]. Sejm pozostawał wówczas najwyższym organem władzy państwowej, a rola Senatu sprowadzała się do funkcji ustawodawczej<ref name="G16"/>. Prezydent korzystał ze swych uprawnień w dość ograniczonym zakresie, co oznaczało jednoznaczne przesunięcie głównego ośrodka decyzyjnego w państwie do Sejmu<ref name="G18">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=18|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Wraz z rozwojem sytuacji politycznej w Polsce i całym [[blok wschodni|bloku wschodnim]] zaistniały okoliczności sprzyjające podjęciu prac nad nową konstytucją<ref name="G18"/>. Ustalono, że prace będą trwały dwutorowo – jednocześnie nad szybkimi zmianami w obowiązującej ustawie zasadniczej oraz przygotowaniem nowego aktu<ref name="G18"/>. Istotnym momentem stało się uchwalenie ''[[nowela grudniowa|Ustawy z dnia 29 grudnia 1989 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej]]'' (tzw. noweli grudniowej), która całkowicie zmieniła I rozdział obowiązującej konstytucji, wprowadziła nowe zasady funkcjonowania państwa oraz w symboliczny sposób zerwała z dotychczasowym modelem tzw. [[demokracja ludowa|demokracji ludowej]]<ref name="G18"/>.
wające się w głosowaniu tajnym<ref>Art. 96 ust. 2 Konstytucji</ref>, zaś do Senatu jako ''powszechne, bezpośrednie'' i odbywające się w głosowaniu tajnym<ref>Art. 97 ust. 2 Konstytucji</ref>. Bierne prawo wyborcze do izby niższej ustalono na poziomie 21 lat<ref>Art. 99 ust. 1 Konstytucji</ref>, natomiast do izby wyższej 30 lat<ref>Art. 99 ust. 2 Konstytucji</ref>. W normalnym trybie wybory parlamentarne odbywają się co 4 lata<ref name="autonazwa18">Art. 98 ust. 1 Konstytucji</ref>, w tym samym dniu wybierany jest skład obu izb. Kandydatów zgłaszać mogą partie polityczne oraz wyborcy<ref>Art. 100 ust. 1 Konstytucji</ref>. Zakazane jest jednoczesne kandydowanie do Sejmu i Senatu<ref>Art. 100 ust. 2 Konstytucji</ref>. O ważności przeprowadzonych wyborów orzeka [[Sąd Najwyższy (Polska)|Sąd Najwyższy]]<ref>Art. 101 ust. 1 Konstytucji</ref>.
 
=== III Rzeczpospolita ===
{{osobny artykuł|III Rzeczpospolita}}
[[Plik:Lech Walesa - 2009.jpg|mały|upright|Były prezydent Lech Wałęsa]]
{{Wikiźródła|Mała Konstytucja z 1992|tekst małej Konstytucji z 1992}}
W marcu 1990 roku kolejna nowelizacja konstytucji pozwoliła na utworzenie nowego systemu samorządu terytorialnego<ref name="G18"/>. W związku z dalszymi przemianami politycznymi gotowość ustąpienia z urzędu zadeklarował gen. Jaruzelski<ref name="G18"/>. 27 września dokonano zatem kolejnych zmian w ustawie zasadniczej, które przewidywały wybór prezydenta w wyborach powszechnych<ref name="G18"/> oraz skracały jego kadencję z sześciu do pięciu lat<ref name="G19">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=19|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. W 1991 Sejm podjął decyzję o samorozwiązaniu, skutkiem czego były pierwsze od czasu zakończenia II wojny światowej demokratyczne i całkowicie wolne [[wybory parlamentarne w Polsce w 1991 roku|wybory parlamentarne]]<ref name="G19"/>. Izby w nowym składzie podjęły decyzję o powołaniu [[Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego|Komisji Konstytucyjnej]] (na mocy ''Ustawy Konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 roku o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej'') oraz przygotowaniu aktu tymczasowego<ref name="G19"/>. Efektem prac nad nim stała się ''[[Mała Konstytucja z 1992|Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym]]'' (tzw. mała Konstytucja z 1992)<ref name="G19"/>.
 
Mała Konstytucja stworzyła model wykorzystujący rozwiązania parlamentaryzmu zracjonalizowanego oraz systemu prezydenckiego<ref name="G23">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=23|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Przewidywała ona udział parlamentu w kreowaniu rządu oraz odpowiedzialność polityczną rządu przed parlamentem<ref name="G23"/>. Z drugiej strony silne uprawnienia miał wyłaniany w powszechnych wyborach prezydent (od 1990 [[Lech Wałęsa]]), który poza licznymi kompetencjami w zakresie polityki zagranicznej, obronności i bezpieczeństwa państwa, uzyskał także bezpośredni wpływ na wybór ministrów spraw wewnętrznych, obrony narodowej i spraw zagranicznych (tzw. resorty prezydenckie)<ref name="G23"/>.
 
Jednocześnie swoją pracę rozpoczęła Komisja Konstytucyjna Zgromadzenia Narodowego<ref name="G24">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=24|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Łącznie wpłynęło do niej siedem projektów nowej konstytucji<ref name="G24"/>. 16 stycznia 1997 roku przyjęto sprawozdanie w formie tekstu jednolitego<ref name="G24"/>. Głównymi kwestiami spornymi było ustalenie roli prezydenta<ref name="G24"/>, określenie pozycji Kościoła<ref name="G25">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=25|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref> oraz kształt systemu społeczno-gospodarczego<ref name="G25"/>.
 
== Konstytucja ==
{{osobny artykuł|Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej}}
Polska Konstytucja została uchwalona przez [[Zgromadzenie Narodowe (Polska)|Zgromadzenie Narodowe]] [[2 kwietnia]] [[1997]] roku<ref name="G25"/>. 25 maja została zatwierdzona w [[Referendum w Polsce w 1997 roku|referendum konstytucyjnym]], a w życie weszła [[17 października]] [[1997]]<ref name="G25"/>. Jednocześnie swoją moc straciła ''Ustawa konstytucyjna z dnia 17 października 1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym'' (mała Konstytucja) i ''Ustawa konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej''<ref>Art. 242 Konstytucji</ref>. Do tej pory Konstytucja została znowelizowana dwukrotnie – w 2006 w związku z wprowadzeniem w Polsce procedury [[Europejski nakaz aresztowania|Europejskiego Nakazu Aresztowania]]<ref>{{cytuj stronę|url=http://web.archive.org/web/20110529124838/http://wiadomosci.gazeta.pl:80/wiadomosci/1,53600,3604242.html|tytuł=Sejm uchwalił zmiany w Konstytucji ws. ENA|data dostępu=6 lutego 2009|autor=|data=2006-09-08|opublikowany=gazeta.pl}}</ref> oraz w 2009 – ograniczono wówczas możliwość kandydowania do Sejmu i Senatu wobec osób ''skazanych prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego''<ref>''Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej'' ({{Dziennik Ustaw|2009|114|946}})</ref>.
 
=== Struktura ===
Konstytucja składa się z [[Preambuła|preambuły]]<ref>Stanowi ona integralną część Konstytucji</ref> i 243 artykułów zawartych w 13 rozdziałach. Zostały one ujęte w następującej strukturze<ref>''Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 2 kwietnia 1997 r., przyjęta przez Naród w referendum konstytucyjnym w dniu 25 maja 1997 r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 16 lipca 1997 r.'' ({{Dziennik Ustaw|1997|78|483}})</ref>:
# Rzeczpospolita
# Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela
# Źródła prawa
# Sejm i Senat
# Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej
# Rada Ministrów i administracja rządowa
# Samorząd terytorialny
# Sądy i trybunały
# Organy kontroli państwowej i ochrony prawa
# Finanse publiczne
# Stany nadzwyczajne
# Zmiana Konstytucji
# Przepisy przejściowe i końcowe.
 
{{Wikiźródła|tekst=nie|Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej|<br />Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej}}
 
=== Zasady ===
Do podstawowych zasad polskiej Konstytucji zalicza się<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=52|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>:
* zasadę [[Demokracja|demokratycznego]] [[Praworządność|państwa prawa]]<ref>Art. 2 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[Suwerenność ludu|suwerenności ludu]]<ref>Art. 4 ust. 1 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[niepodległość|niepodległości]] i [[Suwerenność|suwerenności]] [[Państwo|państwa]]<ref>Art. 5 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[Praworządność|legalizmu]]<ref>Art. 7 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[Podział władz|podziału władzy]]<ref>Art. 10 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[Pluralizm polityczny|pluralizmu politycznego]]<ref>Art. 11 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[Społeczeństwo obywatelskie|społeczeństwa obywatelskiego]]<ref>M.in. art. 11, 12 i 16 Konstytucji</ref>;
* zasadę [[Społeczna gospodarka rynkowa|społecznej gospodarki rynkowej]]<ref>Art. 20 Konstytucji</ref>;
* zasadę przyrodzonej [[Godność|godności człowieka]]<ref>Art. 30 Konstytucji</ref>.
 
=== Procedura zmiany ===
Procedurę zmiany Konstytucji określa ''Rozdział XII''<ref name=autonazwa11>Art. 235 Konstytucji</ref>. Projekt ustawy nowelizującej ustawę zasadniczą przedłożyć mogą<ref name=autonazwa8>Art. 235 ust. 1 Konstytucji</ref>:
* 1/5 ustawowej liczby posłów;
* Senat;
* Prezydent Rzeczypospolitej.
 
Aby zmiana weszła w życie, stosowną uchwałę muszą przyjąć obie izby parlamentu<ref>Art. 235 ust. 2 Konstytucji</ref> – Sejm większością 2/3 głosów w obecności minimum połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat większością bezwzględną w obecności minimum połowy ustawowej liczby senatorów<ref>Art. 235 ust. 4 Konstytucji</ref>. Następnie uchwaloną ustawę podpisuje Prezydent Rzeczypospolitej i zarządza jej publikację w [[Dziennik Ustaw|Dzienniku Ustaw]]<ref>Art. 235 ust. 7 Konstytucji</ref>. W przypadku zmian artykułów z rozdziałów I, II lub XII, podmioty mające prawo inicjatywy ustawodawczej w przypadku zmiany Konstytucji, mają prawo wystąpić z żądaniem przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Akceptacja zmian wymaga większości głosów ''za'' i nie jest obarczona wymogiem progu frekwencji<ref name=autonazwa1>Art. 235 ust. 6 Konstytucji</ref>.
 
