Wikipedia

Włodzimierz Lenin: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja nieprzejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
UWAGA! Zastąpienie treści hasła bardzo krótkim tekstem: „fuck bitch lenin! {{SORTUJ:Lenin, Włodzimierz}} Kategoria:Bolszewicy Kategoria:Postaci…”
Znaczniki: Zastąpiono Wycofane usuwanie dużej ilości tekstu (filtr nadużyć) VisualEditor
Wycofano ostatnią zmianę treści (wprowadzoną przez 27.71.104.103) i przywrócono wersję 63104764 autorstwa MalarzBOT
Znacznik: Ręczne wycofanie zmian
Linia 1:
{{Przekierowanie|Lenin|[[Lenin (ujednoznacznienie)|inne znaczenia terminu Lenin]]}}
fuck bitch lenin!
{{Polityk infobox
|imię i nazwisko = Włodzimierz Lenin
|imię i nazwisko org = Владимир Ленин
|pełne imię i nazwisko = Władimir Iljicz Uljanow
|data urodzenia = {{data|1870-04-22}}
|miejsce urodzenia = [[Uljanowsk|Symbirsk]], [[gubernia symbirska]], [[Imperium Rosyjskie]]
|data śmierci = [[21 stycznia]] [[1924]]
|miejsce śmierci = [[Gorki Leninskije|Gorki]], [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]], [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]
|grafika = Plik:Vladimir Lenin.jpg
|funkcja = [[Rada Komisarzy Ludowych ZSRR|Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych ZSRR]]
|partia = [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików)]]
|od = 30 grudnia 1922
|do = 21 stycznia 1924
|poprzednik = ''funkcja utworzona''
|następca = [[Aleksiej Rykow]]
|2 funkcja = [[Rada Komisarzy Ludowych RFSRR|Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych RFSRR]]
|2 partia = [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików)]]
|2 od = 8 listopada 1917
|2 do = 21 stycznia 1924
|2 poprzednik = ''funkcja utworzona'' ([[Aleksander Kiereński]] jako [[Premierzy Rosji|Premier Rządu Tymczasowego Rosji]])
|2 następca = [[Aleksiej Rykow]]
|podpis = Unterschrift Lenins.svg
|commons = Category:Vladimir Lenin
|quote = Włodzimierz Lenin
}}
{{Wikiźródła autor|autor=Władimir Iljicz Uljanow|dopełniacz=Włodzimierza Lenina}}
'''Włodzimierz Lenin''' ({{ros.|''Владимир Ленин''}}), właśc. '''Władimir Iljicz Uljanow''' (ros. ''Владимир Ильич Ульянов'', ur. {{data|1870-04-22}} w [[Uljanowsk|Symbirsku]], zm. [[21 stycznia]] [[1924]] w [[Gorki Leninskije|Gorkach]]) – [[Rosjanie|rosyjski]] polityk [[Socjaldemokracja|socjaldemokratyczny]] i [[Komunizm|komunistyczny]], organizator i przywódca [[Rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]], a następnie pierwszy przywódca [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji radzieckiej]]. Współzałożyciel i lider [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|partii bolszewickiej]]. Teoretyk ideologii [[komunizm]]u i twórca idei [[leninizm]]u<ref>[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Stéphane Courtois]], Nicolas Werth,&nbsp;[[Jean-Louis Panné]],&nbsp;[[Andrzej Paczkowski]], Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin&nbsp;Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa 2001, s. 7–136.</ref>.
 