== Władza ustawodawcza ==
Konstytucja wyraźnie określa Sejm i Senat jako organy właściwe do sprawowania władzy ustawodawczej<ref>Art. 10 ust. 2 i art. 95 ust. 1 Konstytucji</ref>. Polski parlament jest zatem [[Bikameralizm|dwuizbowy]], gdzie izbą niższą jest Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, wyższą zaś Senat Rzeczypospolitej Polskiej. Obie izby wybierane są na 4-letnią kadencję, która rozpoczyna się z dniem pierwszego posiedzenia Sejmu i trwa do dnia poprzedzającego dzień zebrania się nowego Sejmu<ref name=autonazwa18>Art. 98 ust. 1 Konstytucji</ref> i obradują w trybie permanentnym<ref>Art. 109 Konstytucji</ref>. Konstrukcja parlamentu nie przyjęła zasady równouprawnienia izb – silniejsza pozycja przyznana jest Sejmowi<ref name=autonazwa3>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=193|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Wspólnie obradujące izby stanowią [[Zgromadzenie Narodowe (Polska)|Zgromadzenie Narodowe]]<ref name=autonazwa3 />. Stanowiska posła i senatora są niepołączalne<ref>Art. 102 Konstytucji</ref>. Konstytucja określa posłów i senatorów jako przedstawicieli Narodu, niezwiązanych żadnymi instrukcjami<ref>Art. 104 ust. 1 i art. 108 Konstytucji</ref>. Ponadto od dnia wyborów przysługuje im [[immunitet]]<ref>Art. 105 ust. 3 i art. 108 Konstytucji</ref> oraz nietykalność osobista<ref>Art. 105 ust. 5 i art. 108 Konstytucji</ref>.
 
=== Organizacja parlamentu ===
Organizacja wewnętrzna izb określona jest w odrębnych regulaminach. Organami kierowniczymi Sejmu i Senatu są [[Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|Marszałek Sejmu]] i [[Marszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej|Senatu]] oraz [[Prezydium Sejmu]] i [[Prezydium Senatu|Senatu]]. Organem o charakterze polityczno doradczym jest [[Konwent Seniorów]]. Obie mają własne kancelarie o charakterze administracyjno-urzędniczym. Organami pomocniczymi są sejmowe i senackie komisje oraz powoływani przez izby sekretarze. W ramach struktur organizacji pracy posłów i senatorów tworzy się kluby parlamentarne, koła poselskie oraz zespoły<ref name=autonazwa22>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=204|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
=== Sejm ===
[[Plik:Sejm RP.jpg|mały|[[Kompleks budynków Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|Gmach Sejmu]]]]
[[Plik:Zgromadzenie posłów i senatorów 22 grudnia 2015 01.JPG|mały|[[Sala Posiedzeń w Sejmie|Sala Posiedzeń Sejmu]]]]
[[Plik:Government benches in the Sejm Plenary Hall.JPG|mały|Ławy rządowe w Sali Posiedzeń Sejmu]]
{{osobny artykuł|Sejm Rzeczypospolitej Polskiej}}
Sejm liczy 460 posłów wybieranych w wyborach [[Powszechność wyborów|powszechnych]], [[Równość wyborów|równych]], [[Bezpośredniość wyborów|bezpośrednich]] i [[ordynacja proporcjonalna|proporcjonalnych]], w [[Tajność głosowania|głosowaniu tajnym]]<ref>Art. 96 Konstytucji</ref>. Sejm zajmuje ważną pozycję w zakresie sprawowania funkcji ustrojodawczej, czego wyrazem jest jego pozycja w procesie zmiany konstytucji<ref name=autonazwa11 />. Ponadto przypisane mu są funkcje następujące:
* ustawodawcza – decydująca rola w uchwalaniu ustaw<ref>Art. 119-122 Konstytucji</ref>;
* [[Kontrola parlamentarna|kontrolna]] – w odniesieniu do Rady Ministrów jest to wyłączne prawo Sejmu<ref>Art. 95 Konstytucji</ref>;
** prawo żądania informacji od ministrów i kierowników naczelnych organów administracji rządowej<ref name="G243">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=243|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>;
** prawo żądania wysłuchania w postaci [[dezyderat]]ów i opinii<ref name="G243"/>;
** możliwość powoływania [[sejmowa komisja śledcza|komisji śledczych]]<ref name="G244">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=244|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>;
** procedura [[interpelacja poselska|interpelacji]]<ref name="G244"/> i [[zapytanie poselskie|zapytań]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=247|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>;
** kontrola nad realizacją budżetu i uchwalanie [[absolutorium]]<ref>Art. 226 Konstytucji</ref>;
** na wniosek Prezesa Rady Ministrów ma prawo rozwiązać organ stanowiący samorządu terytorialnego, w przypadku rażącego naruszenia konstytucji lub ustaw<ref>Art. 171 ust. 3 Konstytucji</ref>;
* kreacyjna;
** powoływanie<ref>Art. 154 i 155 Konstytucji</ref> i wyrażanie wotum nieufności wobec Rady Ministrów<ref>Art. 158 Konstytucji</ref>;
** wyrażanie wotum nieufności wobec poszczególnych ministrów<ref name=autonazwa21>Art. 159 Konstytucji</ref>;
** wybór składu Trybunału Konstytucyjnego<ref name=autonazwa25>Art. 194 ust. 1 Konstytucji</ref>;
** wybór składu Trybunału Stanu<ref>Poza jego przewodniczącym – prezesem Sądu Najwyższego</ref><ref name=autonazwa17>Art. 199 ust. 1 Konstytucji</ref>;
** wybór prezesa Najwyższej Izby Kontroli za zgodą Senatu<ref name=autonazwa15>Art. 205 ust. 1 Konstytucji</ref>;
** wybór Rzecznika Praw Obywatelskich za zgodą Senatu<ref name=autonazwa6>Art. 209 ust. 1 Konstytucji</ref>;
** wybór Rzecznika Praw Dziecka za zgodą Senatu<ref name=autonazwa5>Art. 4 ''Ustawy z 6 stycznia 2000 o Rzeczniku Praw Dziecka''</ref>;
** wybór dwóch spośród pięciu członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji<ref name=autonazwa19>Art. 214 ust. 1 Konstytucji</ref>;
** wybór prezesa Narodowego Banku Polskiego<ref name=autonazwa2>Art. 227 ust. 3 Konstytucji</ref> oraz 1/3 składu Rady Polityki Pieniężnej<ref name="227K5">Art. 227 ust. 5 Konstytucji</ref>;
** wybór czterech członków Krajowej Rady Sądownictwa<ref name=autonazwa13>Art. 187 ust. 1 Konstytucji</ref>;
** wybór<ref>Wyjątkowy wymóg 3/5 głosów</ref> Prezesa [[Instytut Pamięci Narodowej|Instytutu Pamięci Narodowej]] za zgodą Senatu<ref name="IPN">{{Dziennik Ustaw|2021|177}}</ref>;
** wybór Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych za zgodą Senatu<ref name="PUODO">''Ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych'' ({{Dziennik Ustaw|2019|1781}})</ref>.
 
Ponadto Sejm:
* decyduje o stanie wojny i pokoju<ref>Art. 116 Konstytucji</ref>;
* wyraża zgodę na [[ratyfikacja|ratyfikację]] [[umowa międzynarodowa|umów międzynarodowych]] o szczególnym znaczeniu dla państwa<ref>Art. 89 Konstytucji</ref>;
* ma prawo uchylić bezwzględną większością głosów rozporządzenie Prezydenta wprowadzające [[stan wojenny]]<ref>Art. 231 Konstytucji</ref>;
* wyraża zgodę na przedłużenie stanu klęski żywiołowej<ref>Art. 232 Konstytucji</ref>;
* wyraża zgodę na przedłużenie stanu wyjątkowego<ref>Art. 230 ust. 2 Konstytucji</ref>;
* współdziała z Radą Ministrów w zakresie spraw związanych z członkostwem w [[Unia Europejska|Unii Europejskiej]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=428|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
W pracy o charakterze urzędniczym, organizacyjno-technicznym i doradczym Sejm wspierany jest przez apolityczyny i działający permanentnie urząd – [[Kancelaria Sejmu|Kancelarię Sejmu]]<ref name=autonazwa22 />.
 
==== Skrócenie kadencji ====
{{osobny artykuł|Skrócenie kadencji Sejmu}}
Kadencja Sejmu może zostać skrócona w trzech wypadkach:
* na drodze uchwały Sejmu podjętej większością minimum 2/3 ustawowej liczby posłów<ref name="98K3">Art. 98 ust. 3 Konstytucji</ref>;
* zarządzeniem Prezydenta w razie nieudzielenia przez Sejm wotum zaufania nowej Radzie Ministrów<ref name=autonazwa16>Art. 155 ust. 2 Konstytucji</ref> (obligatoryjne skrócenie kadencji);
* zarządzeniem Prezydenta w przypadku nieuchwalenia ustawy budżetowej w ciągu 4 miesięcy od dnia przedstawienia Sejmowi jej projektu<ref name=autonazwa9>Art. 225 Konstytucji</ref> (fakultatywne skrócenie kadencji).
Skrócenie kadencji Sejmu oznacza automatyczne skrócenie kadencji Senatu i [[wybory przedterminowe w Polsce|przyspieszone wybory]] parlamentarne<ref name="98K3"/>. Zasadniczo nie istnieje możliwość wydłużenia kadencji izb – jedynym dopuszczalnym wyjątkiem jest sytuacja [[stan nadzwyczajny|stanu nadzwyczajnego]]<ref>Art. 228 ust. 7 Konstytucji</ref>.
 