Urodził się w [[Uljanowsk|Symbirsku]] w południowo-zachodniej części [[Rosja|Rosji]] nad [[Wołga|Wołgą]], w rodzinie urzędnika szkolnego pochodzenia [[Kałmucy|kałmucko]]-rosyjskiego Ilji Uljanowa i Anny z domu Blank, pochodzenia żydowsko-niemiecko-szwedzkiego. Rewolucyjnie lewicowymi poglądami zainteresował się po egzekucji brata [[Aleksandr Uljanow|Aleksandra]] w 1887 roku, którego skazano za przygotowania do zamachu na cara. Za udział w protestach przeciwko carskiemu reżimowi relegowany z [[Kazański Uniwersytet Państwowy|Uniwersytetu Kazańskiego]]. W kolejnych latach zainteresował się [[marksizm]]em, a po przenosinach do [[Petersburg]]a stał się jednym z przywódców [[Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji|Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji]] (SDPRR). Aresztowany za działalność wywrotową i skazany na trzy lata [[Zesłanie|zesłania]] na [[Syberia|Syberii]]. Po odbyciu kary wyemigrował do Europy Zachodniej. W 1903 roku stanął na czele [[Frakcja (polityka)|frakcji]] [[Bolszewicy|bolszewickiej]] w SDPRR. W trakcie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] prowadził działalność antywojenną. Po [[Rewolucja lutowa 1917|rewolucji lutowej]] i obaleniu [[Samodzierżawie|caratu]] powrócił do Rosji, gdzie przeprowadził [[Rewolucja październikowa|rewolucję październikową]], wprowadzając [[Dyktatura|dyktaturę]] partii bolszewickiej.
 
Po zbrojnym przejęciu władzy utworzył rząd bolszewicki i zadecydował o rozpędzeniu siłą wybranego w [[Wybory do Konstytuanty w Rosji 1917|demokratycznych wyborach w grudniu 1917]] [[Wszechrosyjskie Zgromadzenie Ustawodawcze|Zgromadzenia Ustawodawczego Rosji]] ([[Konstytuanta|konstytuanty]] Rosji). W nowym państwie rosyjskim utworzył system [[System jednopartyjny|monopartyjny]], w którym rządzącą partią była [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików)]]. Jako przywódca wycofał Rosję z udziału w I wojnie światowej zawierając separatystyczny [[Traktat brzeski|pokój]] z [[Państwa centralne|państwami centralnymi]]. Sprzeciw wobec narzuconych siłą rządów bolszewickich wywołał trwającą od 1917 do 1922 roku [[Wojna domowa w Rosji|wojnę domową]], z której jako przywódca bolszewików wyszedł zwycięsko. Inicjator [[Międzynarodówka Komunistyczna|Międzynarodówki Komunistycznej (Kominternu)]]. W 1921 roku rozpoczął proces powojennej odbudowy kraju, inicjując [[Nowa Polityka Ekonomiczna|Nową Politykę Ekonomiczną]] będącą mieszanym systemem gospodarczym określanym jako [[kapitalizm państwowy]]. W 1922 roku połączył większą część dawnych terenów [[Imperium Rosyjskie]]go, tworząc [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich]].
 
Pozostaje jedną z najbardziej znaczących i wpływowych postaci historycznych XX wieku, budząc jednocześnie wiele kontrowersji. Krytycy widzą w nim dyktatora odpowiedzialnego za wybuch [[Wojna domowa w Rosji|wojny domowej w Rosji]], wprowadzenie systemu [[Totalitaryzm|totalitarnej]] [[System jednopartyjny|monopartyjnej dyktatury]], opartej na masowym terrorze [[Czeka]], i stworzonym w 1918 roku dla przeciwników politycznych systemie [[Obóz koncentracyjny|obozów koncentracyjnych]] przekształconych już po jego śmierci w system [[Gułag]]u.
 
Dokładna liczba ofiar rządów Lenina nie jest znana. Amerykański historyk [[Warren H. Carroll]] stwierdził, że za rządów Lenina około 5 mln ludzi zmarło podczas głodu wywołanego przez bolszewickie rewizje<ref name=":0" />, zaś liczba osób rozstrzelanych i zmarłych w więzieniach wynosi ponad 1 mln<ref>Warren H. Carroll, ''Narodziny i upadek rewolucji komunistycznej'', Sadków: Wektory, 2008, s. 139, {{ISBN|9788360562277}}.</ref>, co razem daje 6 mln ofiar.
[[Plik:Lenin.gif|thumb|Lenin jako przywódca Rosji radzieckiej podczas przemówienia, 1917]]
 
== Życiorys ==
=== Wczesne życie ===
==== Narodowość i pochodzenie ====
[[Plik:Lenin family.jpg|mały|Rodzina Uljanowów (Władimir po prawej), 1879]]
Według historyków ojciec Lenina był pochodzenia rosyjskiego-[[Kałmucy|kałmuckiego]], a matka żydowsko-niemiecko-szwedzkiego<ref>Louis Fischer, ''The Life of Lenin'', Londyn 1964, s. 1, 2.</ref><ref>Victor Sebestyen, ''Lenin the Dictator'', Orion Publishing Co, Londyn 2018.</ref>. Sam Lenin jako ideologiczny kosmopolita i internacjonalista miał nie przywiązywać wagi do swojego pochodzenia, choć zdarzało mu się powoływać na swoją rosyjskość i wykorzystywać szlachectwo<ref>Wołkogonow, s. 34</ref><ref>Simon Sebag Montefiore [https://polskatimes.pl/stalin-byl-zauroczony-leninem-ale-umial-mu-sie-przeciwstawic-mlody-stalin-montefiore/ar/11824241 ''Stalin był zauroczony Leninem. Ale umiał mu się przeciwstawić''], fragment książki ''Młody Stalin'', Polska The Times, 25 lutego 2017.</ref>.
 
Po śmierci Lenina w 1924, jego siostra [[Anna Jelizarowa-Uljanowa|Anna]], współtwórczyni Instytutu Lenina, otrzymała zadanie przebadania [[genealogia|genealogii]] rodziny Uljanowów. W 1932 roku przedstawiła wyniki badań Stalinowi. Zwróciła uwagę, że fakt żydowskiego pochodzenia matki Lenina „może okazać się pomocny w walce z antysemityzmem", który wówczas narastał w Związku Sowieckim. Zgodnie z decyzją Stalina wyniki jej badań zostały jednak utajnione<ref>Wołkogonow, s. 36-38</ref><ref>Victor Sebestyen, ''Lenin the Dictator'', Orion Publishing Co, Londyn 2018.</ref>. W okresie radzieckim oficjalnie obowiązywała wersja o rosyjskiej narodowości pierwszego przywódcy Kraju Rad<ref>Marek Jan Chodakiewicz [https://dorzeczy.pl/kraj/150506/imperialne-korzenie-lenina.html ''Imperialne korzenie Lenina''], Do Rzeczy, 15 sierpnia 2020.</ref>.
 
Bardziej dostępna okazała się wiedza o kałmuckim pochodzeniu ojca Lenina, Ilji Uljanowa. W Europie upowszechnił ją [[Ferdynand Ossendowski]] w wydanej w 1930 roku powieści ''[[Lenin (powieść Ferdynanda Ossendowskiego)|Lenin]]'' (powieść w latach 30. XX w. została przetłumaczona na 8 języków)<ref>''– Jakiż ja rosyjski człowiek? – odparł, wzruszając ramionami. – Ojciec – Kałmuk astrachański, matka – z domu Blank, nazwisko – pochodzenia obcego... Ja od Kałmuków odziedziczyłem śmiałość do burzenia i zuchwałość do budowania nowego świata na ruinach i cmentarzach starego!'', cytat za: Ferdynand Ossendowski, ''Lenin'', Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, Poznań 1930, s. 145.</ref>. W Związku Radzieckim natomiast upubliczniła ją pisarka [[Marietta Szaginian]] w powieści ''Rodzina Uljanowów'', która ukazała się w sierpniu 1938 roku w czasopiśmie Kranaja Now’. Według Marietty Szaginian, to matka Ilji Uljanowa, Anna Smirnow, była chrzczoną Kałmuczką, a Nikołaj Uljanin był synem uciekinierów chłopskich z [[Niżny Nowogród|Niżnego Nowogrodu]]. Chociaż przed drukiem powieść czytali i zaakceptowali wdowa po Leninie, [[Nadieżda Krupska]] i jego brat, [[Dmitrij Uljanow]], to wzmianka o kałmuckich przodkach pierwszego wodza Rosji radzieckiej spotkała się ze sprzeciwem [[Biuro Polityczne KC KPZR|Biura Politycznego]] i została objęta zakazem cenzorskim aż do czasów [[Pieriestrojka|pierestrojki]]. Obecnie wśród samych Kałmuków powszechna jest świadomość kałmuckich korzeni Lenina<ref>Elza-Bair Gouchinova, ''The Kalmyks'', Londyn Nowy Jork 2006, s. 214-215</ref>.
 