=== Senat ===
[[Plik:Budynek Senatu RP 01 Kancelaria Senatu.jpg|mały|Budynek Senatu]]
[[Plik:49 posiedzenie Senatu 01.JPG|mały|Posiedzenie Senatu (2014)]]
{{osobny artykuł|Senat Rzeczypospolitej Polskiej}}
Senat liczy 100 senatorów wybieranych w wyborach powszechnych i bezpośrednich, w głosowaniu tajnym<ref>Art. 97 Konstytucji</ref>. Szczególna rola przypada Senatowi w procesie zmiany konstytucji, gdyż wymóg jego zgody na uchwalenie ustawy zmieniającej konstytucję oznacza w tym wypadku jego równouprawnienie z Sejmem<ref name=autonazwa11 />. Poza tym kompetencje Senatu są znacznie węższe niż kompetencje Sejmu. W procedurze ustawodawczej, po uchwaleniu ustawy przez Sejm, Senat może przyjąć ją bez zmian, wnieść poprawki lub też odrzucić<ref>Art. 121 ust. 2 Konstytucji</ref>. Uchwałę Senatu w tej sprawie może jednak odrzucić Sejm, przy zachowaniu wymogu bezwzględnej większości głosów oraz przy zachowaniu [[kworum]]<ref>Art. 121 ust. 3 Konstytucji</ref>.
 
W zakresie funkcji kreacyjnej Senat:
* wybiera:
** jednego spośród pięciu członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji<ref name=autonazwa19 />;
** 1/3 składu Rady Polityki Pieniężnej<ref name="227K5"/>;
** członków Krajowej Rady Sądownictwa<ref name=autonazwa13 />;
* wyraża zgodę na wybór przez Sejm:
** Prezesa Najwyższej Izby Kontroli<ref name=autonazwa15 />;
** Rzecznika Praw Obywatelskich<ref name=autonazwa6 />;
** Rzecznika Praw Dziecka<ref name=autonazwa5 />;
** Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej<ref name="IPN"/>;
** Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych<ref name="PUODO"/>.
 
=== Zgromadzenie Narodowe ===
[[Plik:Zgromadzenie Narodowe 4 czerwca 2014 Kancelaria Senatu 04.JPG|mały|Prezydent [[Bronisław Komorowski]] wygłaszający [[orędzie]] przed [[Zgromadzenie Narodowe (Polska)|Zgromadzeniem Narodowym]] (4 czerwca 2014)]]
{{osobny artykuł|Zgromadzenie Narodowe w Polsce}}
Szczególną formą obrad izb parlamentu jest wspólne posiedzenie posłów i senatorów w postaci Zgromadzenia Narodowego, obradujące pod przewodnictwem Marszałka Sejmu, lub w jego zastępstwie Marszałka Senatu<ref>Art. 114 ust. 1 Konstytucji</ref>. Kompetencje przyznane tej instytucji w Konstytucji z 1997 roku są ograniczone i dotyczą wyłącznie kwestii związanych z osobą Prezydenta<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=195|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
Zgromadzenie Narodowe:
* przyjmuje przysięgę od nowego Prezydenta<ref name=autonazwa24>Art. 130 Konstytucji</ref>;
* większością minimum 2/3 głosów może stwierdzić trwałą niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia<ref>Art. 131 ust. 2 Konstytucji</ref>;
* większością minimum 2/3 głosów na wniosek 140 członków może postawić Prezydenta przed Trybunałem Stanu<ref>Art. 145 ust. 2 Konstytucji</ref>, co jednocześnie skutkuje zawieszeniem sprawowania urzędu przez Prezydenta<ref>Art. 145 ust. 3 Konstytucji</ref>;
* może być odbiorcą orędzia Prezydenta – jednak bez możliwości debatowania nad orędziem<ref>Art. 140 Konstytucji</ref>.
 
=== Inicjatywa ustawodawcza ===
Podmioty, którym przysługuje [[inicjatywa ustawodawcza]] są w Konstytucji wyraźnie wyodrębnione<ref name=autonazwa4>Art. 118 Konstytucji</ref>. Należą do nich:
* posłowie – [[Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|Regulamin Sejmu]] ustala liczbę posłów na 15 oraz przyznaje to prawo komisjom sejmowym<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.sejm.gov.pl/prawo/regulamin/kon7.htm|tytuł=Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 lipca 1992 r. – Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej|data dostępu=1 lutego 2009|autor=|data =|opublikowany=sejm.gov.pl}}</ref>;
* Senat;
* Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
* Rada Ministrów;
* grupa 100 tysięcy obywateli, mająca prawo głosu w wyborach do Sejmu (tzw. [[obywatelska inicjatywa ustawodawcza]]).
Inicjatywa ustawodawcza ograniczona jest w dwóch wypadkach:
* [[Procedura budżetowa w Polsce|uchwalanie budżetu]] – zarówno w przypadku ustawy budżetowej, ustawy o prowizorium budżetowym, zmiany ustawy budżetowej, jak i zaciąganiu długu publicznego lub udzielaniu gwarancji finansowych przez państwo, wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Radzie Ministrów<ref>Art. 221 Konstytucji</ref>;
* zmiana Konstytucji – prawo inicjatywy ustawodawczej przyznano 1/5 ustawowej liczby posłów, Senatowi oraz Prezydentowi<ref name=autonazwa8 />.
 
== Władza wykonawcza ==
=== Prezydent ===
[[Plik:Flag of the President of Poland.svg|mały|upright|Proporzec Prezydenta Rzeczypospolitej]]
{{osobny artykuł|Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej|Prezydenci Polski}}
Podstawowe znaczenie i charakter urzędu Prezydenta określa Konstytucja w art. 126. Jest on ''najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej''<ref>Art. 126 ust. 1 Konstytucji</ref>. Ponadto ''czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium''<ref>Art. 126 ust. 2 Konstytucji</ref>. Zasady i zakres wykonywania jego zadań określone są przez Konstytucję i ustawy<ref>Art. 126 ust. 3 Konstytucji</ref>. Prezydent jest przede wszystkim jednym z dwóch głównych, obok Rady Ministrów, organem [[władza wykonawcza|władzy wykonawczej]]<ref name="10K2">Art. 10 ust. 2 Konstytucji</ref>. Jego pozycję ustrojową określić można według sześciu naczelnych zasad<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=252-253|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>:
* dualizm egzekutywy z domniemaniem kompetencji w sprawach polityki państwa na rzecz Rady Ministrów<ref name=autonazwa12>Art. 146 ust. 2 Konstytucji</ref>;
* [[arbitraż (politologia)|funkcja arbitra]] w modelu zracjonalizowanego parlamentaryzmu<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=252|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>;
* silna legitymacja demokratyczna związana z wyborem Prezydenta przez Naród<ref name=autonazwa20>Art. 127 ust. 1 Konstytucji</ref>;
* kadencyjność urzędu i tylko jednokrotna możliwość powtórnego wyboru<ref>Art. 127 ust. 2 Konstytucji</ref>;
* brak ponoszenia odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, przy jednoczesnym ponoszeniu odpowiedzialności konstytucyjnej w wypadku naruszenia prawa<ref>Art. 145 Konstytucji</ref> oraz ograniczenie niezależności Prezydenta w związku z instytucją [[kontrasygnata|kontrasygnaty]]<ref>Art. 144 ust. 2 Konstytucji</ref>;
* zasada ''[[incompatibilitas]]'' – zapewnienie niezależności Prezydenta poprzez niepołączalność urzędów i funkcji<ref>Art. 132 Konstytucji</ref>.
 
Prezydent obejmuje swój urząd po złożeniu uroczystej przysięgi przez Zgromadzeniem Narodowym. Jej treść jest następująca<ref name=autonazwa24 />:
{{Cytat
|treść = Obejmując z woli Narodu urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji, będę strzegł niezłomnie godności Narodu, niepodległości i bezpieczeństwa państwa, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem.
|autor =
|źródło = Art. 130 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
|styl = środek
}}
 
Przysięgę można złożyć z dodaniem zdania:
 
{{Cytat
|treść = Tak mi dopomóż Bóg.
|autor =
|źródło = Art. 130 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
|styl = środek
}}
 
==== Funkcje ====
[[Plik:Andrzej Duda portret.JPG|mały|Prezydent Andrzej Duda]]
[[Plik:Warszawa Pałac Prezydencki 2011.jpg|mały|[[Pałac Prezydencki w Warszawie|Pałac Prezydencki]] w [[Warszawa|Warszawie]]]]
Do [[prerogatywa|prerogatyw]], czyli wyłącznych uprawnień Prezydenta, zwolnionych z wymogu kontrasygnaty Prezesa Rady Ministrów<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=253|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>, zalicza się<ref>Art. 144 ust. 3 Konstytucji</ref>:
* zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu;
* zwoływanie pierwszego posiedzenia obu izb;
* inicjatywę ustawodawczą;
* zarządzanie [[referendum ogólnokrajowe]]go;
* podpisywanie ustaw<ref>Lub jego odmowę.</ref>;
* zarządzanie ogłaszania ustaw lub umów międzynarodowych w Dzienniku Ustaw;
* zwracanie się z orędziem do Sejmu, Senatu lub Zgromadzenia Narodowego;
* składanie wniosku do Trybunału Konstytucyjnego;
* składanie wniosku do Najwyższej Izby Kontroli;
* desygnowanie i powoływanie Prezesa Rady Ministrów;
* przyjmowanie dymisji Rady Ministrów oraz powierzanie jej tymczasowego pełnienia obowiązków;
* składanie wniosku do Sejmu o pociągnięcie członka Rady Ministrów do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu;
* odwoływanie ministrów, którym Sejm wyraził wotum nieufności;
* zwoływanie Rady Gabinetowej;
* nadawanie orderów i odznaczeń;
* powoływanie sędziów;
* [[ułaskawienie|prawo łaski]] – zakazane jednak w przypadku skazanych przez Trybunał Stanu<ref>Art. 139 Konstytucji</ref>;
* nadawanie obywatelstwa i wyrażanie zgody na jego zrzeczenie się;
* powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego;
* powoływanie Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego;
* powoływanie Prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego;
* powoływanie [[Prokurator Generalny (Polska)|Prokuratora Generalnego]];
* składanie wniosku do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego;
* powoływanie członków Rady Polityki Pieniężnej;
* powoływanie i odwoływanie członków [[Rada Bezpieczeństwa Narodowego|Rady Bezpieczeństwa Narodowego]];
* powoływanie członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
* nadawanie statutu [[Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej|Kancelarii Prezydenta]] oraz powoływanie i odwoływanie jej Szefa;
* wydawanie zarządzeń o charakterze [[akt kierownictwa wewnętrznego|wewnętrznym]];
* zrzeczenie się urzędu.
 