Według badań Dmitrija Wołkogonowa, Anna Smirnow, babka Lenina ze strony ojca, była córką ochrzczonego Kałmuka i najprawdopodobniej Rosjanki. To po babce Lenin miał odziedziczyć azjatycki typ urody<ref>Wołkogonow, s. 35</ref>. Mąż Anny, Nikołaj Uljanin, dziadek Lenina, był z pochodzenia albo rosyjskim chłopem<ref>Wołkogonow, s. 35</ref>, albo według innych źródeł [[Czuwasze|Czuwaszem]]<ref>[https://archive.is/20120918123515/http://www.uniros.ru/articles/lenin.php История России Всемирная история], uniros.ru (archiwum)</ref>. Przodkowie Lenina pochodzili więc z wielonarodowej społeczności [[Powołże|Powołża]], z obszaru dawnych [[Chanat Astrachański|Chanatu Astrachańskiego]] i [[Chanat Kazański|Chanatu Kazańskiego]], które zostały podbite i przyłączone do Rosji przez [[Iwan IV Groźny|Iwana Groźnego]] w XVI wieku.
 
W okresie radzickim podkreślano również „plebejskie” pochodzenie pierwszego przywódcy ZSRR i zwracano uwagę, że dziad Lenina pochodził z „poddanych chłopów”. W rzeczywistości chłopem był jego pradziad Wasilij, a jego dziad Nikołaj był astrachańskim mieszczaninem, który dorobił się jako krawiec. Rodzina, w której wychowywał się Lenin była dość zamożna, posiadała szlachectwo i majątek ziemski, a jego ojciec piastował wysokie stanowisko urzędnicze<ref>Wołkogonow, s. 29-34</ref>.
 
==== Rodzina ====
[[Plik:AlexanderBlank.jpg|mały|upright|Dr Aleksander (Izrael) Blank (zm. 1870), dziadek Lenina]]
[[Plik:I N Ulyanov (cropped) (cropped).jpg|mały|upright|Ilja Uljanow (1831-1886), ojciec Lenina, pedagog i urzędnik carski, z [[Order Świętego Włodzimierza|Orderem Świętego Włodzimierza]]]]
[[Plik:Mar'ja Aleksandrovna Ul'janova.jpg|mały|upright|Maria Uljanowa z domu Blank (1835-1916), matka Lenina]]
Ojciec Lenina, Ilja Nikołajewicz Uljanow (urodzony jako Uljanin, zmienił formę nazwiska na bardziej rosyjską Uljanow), pochodził z [[Astrachań|Astrachania]] i był urzędnikiem carskim oraz inspektorem szkolnym guberni symbirskiej. Był on czwartym dzieckiem astrachańskiego mieszczanina Nikołaja Wasiliewicza Uljanina i znacznie młodszej od niego Anny Aleksiejewny Smirnowej. Ilja ukończył studia w dziedzinie fizyki i matematyki na [[Kazański Uniwersytet Państwowy|Kazańskim Uniwersytecie Państwowym]]. Następnie pracował jako nauczyciel w Instytucie Szlacheckim w [[Penza|Penzie]], a później został inspektorem<ref>Fischer 1964, s. 1–2; Rice 1990, s. 12–13; Service 2000, s. 21–23.</ref>.
 