Do istotnych i typowych dla systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej uprawnień Prezydenta zalicza się [[weto ustawodawcze]]<ref>Nie może być ono jednak zastosowane do ustawy budżetowej ani ustawy zmieniającej Konstytucję.</ref>, którego odrzucenie przez Sejm wymaga 3/5 głosów<ref>Art. 122 ust. 5 Konstytucji</ref>, inicjatywę ustawodawczą<ref name=autonazwa4 />, możliwość kierowania ustaw do Trybunału Konstytucyjnego<ref>Art. 122 ust. 3 Konstytucji</ref>, możliwość skrócenia kadencji Sejmu w razie nieuchwalenia budżetu w określonym terminie<ref name=autonazwa9 /> oraz zarządzanie referendum, choć to ostatnie wymaga zgody Senatu<ref>Art. 125 ust. 2 Konstytucji</ref>.
 
Ponadto Prezydent Rzeczypospolitej reprezentuje państwo w stosunkach zewnętrznych. Z racji tej funkcji ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe<ref name=autonazwa14>Art. 133 ust. 1 Konstytucji</ref> (przy czym może wnioskować do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ich treści z Konstytucją<ref>Art. 133 ust. 2 Konstytucji</ref>), mianuje i odwołuje przedstawicieli RP w innych państwach oraz przy [[organizacja międzynarodowa|organizacjach międzynarodowych]], a także przyjmuje listy uwierzytelniające od przedstawicieli dyplomatycznych państw obcych i organizacji międzynarodowych<ref name=autonazwa14 />. Poza tym w sprawach polityki zagranicznej zobowiązany jest do współdziałania z Radą Ministrów oraz właściwym ministrem<ref>Art. 133 ust. 3 Konstytucji</ref>.
 
Jako ''najwyższy zwierzchnik Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej''<ref>Art. 134 ust. 1 Konstytucji</ref> Prezydent sprawuje zwierzchnictwo nad Siłami Zbrojnymi na czas pokoju i za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej<ref>Art. 134 ust. 2 Konstytucji</ref>. Ponadto mianuje Szefa Sztabu Generalnego oraz – na czas określony – dowódców poszczególnych rodzajów Sił Zbrojnych<ref>Art. 134 ust. 3 Konstytucji</ref>. Na wniosek Ministra Obrony Narodowej nadaje także określone ustawowo stopnie wojskowe<ref>Art. 134 ust. 5 Konstytucji</ref>. Kompetencją Prezydenta w zakresie zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi przewidzianą na czas wojny jest mianowanie Naczelnego Dowódcy Sił Zbrojnych, co czyni na wniosek Prezesa Rady Ministrów<ref>Art. 134 ust. 4 Konstytucji</ref>. Ponadto w razie bezpośredniego zagrożenia państwa z zewnątrz Prezydent, na wniosek Prezesa Rady Ministrów, zarządza mobilizację i użycie Sił Zbrojnych<ref>Art. 136 Konstytucji</ref>. W zakresie bezpieczeństwa państwa organem doradczym jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego<ref>Art. 135 Konstytucji</ref>.
 
Uprawnieniem Prezydenta RP w zakresie oddziaływania na rząd jest możliwość zwoływania [[Rada Gabinetowa|Rady Gabinetowej]], czyli Rady Ministrów obradującej pod przewodnictwem Prezydenta, która nie ma jednak kompetencji Rady Ministrów<ref>Art. 141 Konstytucji</ref>. Ponadto Prezydent ma ograniczone kompetencje prawodawcze w postaci wydawania [[rozporządzenie|rozporządzeń]] i [[zarządzenie|zarządzeń]]<ref>Art. 142 Konstytucji</ref>.
 
=== Rada Ministrów i administracja rządowa ===
{{osobny artykuł|Rada Ministrów w Polsce|Składy rządów polskich|Prezes Rady Ministrów|Premierzy Polski}}
Radę Ministrów<ref>Potocznie określana jako rząd.</ref> tworzy Prezes Rady Ministrów wraz z podległymi mu ministrami<ref>Art. 147 ust. 1 Konstytucji</ref>. Zarówno Prezes jak i wiceprezesi również mogą pełnić funkcje ministerialne<ref>Art. 147 ust. 3 Konstytucji</ref>. Konstytucja wyróżnia dwa rodzaje ministrów – kierujących [[dział administracji rządowej|działami administracji rządowej]]<ref>Art. 149 ust. 1 Konstytucji</ref> oraz [[Minister bez teki (Polska)|ministrów-członków Rady Ministrów]], czyli przewodniczących określonych komitetów<ref>Art. 149 ust. 3 Konstytucji</ref>. Koordynacją prac zajmuje się urząd w postaci [[Kancelaria Prezesa Rady Ministrów|Kancelarii Prezesa Rady Ministrów]], którego szef pochodzi z nominacji Prezesa Rady Ministrów. Z kolei jednostką pilnującą przebiegu prac legislacyjnych jest [[Rządowe Centrum Legislacji]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=286|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
==== Powoływanie ====
Początkowo inicjatywa w procedurze powoływania Rady Ministrów należy do Prezydenta. Desygnuje on Prezesa Rady Ministrów, który przedstawia propozycję składu nowej Rady. W ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub dymisji poprzedniej Rady Ministrów nowo powołana Rada Ministrów składa przysięgę przed Prezydentem<ref>Art. 154 ust. 1 Konstytucji RP</ref>. Jej treść jest następująca:
 
{{Cytat
|treść = Obejmując urząd Prezesa Rady Ministrów (wiceprezesa Rady Ministrów, ministra), uroczyście przysięgam, że dochowam wierności postanowieniom Konstytucji i innym prawom Rzeczypospolitej Polskiej, a dobro Ojczyzny oraz pomyślność obywateli będą dla mnie zawsze najwyższym nakazem.
|autor =
|źródło = Art. 151 Konstytucji RP
|styl = środek
}}
 
Przysięgę można złożyć z dodaniem zdania: „Tak mi dopomóż Bóg” (art. 151 Konstytucji RP).
 
Następnie w ciągu 14 dni od powołania przez Prezydenta, Prezes Rady Ministrów przedstawia w Sejmie [[exposé]] oraz zwraca się do Izby z wnioskiem o [[wotum zaufania]]. Przegłosowanie tego wniosku wymaga uzyskania bezwzględnej większości głosów przy zachowaniu co najmniej połowy ustawowej liczby posłów<ref>Art. 154 ust. 2 Konstytucji RP</ref>. Fiasko powołania nowej Rady Ministrów w tym trybie sprawia, że inicjatywę przejmuje Sejm. Wybiera on wówczas Prezesa Rady Ministrów i proponowany przez niego skład Rady oraz zatwierdza swój wybór bezwzględną większością głosów przy zachowaniu [[kworum]]. Następnie Prezydent powołuje wyłonioną w ten sposób Radę Ministrów i odbiera od niej przysięgę<ref>Art. 154 ust. 3 Konstytucji RP</ref>. Niepowodzenie tego trybu skutkuje powrotem inicjatywy do Prezydenta – procedura jest wówczas analogiczna jak na początku, jednak uzyskanie wotum zaufania od Sejmu wymaga zwykłej większości głosów<ref>Art. 155 ust. 1 Konstytucji RP</ref>. Nieuzyskanie wotum zaufania oznacza skrócenie kadencji Sejmu i przedterminowe wybory parlamentarne<ref name=autonazwa16 />.
 
==== Funkcje ====
[[Plik:Mateusz Morawiecki (cropped).jpg|mały|Prezes Rady Ministrów [[Mateusz Morawiecki]]]]
[[Plik:Gmach Kancelarii Prezesa Rady Ministrów kwiecień 2017.jpg|mały|[[Gmach Kancelarii Prezesa Rady Ministrów]] przy [[Aleje Ujazdowskie w Warszawie|Alejach Ujazdowskich]] 1/3 w [[Warszawa|Warszawie]]]]
[[Plik:39567129252-cabinet-poland-Mateusz-Morawiecki-january-2018.jpg|thumb|Posiedzenie [[Pierwszy rząd Mateusza Morawieckiego|pierwszego rządu Mateusza Morawieckiego]] w sali im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego w gmachu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (2018)]]
Rada Ministrów jest konstytucyjnym organem władzy wykonawczej w Polsce<ref>Art. 10 ust. 1 Konstytucji</ref>. Prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną<ref>Art. 146 ust. 1 Konstytucji</ref>, należą do niej wszelkie sprawy polityki państwa niezastrzeżone dla innych organów państwowych lub samorządowych<ref name=autonazwa12 />.
 
Do naczelnych zadań Rady Ministrów zalicza się<ref>Art. 146 ust. 4 Konstytucji</ref>:
* kierowanie [[Administracja rządowa w Polsce|administracją rządową]]<ref>Art. 146 ust. 3 Konstytucji</ref>;
* zapewnienie wykonywania ustaw;
* wydawanie rozporządzeń;
* koordynację i kontrolę prac administracji rządowej;
* ochronę interesów [[Skarb państwa|Skarbu Państwa]];
* uchwalanie projektu ustawy budżetowej;
* nadzór nad realizacją budżetu, uchwalanie zamknięcia rachunków państwowych oraz sprawozdania z wykonania budżetu;
* zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego oraz porządku publicznego;
* zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego;
* sprawowanie kierownictwa w stosunkach z innymi państwami oraz organizacjami międzynarodowymi;
* zawieranie umów międzynarodowych wymagających ratyfikacji oraz zatwierdzanie i wypowiadanie pozostałych;
* sprawowanie ogólnego kierownictwa w zakresie obronności kraju;
* określanie organizacji i trybu własnej pracy.
 
Szczególną pozycję w Radzie Ministrów zajmuje jej Prezes, potocznie określany premierem. Do jego podstawowych zadań należą<ref>Art. 148 Konstytucji</ref>:
* reprezentowanie Rady Ministrów;
* kierowanie jej pracami;
* wydawanie rozporządzeń;
* zapewnienie wykonywania polityki Rady Ministrów oraz określenie sposobów jej realizacji;
* koordynacja i kontrola prac członków Rady Ministrów;
* nadzór nad samorządem terytorialnym;
* służbowe zwierzchnictwo nad pracownikami administracji rządowej.
 
==== Odpowiedzialność ====
Członkowie Rady Ministrów ponoszą przed Sejmem odpowiedzialność polityczną solidarną<ref>Art. 157 ust. 1 Konstytucji</ref> oraz indywidualną<ref>Art. 157 ust. 2 Konstytucji</ref>. Istotnym uprawnieniem Sejmu w tym zakresie jest możliwość zastosowania procedury [[konstruktywne wotum nieufności|konstruktywnego wotum nieufności]]. Polega ona zgłoszeniu przez minimum 46 posłów wniosku o [[wotum nieufności]] wobec Rady Ministrów wraz z jednoczesnym imiennym wskazaniem kandydata na nowego Prezesa Rady Ministrów. Poparcie tego wniosku przez większość ustawowej liczby posłów skutkuje [[dymisja|dymisją]] Rady Ministrów i powołaniem przez Prezydenta wskazanego przez Sejm nowego Prezesa Rady Ministrów<ref>Art. 158 ust. 1 Konstytucji</ref>. Innym ważnym uprawnieniem Sejmu w tym zakresie jest możliwość wyrażenia wotum nieufności pojedynczemu ministrowi. Wniosek taki zgłasza minimum 69 posłów, zaś jego poparcie wymaga zwykłej większości głosów i powoduje odwołanie ministra przez Prezydenta<ref name=autonazwa21 />. Ponadto w każdej chwili Prezes Rady Ministrów może zwrócić się do Sejmu o udzielenie Radzie Ministrów wotum zaufania – następuje ono większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów<ref>Art. 160 Konstytucji</ref>. Poza tym zarówno Prezes, jak i członkowie Rady Ministrów ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed [[Trybunał Stanu|Trybunałem Stanu]]<ref name=autonazwa23>Art. 198 ust. 1 Konstytucji</ref>.
 
==== Dymisja ====
Rada Ministrów powoływana jest bezterminowo, a zakończenie jej funkcjonowania zawsze przybiera postać [[dymisja|dymisji]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=273|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Następuje ona w następujących przypadkach<ref>Art. 162 ust. 1 i ust. 2 Konstytucji</ref>:
* pierwsze posiedzenie nowo wybranego Sejmu;
* nieuchwalenie przez Sejm wotum zaufania;
* wyrażenie przez Sejm wotum nieufności;
* rezygnacja Prezesa Rady Ministrów – w tym przypadku może jednak nastąpić odmowa przyjęcia dymisji przez Prezydenta<ref>Art. 162 ust. 3 Konstytucji</ref>.
Pojedynczych zmian w składzie Rady Ministrów zawsze dokonuje Prezydent, na wniosek Prezesa Rady Ministrów<ref>Art. 161 Konstytucji</ref>.
 
Ponadto Rada Ministrów składa dymisję w razie śmierci Prezesa Rady Ministrów (interpretacja wyprowadzona z art. 147 ust. 1 Konstytucji)<ref>[[Lech Garlicki|L. Garlicki]], Polskie Prawo Konstytucyjne, Warszawa 2011.</ref>.
 
==== Administracja rządowa ====
{{osobny artykuł|Administracja rządowa w Polsce}}
Rozdział VI Konstytucji, oprócz Rady Ministrów, wyróżnia także administrację rządową. Terenowymi przedstawicielami Rady Ministrów w [[województwo|województwach]] są [[wojewoda|wojewodowie]]<ref>Art. 152 Konstytucji</ref> – zwierzchnicy [[administracja zespolona|administracji zespolonej]]. Powołuje ich Prezes Rady Ministrów na wniosek ''ministra właściwego do spraw administracji publicznej''<ref name="Wojewodowie">''Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej w województwie'' ({{Dziennik Ustaw|2017|2234}})</ref>. Drugą część terenowej administracji rządowej stanowi [[administracja niezespolona]], niezależna od wojewodów i podlegająca [[centralny organ administracji|centralnym organom administracji]]<ref name="Wojewodowie"/>. Obsługę urzędów administracji zapewnia [[Służba cywilna|korpus służby cywilnej]]<ref>Art. 153 ust. 1 Konstytucji</ref>, podlegający Prezesowi Rady Ministrów<ref>Art. 153 ust. 2 Konstytucji</ref>.
 
== Władza sądownicza ==
=== Wymiar sprawiedliwości ===
{{osobny artykuł|Wymiar sprawiedliwości w Polsce}}
Wraz z trybunałami sądy stanowią część władzy sądowniczej w Polsce<ref name="10K2"/>. Spośród organów sprawujących wymiar sprawiedliwości wyróżnia się<ref>Art. 175 ust. 1 Konstytucji</ref>:
* Sąd Najwyższy;
* sądy powszechne;
* sądy administracyjne;
* sądy wojskowe.
 
Ponadto na czas wojny Konstytucja dopuszcza powołanie sądów wyjątkowych lub ustanowienie trybu doraźnego<ref>Art. 175 ust. 2 Konstytucji</ref>. Postępowanie sądowe jest przynajmniej [[Instancja (prawo)|dwuinstancyjne]]<ref>Art. 176 ust. 1 Konstytucji</ref>. Naczelnymi ustawami regulującymi działalność wymiaru sprawiedliwości są:
* ''[[Prawo o ustroju sądów powszechnych|Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku – Prawo o ustroju sądów powszechnych]]'';
* ''Ustawa z dnia 25 lipca 2002 roku – Prawo o ustroju sądów administracyjnych'';
* ''Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 roku – Prawo o ustroju sądów wojskowych'';
* ''Ustawa z dnia 23 listopada 2002 roku o Sądzie Najwyższym'';
* ''Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o Krajowej Radzie Sądownictwa''.
 
==== Sędziowie ====
Sędziów powołuje Prezydent, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieokreślony<ref name=autonazwa10>Art. 179 Konstytucji</ref>. Nie mogą należeć do partii politycznych ani związków zawodowych<ref>Art. 178 ust. 3 Konstytucji</ref>, są niezawiśli, podlegają wyłącznie Konstytucji oraz ustawom<ref>Art. 178 ust. 2 Konstytucji</ref>. Przysługuje im immunitet oraz nietykalność osobista<ref>Art. 181 Konstytucji</ref>. Sędziowie są też nieusuwalni<ref>Art. 180 ust. 1 Konstytucji</ref>, a złożenie ich z urzędu lub zawieszenie wymaga orzeczenia sądu<ref>Art. 180 ust. 2 Konstytucji</ref>. Udział pozostałych obywateli w wymiarze sprawiedliwości określony jest ustawowo<ref>Art. 182 Konstytucji</ref> i sprowadza się do stosowania systemu sądu ławniczego w I instancji w sądach powszechnych i wojskowych<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=346|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
==== Sąd Najwyższy ====
[[Plik:Warszawa 9471.jpg|mały|[[Gmach Sądu Najwyższego w Warszawie|Siedziba Sądu Najwyższego]]]]
{{osobny artykuł|Sąd Najwyższy (Polska)}}
Sąd Najwyższy (SN) jest organem nadzorczym wobec sądów powszechnych i wojskowych<ref>Art. 183 ust. 1 Konstytucji</ref>. Na jego czele stoi Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, powoływany na sześcioletnią kadencję przez Prezydenta Rzeczypospolitej, spośród kandydatów przedstawionych przez [[Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego]]<ref>Art. 183 ust. 2 Konstytucji</ref>. Do 2018 r. Sąd podzielony był na cztery izby: Cywilną, Karną, Wojskową oraz Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych<ref name="G339">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=339|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Od 2018 r. funkcjonują izby: Cywilna, Karna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych oraz Dyscyplinarna. Oprócz Zgromadzenia Ogólnego drugim organem samorządu sędziowskiego jest Kolegium Sądu Najwyższego<ref name="G339"/>.
 
==== Sądownictwo powszechne ====
{{osobny artykuł|Sądy powszechne}}
Sądownictwo powszechne jest trójszczeblowe<ref name="G333">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=333|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Na jego strukturę składają się [[sąd rejonowy|sądy rejonowe]], [[sąd okręgowy|okręgowe]] i [[sąd apelacyjny|apelacyjne]]<ref name="G333"/>. Sądy powszechne orzekają w zakresie prawa karnego, cywilnego, pracy, gospodarczego i rodzinnego<ref name="G333"/>. Do 2001 istniały także [[Kolegium do spraw wykroczeń|kolegia ds. wykroczeń]], jednak Konstytucja zniosła ich funkcjonowanie<ref name="G333"/>.
 
==== Sądownictwo wojskowe ====
{{osobny artykuł|Sądownictwo wojskowe|Sądy wojskowe (Polska)}}
Sądy wojskowe są sądami karnymi, orzekającymi przede wszystkim w sprawach przestępstw popełnianych przez żołnierzy czynnej służby wojskowej<ref name="G335">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=335|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Strukturę sądownictwa wojskowego stanowią sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe<ref name="G335"/>. Jako II instancja lub sąd kasacyjny występuje Izba Karna (do 2018 r. włącznie Izba Wojskowa) Sądu Najwyższego<ref name="G335"/>.
 
==== Sądownictwo administracyjne ====
[[Plik:Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie 2020.jpg|mały|Kompleks Naczelnego Sądu Administracyjnego (z lewej) i Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego (z prawej) w [[Warszawa|Warszawie]]]]
{{osobny artykuł|Sąd administracyjny|Naczelny Sąd Administracyjny}}
Sądownictwo administracyjne istniało już w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]], zniesiono je jednak po II wojnie światowej<ref name="G336">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=336|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Jego stopniowe przywracanie rozpoczęło się w 1980 roku, wraz z utworzeniem Naczelnego Sądu Administracyjnego (NSA)<ref name="G336"/>. Obecna Konstytucja wprowadziła zasadę dwuinstancyjności, co zaowocowało utworzeniem [[wojewódzki sąd administracyjny|wojewódzkich sądów administracyjnych]] orzekających w I instancji. Sądy administracyjne zajmują się kontrolą legalności decyzji administracyjnych zarówno wobec władzy rządowej, jak i samorządowej<ref>Art. 184 Konstytucji</ref>. Prezesa NSA powołuje Prezydent na sześcioletnią kadencję, spośród kandydatów wskazanych przez [[Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego]]<ref>Art. 185 Konstytucji</ref>.
 