Matka Lenina, Maria Aleksandrowna z domu Blank, po ojcu miała korzenie żydowskie. Ojcem Marii był doktor Izrael Moisiejewicz Blank, ukraiński [[Żydzi|Żyd]] pochodzący z [[Żytomierz]]a<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.rp.pl/artykul/667356-Towarzysz-Lenin-byl-Zydem-.html |tytuł = Towarzysz Lenin był Żydem? |autor = Piotr Zychowicz |opublikowany = Rzeczpospolita.pl |data = 2011-06-01 |język = pl |data dostępu = 2011-06-02}}</ref><ref>Marek Jan Chodakiewicz [https://dorzeczy.pl/kraj/150506/imperialne-korzenie-lenina.html ''Imperialne korzenie Lenina''], Do Rzeczy, 15 sierpnia 2020.</ref>. Izrael i jego brat Abel przyjęli [[chrześcijaństwo]] i imiona Aleksander Dmitrijewicz i Dmitrij Dmitrijewicz w 1820 roku, a ich ojciec Mojsze Blank ochrzcił się pod imieniem Dymitr Iwanowicz w 1844 roku<ref>{{cytuj stronę |url = http://portalwiedzy.onet.pl/4869,17230,1639142,1,czasopisma.html |tytuł = Wielka tajemnica ZSRR |nazwisko = Brenner |imię = Michael |data = 2011-03-04 |praca = Süddeutsche Zeitung |opublikowany = Onet.pl |strony = 1–2 |język = pl |data dostępu = 2011-03-07}}</ref>. Matka Marii Aleksandrowny, Anna Iwanowna (Ioganowna) z domu Großschopf, miała pochodzenie niemiecko-szwedzkie (rodzice: Johann Gottlieb Großschopf i Anna Estedt) i była wyznania [[Luteranizm|luterańskiego]]. Rodzice zadbali o dobre wykształcenie córki, która biegle władała [[Język rosyjski|językiem rosyjskim]], [[Język niemiecki|niemieckim]], [[Język francuski|francuskim]] i [[Język angielski|angielskim]] oraz dobrze znała [[Literatura rosyjska|literaturę rosyjską]]<ref>Fischer 1964, s. 2–3; Rice 1990, s. 12; Service 2000, s. 16–19, 23.</ref>.
 
Maria Blank poślubiła Ilję Uljanowa w lecie 1863 roku. Ślub odbył się w Penzie, gdzie Uljanow pracował<ref>Fischer 1964, s. 5; Rice 1990, s. 13; Service 2000, s. 23.</ref>. Krótko po ślubie Uljanow otrzymał posadę w [[Niżny Nowogród|Niżnym Nowogrodzie]], w 1869 roku został inspektorem szkół ludowych w guberni symbirskiej, zaś w 1874 – ich dyrektorem. Pod jego nadzorem, w ramach rządowego projektu modernizacji szkolnictwa, powstało blisko 450 szkół. W dowód zasług w roku 1882 nadano mu [[Order Świętego Włodzimierza]] i dziedziczne szlachectwo<ref>Fischer 1964, s. 6; Rice 1990, s. 13–14, 18; Service 2000, s. 25, 27.</ref>. Uljanowowie byli [[Monarchizm|monarchistami]] ceniącymi reformy cara [[Aleksander II Romanow|Aleksandra II]] i liberalnymi konserwatystami wystrzegającymi się politycznego radykalizmu<ref>Fischer 1964, s. 8; Service 2000, s. 27.</ref>.
 