==== Krajowa Rada Sądownictwa ====
{{osobny artykuł|Krajowa Rada Sądownictwa}}
Krajowa Rada Sądownictwa jest organem powołanym w celu ochrony niezależności sądów i niezawisłości sędziów<ref>Art. 186 ust. 1 Konstytucji</ref>. Składa wnioski do Prezydenta o powoływanie sędziów<ref name=autonazwa10 />. Ma prawo występowania do Trybunału Konstytucyjnego w sprawach zgodności aktów normatywnych z ustawą zasadniczą w zakresie dotyczącym sądownictwa<ref>Art. 186 ust. 2 Konstytucji</ref>. W skład Krajowej Rady Sądownictwa wchodzą<ref name=autonazwa13 />: Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, minister sprawiedliwości, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, osoba powoływana przez Prezydenta, 15 sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych, czterech posłów i dwóch senatorów. Kadencja członków wybranych trwa cztery lata<ref>Art. 187 ust. 3 Konstytucji</ref>. Przewodniczący i dwóch jego zastępców wybierani są spośród członków Rady<ref>Art. 187 ust. 2 Konstytucji</ref>.
 
=== Trybunały ===
==== Trybunał Konstytucyjny ====
[[Plik:Warszawa t konstytucyjny.jpg|mały|Budynek Trybunału Konstytucyjnego w [[Aleja Jana Chrystiana Szucha w Warszawie|alei J.Ch. Szucha]] 12a w [[Warszawa|Warszawie]]]]
[[Plik:Wielka sala rozpraw Trybunału Konstytucyjnego 2016 01.JPG|mały|Wielka sala rozpraw Trybunału Konstytucyjnego]]
{{osobny artykuł|Trybunał Konstytucyjny (Polska)}}
 
===== Historia =====
[[Sąd konstytucyjny|Sądowa kontrola zgodności ustaw z konstytucją]] w Polsce jest zjawiskiem nowym. Dominująca w [[Europa Środkowo-Wschodnia|Europie Środkowo-Wschodniej]] przed [[II wojna światowa|II wojną światową]] [[Francja|francuska]] doktryna [[Konstytucjonalizm (polityka)|konstytucjonalizmu]] stała na straży obrony praw [[parlament]]u, a sądową kontrolę efektów jego prac uznawała za naruszenie tychże praw. W związku z tym [[Konstytucja marcowa]] nie stworzyła organu o takiej kompetencji, a trwające w latach 20. prace w tym zakresie nie przyniosły rezultatów. Podobnie [[Konstytucja kwietniowa]] nie wniosła w tej dziedzinie żadnych nowych rozwiązań.
 
Po zakończeniu II wojny światowej w Polsce, podobnie jak w pozostałych krajach [[Blok wschodni|bloku wschodniego]] dominowała doktryna sowiecka, która procedury sądowego badania konstytucyjności ustaw uznawała za wytwór ''konstytucjonalizmu burżuazyjnego''. Pierwsze propozycje powołania takowego organu pojawiły się w latach 70., jednak swój wyraz znalazły one dopiero w noweli konstytucyjnej z 26 marca 1982 roku. Stosowna ustawa uchwalona została 29 kwietnia 1985 roku<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=351|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Początkowo władza Trybunału Konstytucyjnego (TK) była silnie ograniczona, przewidziano np. możliwość odrzucania jego wyroków przez Sejm. W latach 90. orzecznictwo Trybunału stanowiło istotne uzupełnienie luk i wątpliwości konstytucyjnych zaistniałych w polskim systemie politycznym w związku z brakiem nowej konstytucji. Obecna pozycja Trybunału uregulowana jest Konstytucją z 1997 oraz ''Ustawą z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym''<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=352|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
===== Pozycja ustrojowa i rola =====
Obecnie Trybunał Konstytucyjny stanowi część władzy sądowniczej<ref name="10K2"/>. Jego orzeczenia mają moc obowiązującą i są ostateczne<ref>Art. 190 ust. 1 Konstytucji</ref>. Zapadają większością głosów<ref>Art. 190 ust. 5 Konstytucji</ref> i wchodzą w życie z dniem ich ogłoszenia<ref>Art. 190 ust. 3 Konstytucji</ref>. Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach następujących<ref>Art. 188 Konstytucji</ref>:
* zgodność ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją;
* zgodność ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagały zgody wyrażonej ustawowo;
* zgodność przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami;
* [[Skarga konstytucyjna (Polska)|skarga konstytucyjna]];
* rozstrzyganie sporów kompetencyjnych między centralnymi organami państwa<ref>Art. 189 Konstytucji</ref>;
* rozpatrywanie pytań prawnych skierowanych od sądów<ref>Art. 193 Konstytucji</ref>;
* rozstrzyganie o przejściowej niemożności sprawowania urzędu przez Prezydenta Rzeczypospolitej na wniosek Marszałka Sejmu i powierzanie Marszałkowi Sejmu tymczasowego wykonywania obowiązków Prezydenta Rzeczypospolitej<ref>Art. 131 ust. 1 Konstytucji</ref>;
* zgodność celów lub działalności partii politycznych z Konstytucją<ref>''Ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym'' ({{Dziennik Ustaw|2019|2393}})</ref>.
 
===== Skład =====
W skład Trybunału Konstytucyjnego wchodzi 15 sędziów. Pochodzą oni z wyboru indywidualnego, którego dokonuje Sejm. Również dziewięcioletnia kadencja każdego z nich jest indywidualna. Ponowny wybór na sędziego Trybunału jest niemożliwy<ref name=autonazwa25 />. Prezes i Wiceprezes Trybunału powoływani są przez Prezydenta spośród kandydatów wskazanych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego<ref>Art. 194 ust. 2 Konstytucji</ref>. Sędziowie Trybunału są niezawiśli, podlegają wyłącznie Konstytucji<ref>Art. 195 ust. 1 Konstytucji</ref>, nie mają prawa przynależności do partii politycznych ani związków zawodowych<ref>Art. 195 ust. 3 Konstytucji</ref>. Podobnie jak innym sędziom przysługuje im immunitet<ref>Art. 196 Konstytucji</ref>.
 
==== Trybunał Stanu ====
{{osobny artykuł|Trybunał Stanu}}
 
===== Historia =====
W polskiej tradycji ustrojowej procedura odpowiedzialności konstytucyjnej przewidziana była w obu konstytucjach [[Historia Polski (1918–1939)|okresu międzywojennego]]. Obie ustawy zasadnicze zakładały utworzenie oddzielnej instytucji sądowej w postaci Trybunału Stanu (TS). Istnienie tego organu przewidywała również [[mała Konstytucja z 1947]], jednak z braku stosownych ustaw Trybunał nie powstał. Z kolei [[Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej]] w ogóle jego kwestię pomijała. Ponowne powołanie Trybunału Stanu nastąpiło dopiero po noweli konstytucyjnej z [[26 marca]] [[1982]] oraz uchwaleniu ''Ustawy z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu''<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=374|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Skuteczność funkcjonowania Trybunału Stanu budzi jednak liczne wątpliwości, gdyż przeważnie postępowania dotyczą osób już niepiastujących urząd, w ciągu całej swej działalności swoje zakończenie przed Trybunałem znalazła jedynie [[afera alkoholowa]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=375|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
===== Pozycja ustrojowa i rola =====
Podobnie jak Trybunał Konstytucyjny, Trybunał Stanu stanowi część władzy sądowniczej<ref name="10K2"/>. Odpowiedzialność przed nim ponosi się za ''naruszenie Konstytucji lub ustawy, w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzędowania''<ref name=autonazwa23 />. Dotyczy to osób piastujących następujące funkcje<ref name=autonazwa23 />:
* Prezydent Rzeczypospolitej;
* Prezes Rady Ministrów i członkowie Rady Ministrów;
* Prezes Narodowego Banku Polskiego;
* Prezes Najwyższej Izby Kontroli;
* członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
* osób, którym Prezes Rady Ministrów powierzył kierowanie ministerstwem;
* Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych.
Orzekane kary uregulowane są ustawowo<ref>Art. 198 ust. 3 Konstytucji</ref>. ''Ustawa o Trybunale Stanu'' przewiduje<ref name="TS">''Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu'' ({{Dziennik Ustaw|2019|2122}})</ref>:
* utratę [[czynne prawo wyborcze|czynnego]] i [[bierne prawo wyborcze|biernego prawa wyborczego]];
* zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych;
* utratę wszystkich lub niektórych [[order]]ów, [[odznaczenie|odznaczeń]] i tytułów honorowych;
* utratę zajmowanego stanowiska, z którego pełnieniem związana jest odpowiedzialność przed Trybunałem Stanu,
* za przestępstwa i przestępstwa skarbowe – kary przewidziane w ustawach.
 
Ponadto odpowiedzialność ponosić mogą posłowie i senatorowie za prowadzenie ''działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego'' lub za ''nabywanie tego majątku'' – w obu wypadkach Trybunał może orzec o utracie mandatu<ref>Art. 107, 108 i 198 ust. 2 Konstytucji</ref>.
 
O postawieniu przed Trybunałem Stanu decydować mogą<ref name="TS"/>:
* Zgromadzenie Narodowe – w odniesieniu do Prezydenta;
* Senat – w odniesieniu do senatorów;
* Sejm – w odniesieniu do pozostałych osób.
 
===== Skład =====
W skład Trybunału Stanu wchodzi przewodniczący, jego dwóch zastępców oraz 16 członków wybieranych przez Sejm spoza grona parlamentarzystów i na okres kadencji Sejmu<ref name=autonazwa17 />. Funkcję przewodniczącego z urzędu sprawuje Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego<ref>Art. 199 ust. 2 Konstytucji</ref>. Jego zastępcy oraz minimum połowa składu powinni mieć kwalifikacje uprawniające do piastowania funkcji sędziego<ref name=autonazwa17 />. Członkowie Trybunału są niezawiśli i podlegają wyłącznie Konstytucji oraz ustawom<ref>Art. 199 ust. 3 Konstytucji</ref>. Z racji pełnionego urzędu przysługuje im immunitet oraz nietykalność osobista<ref>Art. 200 Konstytucji</ref>.
 
== Kontrola państwowa i ochrona prawa ==
=== Najwyższa Izba Kontroli ===
[[Plik:Siedziba NIK - front.jpg|mały|Siedziba Najwyższej Izby Kontroli]]
{{osobny artykuł|Najwyższa Izba Kontroli}}
Najwyższa Izba Kontroli (NIK) określona jest w Konstytucji jako najwyższy organ kontroli państwowej<ref>Art. 202 ust. 1 Konstytucji</ref>. Organizację i tryb jej działania określa ''Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli''<ref name="NIK">''Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli'' ({{Dziennik Ustaw|2020|1200}})</ref>. Podlega Sejmowi<ref>Art. 200 ust. 2 Konstytucji</ref> i działa na zasadach kolegialności<ref>Art. 200 ust. 3 Konstytucji</ref>. Jej naczelnym zadaniem jest kontrola działalności administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych [[osoba prawna|osób prawnych]] oraz innych państwowych jednostek organizacyjnych<ref>Art. 203 ust. 1 Konstytucji</ref>. Ponadto może kontrolować działalność organów samorządowych i komunalnych<ref>Art. 203 ust. 2 Konstytucji</ref> oraz wszystkich innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie w jakim korzystają one z majątku państwowego lub komunalnego<ref>Art. 203 ust. 3 Konstytucji</ref>. Ponadto NIK analizuje wykonanie budżetu i polityki pieniężnej, opiniuje absolutorium oraz składa Sejmowi sprawozdania ze swej działalności<ref>Art. 204 Konstytucji</ref>. Jednostkami organizacyjnymi Najwyższej Izby Kontroli są departamenty i delegatury<ref name="NIK"/>. Prezes NIK powoływany jest przez Sejm, za zgodą Senatu, na sześcioletnią kadencję<ref name=autonazwa15 />. Nie może w tym czasie zajmować innego stanowiska, poza stanowiskiem profesora szkoły wyższej<ref>Art. 205 ust. 2 Konstytucji</ref>, przynależeć do partii politycznych ani związków zawodowych<ref>Art. 205 ust. 3 Konstytucji</ref>. Z racji piastowanego urzędu przysługuje mu immunitet oraz nietykalność osobista<ref>Art. 206 ust. 3 Konstytucji</ref>.
 
=== Rzecznik Praw Obywatelskich ===
{{osobny artykuł|Rzecznik Praw Obywatelskich}}
Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) jest jednoosobowym organem państwowym działającym na mocy Konstytucji<ref>Art. 208-212 Konstytucji</ref> oraz ''Ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich''<ref name="RPO">''Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich'' ({{Dziennik Ustaw|2020|627}})</ref>. Jego ustawowym zadaniem jest stanie na ''straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych''<ref name="RPO"/>. Bada także, czy wskutek działania lub zaniechania ze strony państwa nie nastąpiło naruszenie zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej<ref name="RPO"/>. Rzecznika powołuje Sejm, za zgodą Senatu, na pięcioletnią kadencję<ref name=autonazwa6 />. Nie może w tym czasie zajmować innego stanowiska, poza stanowiskiem profesora szkoły wyższej<ref>Art. 209 ust. 2 Konstytucji</ref>. Nie może być również członkiem partii politycznych ani związków zawodowych<ref>Art. 209 ust. 3 Konstytucji</ref>, w swej działalności jest niezawisły i odpowiada jedynie przed Sejmem<ref>Art. 210 Konstytucji</ref>, któremu też co roku zobowiązany jest składać sprawozdanie ze swej działalności oraz stanu ''przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela''<ref>Art. 212 Konstytucji</ref>. Z racji pełnionej funkcji przysługuje mu immunitet oraz nietykalność osobista<ref>Art. 211 Konstytucji</ref>. Ważnym uprawnieniem Rzecznika Praw Obywatelskich jest możliwość składania wniosków do Trybunału Konstytucyjnego<ref>Art. 191 ust. 1 Konstytucji</ref>. Poza tym Rzecznik interweniuje w związku z wnioskami o pomoc w ochronie praw i wolności, które składać może każdy obywatel<ref>Art. 80 Konstytucji</ref>.
 
=== Rzecznik Praw Dziecka ===
{{osobny artykuł|Rzecznik Praw Dziecka}}
Rzecznik Praw Dziecka (RPD) jest jednoosobowym organem państwowym działającym na mocy Konstytucji<ref>Art. 72 ust. 4 Konstytucji</ref> oraz ''Ustawy z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka''<ref name="RPD">''Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka'' ({{Dziennik Ustaw|2020|141}})</ref>. Jego naczelnym zadaniem jest pilnowanie przestrzegania praw dziecka określonych w Konstytucji, [[Konwencja o prawach dziecka|Konwencji o prawach dziecka]] oraz pozostałych przepisach prawa. Powołuje go Sejm, za zgodą Senatu, na pięcioletnią kadencję<ref name="RPD"/>.
 
=== Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji ===
{{osobny artykuł|Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji}}
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji (KRRiTV) jest konstytucyjnym organem stojącym na ''straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji''<ref>Art. 213 ust. 1 Konstytucji</ref>. Jej członkowie nie mogą należeć do partii politycznych ani związków zawodowych<ref>Art. 214 ust. 2 Konstytucji</ref>. Zgodnie z literą Konstytucji pochodzą oni z wyboru Sejmu, Senatu i Prezydenta<ref name=autonazwa19 />, jednak szczegółowe regulacje dotyczące tego organu określone są na poziomie ustawowym<ref name="KRRiTV">Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji ({{Dziennik Ustaw|2020|805}})</ref>. Obecnie jej skład tworzy pięciu członków, spośród których dwóch pochodzi z wyboru Sejmu, jeden Senatu i dwóch Prezydenta<ref name="KRRiTV"/>.
 
=== Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych ===
{{osobny artykuł|Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych}}
Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych (PUODO) nie jest wymieniony w Konstytucji, lecz powołany został ''Ustawą z dnia 10 maja 2018 r. o ochronie danych osobowych''<ref name="PUODO"/>. Jest to organ właściwy do spraw ochrony danych osobowych, wybiera go Sejm, za zgodą Senatu, na czteroletnią kadencję<ref name="PUODO"/>. Zastąpił [[Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych|Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych]]<ref name="PUODO"/>.
 
== Inne ważne instytucje ==
=== Narodowy Bank Polski ===
[[Plik:Narodowy Bank Polski widok od placu Powstańców Warszawy 2020.jpg|mały|Siedziba Narodowego Banku Polskiego]]
{{osobny artykuł|Narodowy Bank Polski}}
Narodowy Bank Polski jest [[bank centralny|bankiem centralnym]] państwa<ref name="227K1">Art. 227 ust. 1 Konstytucji</ref>. Ma wyłączne prawo emisji pieniądza i odpowiada za jego wartość<ref name="227K1"/>. Prowadzi także politykę monetarną państwa<ref name="227K1"/>. Jego konstytucyjnymi organami są<ref>Art. 227 ust. 2 Konstytucji</ref>:
* Prezes Narodowego Banku Polskiego – powoływany na wniosek Prezydenta przez Sejm na sześcioletnią kadencję<ref name=autonazwa2 />, z zakazem przynależności do partii politycznych i związków zawodowych<ref>Art. 227 ust. 4 Konstytucji</ref>;
* [[Rada Polityki Pieniężnej]] (RPP) – w której skład wchodzą: Prezes NBP oraz ''osoby wyróżniające się wiedzą z zakresu finansów, powoływane na 6 lat, w równej liczbie przez Prezydenta, Sejm i Senat''<ref name="227K5" />. Na mocy ''Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 o Narodowym Banku Polskim'' obecnie RPP ma dziewięciu członków i przewodniczącego, którym jest Prezes NBP<ref name="NBP">''Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 o Narodowym Banku Polskim'' ({{Dziennik Ustaw|2019|1810}})</ref>. Rada przedstawia Sejmowi coroczne założenia polityki pieniężnej oraz sprawozdania z jej wykonania<ref>Art. 227 ust. 6 Konstytucji</ref>;
* Zarząd Narodowego Banku Polskiego – Prezes NBP (jako przewodniczący) oraz od sześciu do ośmiu członków zarządu, w tym dwóch wiceprezesów NBP<ref name="NBP"/>.
 
=== Instytut Pamięci Narodowej ===
{{osobny artykuł|Instytut Pamięci Narodowej}}
Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (IPN) powstał 19 stycznia 1999 na mocy ''Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu''<ref name="IPN"/> i nie jest organem wymienionym w Konstytucji. Jego naczelnymi zadaniami są<ref name="IPN"/>:
* archiwizacja i udostępnianie dokumentów organów bezpieczeństwa państwa, wytworzonych oraz gromadzonych w okresie 22 lipca 1944 – 31 lipca 1990 oraz organów bezpieczeństwa [[III Rzesza|III Rzeszy]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]];
* ściganie przestępstw związanych z działalnością wymienionych służb;
* ochrona danych osobowych zgromadzonych w archiwach;
* edukacja publiczna.
Na czele IPN stoi Prezes Instytutu Pamięci Narodowej wybierany na pięcioletnią kadencję przez Sejm większością bezwzględną przy quorum połowa, za zgodą Senatu, spośród kandydatów wskazanych przez Kolegium Instytutu Pamięci<ref name="IPN"/>.
 
== Podział terytorialny i samorząd ==
[[Plik:Wojewodztwa.svg|mały|upright=1.2|Mapa administracyjna Polski]]
{{osobny artykuł|Podział administracyjny Polski|Samorząd terytorialny w Polsce}}
Polska jest państwem unitarnym<ref>Art. 3 Konstytucji</ref>, a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=299|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>, powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy<ref>Art. 163 Konstytucji</ref>. Jego podstawową jednostkę stanowi [[gmina]]<ref>Art. 164 ust. 1 Konstytucji</ref>.
 
Podział terytorialny Polski uległ zasadniczej przebudowie 1 stycznia 1999 roku, gdy w ramach [[program czterech reform|programu czterech reform]] koalicyjnego [[Rząd Jerzego Buzka|rządu Jerzego Buzka]] m.in. zredukowano liczbę województw z 49 do 16 oraz utworzono powiaty, wprowadzając tym samym samorząd trójszczeblowy<ref name="G301">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=301|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. Wyróżnia się zatem:
* [[samorząd gminny]];
* [[samorząd powiatowy]];
* [[samorząd województwa]].
 
Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną<ref>Art. 165 ust. 1 Konstytucji</ref> i zapewniony udział w dochodach publicznych<ref>Art. 167 Konstytucji</ref>. [[Wybory samorządowe w Polsce|Wybory do organów stanowiących]] są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym<ref>Art. 169 ust. 1 Konstytucji</ref>. Na obszarze jednostki samorządu istnieje możliwość zorganizowania [[referendum lokalne]]go, w którym mieszkańcy mogą decydować o sprawach dotyczących wspólnoty samorządowej, a także odwołać organy władzy samorządowej, pochodzące z wyborów bezpośrednich<ref name="K170">Art. 170 Konstytucji</ref>.
 
Do ustaw, które rozstrzygają o obecnym kształcie ustroju władzy lokalnej, należą<ref name="G301"/>:
* ''Ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie gminnym'';
* ''Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym'';
* ''Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie województwa'';
* ''[[Kodeks wyborczy|Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 roku – Kodeks wyborczy]]'';
* ''Ustawa z dnia 24 lipca 1998 roku o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej'';
* ''Ustawa z dnia 15 września 2000 roku o referendum lokalnym'';
* ''Ustawa z dnia 13 listopada 2003 roku o dochodach jednostek samorządu terytorialnego'';
* ''Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 roku o wojewodzie i administracji rządowej w województwie''<ref>{{Dziennik Ustaw|2019|1464}}</ref>;
* ''Ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o funduszu sołeckim''<ref>{{Dziennik Ustaw|2014|301}}</ref>.
 
== Wybory i referenda ==
{{osobny artykuł|Wybory w Polsce}}
Prawo wyborcze w Polsce uregulowane jest odpowiednimi przepisami zarówno na poziomie konstytucyjnym, jak i ustawowym (w [[ordynacja wyborcza|ordynacji wyborczej]]). Prawo wyboru władz oraz udziału w referendach przysługuje wszystkim obywatelom polskim, którzy najpóźniej w dniu głosowania ukończyli 18 lat<ref>Art. 62 ust. 1 Konstytucji</ref> oraz nie są ubezwłasnowolnione bądź pozbawione praw publicznych albo wyborczych<ref>Art. 62 ust. 2 Konstytucji</ref>. Stałym organem pełniącym m.in. funkcje nadzorczo-organizacyjne oraz rejestrującym kandydatów jest [[Państwowa Komisja Wyborcza]]<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=163|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>.
 
=== Wybory parlamentarne ===
{{osobny artykuł|Wybory parlamentarne w Polsce}}
Konstytucja określa wybory do Sejmu jako ''powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne'' oraz odbywające się w głosowaniu tajnym<ref>Art. 96 ust. 2 Konstytucji</ref>, zaś do Senatu jako ''powszechne, bezpośrednie'' i odbywające się w głosowaniu tajnym<ref>Art. 97 ust. 2 Konstytucji</ref>. Bierne prawo wyborcze do izby niższej ustalono na poziomie 21 lat<ref>Art. 99 ust. 1 Konstytucji</ref>, natomiast do izby wyższej 30 lat<ref>Art. 99 ust. 2 Konstytucji</ref>. W normalnym trybie wybory parlamentarne odbywają się co 4 lata<ref name=autonazwa18 />, w tym samym dniu wybierany jest skład obu izb. Kandydatów zgłaszać mogą partie polityczne oraz wyborcy<ref>Art. 100 ust. 1 Konstytucji</ref>. Zakazane jest jednoczesne kandydowanie do Sejmu i Senatu<ref>Art. 100 ust. 2 Konstytucji</ref>. O ważności przeprowadzonych wyborów orzeka [[Sąd Najwyższy (Polska)|Sąd Najwyższy]]<ref>Art. 101 ust. 1 Konstytucji</ref>.
 
W wyborach parlamentarnych przy podziale mandatów od 1993 stosowana jest [[metoda D’Hondta]]<ref>Jedynie w 2001 zastosowana została [[metoda Sainte-Laguë]]</ref><ref name="G157">{{cytuj książkę|nazwisko=Garlicki|imię=Leszek|autor link=Leszek Garlicki|tytuł=Polskie prawo konstytucyjne|wydanie=11|wydawca=Liber|miejsce=Warszawa|rok=2007|strony=157|isbn=978-83-7206-142-3}}</ref>. To samo rozwiązanie przewidywała również ''Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego'' (obecnie ''Kodeks wyborczy''). Przewidziane są też progi wyborcze liczone w skali kraju – 5% dla partii i 8% dla koalicyjnych komitetów wyborczych<ref name="G157" />. Pięcioprocentowy próg występuje także w [[wybory do Parlamentu Europejskiego w Polsce|wyborach do Parlamentu Europejskiego]]<ref name="G157"/>.
Linia 31 ⟶ 484:
=== Wybory prezydenckie ===
{{osobny artykuł|Wybory prezydenckie w Polsce}}
Prezydent Rzeczypospolitej wybierany jest w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i w głosowaniu tajnym<ref name=autonazwa20 />. Wybór następuje na pięcioletnią kadencję i może być dokonany ponownie tylko jeden raz<ref>Art. 101 ust. 2 Konstytucji</ref>. Bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom mającym ukończone 35 lat i posiadających pełne prawa wyborcze do Sejmu<ref name="101K3">Art. 101 ust. 3 Konstytucji</ref>. Zgłoszenie kandydatury wymaga także zebrania 100 tysięcy podpisów poparcia<ref name="101K3"/>. W razie nieuzyskania przez żadnego z kandydatów minimum 50% głosów, po dwóch tygodniach od głosowania przeprowadza się jego drugą turę<ref>Art. 101 ust. 4 Konstytucji</ref>, w której udział bierze dwóch kandydatów z największą liczbą głosów<ref>Art. 101 ust. 5 Konstytucji</ref>. Ważność wyboru stwierdza Sąd Najwyższy<ref>Art. 129 ust. 1 Konstytucji</ref>. Począwszy od 2005 roku wszystkie wybory prezydenckie w Polsce były rozstrzygane pomiędzy kandydatami [[Prawo i Sprawiedliwość|Prawa i Sprawiedliwości]] oraz [[Platforma Obywatelska|Platformy Obywatelskiej]]. W [[Wybory prezydenckie w Polsce w 2005 roku|2005]], [[Wybory prezydenckie w Polsce w 2010 roku|2010]], [[Wybory prezydenckie w Polsce w 2015 roku|2015]] i [[Wybory prezydenckie w Polsce w 2020 roku (drugie)|2020]] roku kandydaci tych partii uczestniczyli w drugich turach wyborów, trzykrotnie zwyciężył kandydat popierany przez PiS, raz kandydat popierany przez PO.
O.
 
=== Referenda ===
Linia 38 ⟶ 491:
 
Obecna Konstytucja wymienia następujące rodzaje referendów:
* [[referendum lokalne]] – na obszarze jednostki samorządowej w sprawach dotyczących lokalnej wspólnoty<ref name="K170">Art. 170 Konstytucji</ref>;
* [[referendum ogólnokrajowe]] – w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa, zarządzane przez Sejm lub Prezydenta za zgodą Senatu, z wymogiem minimum 50% frekwencji<ref>Art. 125 Konstytucji</ref>;
* referendum w sprawie ratyfikacji umowy międzynarodowej przekazującej część praw suwerennych na rzecz organów międzynarodowych, z wymogiem minimum 50% frekwencji<ref>Art. 90 ust. 3 Konstytucji</ref>;
* referendum w sprawie zatwierdzenia zmian rozdziałów I, II lub XII Konstytucji<ref name=autonazwa1 />.
 
== System partyjny ==
{{osobny artykuł|Partie polityczne w Polsce}}
[[Nowela grudniowa|Nowelizacja Konstytucji PRL uchwalona 29 grudnia 1989]] wprowadziła w Polsce [[pluralizm polityczny]]. Zerwała także z konstytucyjną [[system partii hegemonicznej|hegemonią]] [[Polska Zjednoczona Partia Robotnicza|PZPR]] w polskim systemie partyjnym<ref name="G18" />. W [[Lata 90. XX wieku|latach 90.]] ukształtował się [[system wielopartyjny]], charakteryzujący się, zwłaszcza w początkowym okresie [[Transformacja systemowa w Polsce|transformacji]] znacznym rozdrobnieniem. W [[wybory parlamentarne w Polsce w 1991 roku|pierwszych wolnych wyborach po 1989]] zwycięska [[Unia Demokratyczna]] zdobyła jedynie 12,32% głosów, co przełożyło się na 62 mandaty. Do zmiany sytuacji przyczyniło się wprowadzenie progów wyborczych na poziomie 5% dla partii i 8% dla ugrupowań koalicyjnych. W [[Wybory parlamentarne w Polsce w 2001 roku|wyborach w 2001]] i [[Wybory parlamentarne w Polsce w 2005 roku|2005]] do Sejmu weszło tych samych sześć partii, zaś po [[wybory parlamentarne w Polsce w 2007 roku|przyspieszonych wyborach w 2007]] w Sejmie znalazły się już tylko cztery ugrupowania<ref>Oraz jeden poseł [[Mniejszość Niemiecka (komitet wyborczy)|Mniejszości Niemieckiej]]</ref>, a w Senacie dwa<ref>Oraz jeden senator niezależny</ref>. Począwszy od 2005 roku na polskiej scenie politycznej dominuje [[Platforma Obywatelska]] (zwycięzca wyborów parlamentarnych w roku 2007 i 2011) oraz [[Prawo i Sprawiedliwość]] (zwycięzca wyborów parlamentarnych w 2005, 2015 i 2019 roku).
 
Obecna Konstytucja gwarantuje wolność tworzenia i działania partii politycznych stosujących metody [[Demokracja|demokratyczne]]<ref>Art. 11 ust. 1 Konstytucji</ref>. Nakazuje też jawność ich finansowania<ref>Art. 11 ust. 2 Konstytucji</ref>. Zakazane jest natomiast funkcjonowanie partii i organizacji odwołujących się do [[Totalitaryzm|totalitarnych]] praktyk [[narodowy socjalizm|nazizmu]], [[faszyzm]]u i [[komunizm]]u, a także nawołujących do nienawiści lub przemocy, bądź zakładających utajnienie swoich struktur lub członkostwa<ref>Art. 13 Konstytucji</ref>. Zasady dotyczące działania partii określone są w ''[[Ustawa o partiach politycznych|Ustawie z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych]]''<ref>{{cytuj stronę|url=http://www.sejm.gov.pl/prawo/partiepol/kon12.htm|tytuł=Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 o partiach politycznych|data dostępu=5 lutego 2009|autor=|data=|opublikowany=sejm.gov.pl}}</ref>.
 
== Zobacz też ==
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Ustrój_polityczny_Polski”