Lenin miał kilkoro rodzeństwa. Sam był trzecim dzieckiem. Wcześniej od niego urodziła się siostra Anna (1864) i brat [[Aleksandr Uljanow|Aleksander]] (1866). Młodsze od niego były natomiast siostry Olga (1871) i Maria (1878) oraz brat Dymitr (1874). Brat Nikołaj zmarł kilka dni po przyjściu na świat w roku 1873<ref name="fi6">Fischer 1964, s. 6; Rice 1990, s. 12, 14; Service 2000, s. 13, 25.</ref>. Ilja był pobożnym wiernym [[Rosyjski Kościół Prawosławny|Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego]] i [[Chrzest|ochrzcił]] wszystkie swoje dzieci w tym Kościele (chrzest Włodzimierza Uljanowa odbył się krótko po jego urodzeniu w [[Cerkiew św. Mikołaja w Uljanowsku|cerkwi św. Mikołaja w Symbirsku]]<ref name="fi6" />). Jego żona, Maria, była w dużej mierze obojętna wobec religii, co miało wpływ na późniejszą postawę dzieci<ref>Fischer 1964, s. 3, 8; Rice 1990, s. 14–15; Service 2000, s. 29.</ref>.
 
==== Wywód genealogiczny ====
Lenin pochodził z rodziny – jak często w Rosji – o mieszanych korzeniach: [[Żydzi|żydowskich]] (na drzewie genealogicznym poniżej Blank), [[Niemcy|niemieckich]] (na drzewie Großschopf), [[Szwedzi|szwedzkich]] (na drzewie Estedt) i [[Rosjanie|rosyjsko]]-[[Kałmucy|kałmuckich]] (Smirnow i Uljanow/Uljanin), a jednocześnie odziedziczył po rodzicach pochodzenie [[szlachta|szlacheckie]].{{Rodzina Włodzimierza Lenina}}
 
==== Okres dzieciństwa i lata młodzieńcze (1870–87) ====
[[Plik:Vladimir Lenin 3 years old.jpg|mały|upright|Władimir Uljanow (po lewej) w wieku trzech lat]]
Władimir Uljanow urodził się 22 kwietnia 1870 roku w [[Uljanowsk|Symbirsku]]. W chwili jego urodzin miasto to liczyło 43 tysiące mieszkańców (wówczas 57,5% zamieszkujących stanowili mieszczanie, a pozostałymi mieszkańcami byli chłopi, wojskowi, a w mniejszym stopniu szlachta). W mieście występowała liczna mniejszość [[Czuwasze|Czuwaszów]] i [[Tatarzy|Tatarów]]<ref>Dmitrji Wolkoganow, ''Wodzowie – Lenin'', s. 32–33.</ref>. Od wczesnego dzieciństwa wraz z kuzynostwem na okres letni opuszczał dom przy ulicy Moskiewskiej w Symbirsku i jeździł na wakacje do majątku [[Lenino-Kokuszkino|Kokuszkino]]<ref>Rice 1990, s. 18; Service 2000, s. 26.</ref>. Spośród rodzeństwa najbliższe relacje łączyły go z o rok młodszą Olgą<ref>Fischer 1964, s. 7; Rice 1990, s. 16; Service 2000, s. 32–36.</ref>. Większość wolnego czasu jako zapalony sportowiec spędzał na świeżym powietrzu. Chętnie grał również w [[szachy]]. Uczył się w gimnazjum klasycznym w Symbirsku, gdzie uzyskiwał bardzo wysokie wyniki w nauce. W tym czasie udzielał [[Korepetycje|korepetycji]] w zakresie [[Łacina|łaciny]] innemu uczniowi, Czuwaszowi z pochodzenia, oraz pomagał w nauce tego przedmiotu swojej starszej siostrze<ref>Fischer 1964, s. 7; Rice 1990, s. 17; Service 2000, s. 36–46.</ref>.
 
12 stycznia 1886 Ilja Uljanow zmarł z powodu [[Krwotok śródmózgowy|wylewu krwi do mózgu]]. Władimir Uljanow miał wówczas 16 lat<ref>Fischer 1964, s. 6, 9; Rice 1990, s. 19; Service 2000, s. 48–49.</ref>. Śmierć ojca mocno nim wstrząsnęła. W rezultacie zaczął zachowywać się w konfrontacyjny sposób. M.in. zadeklarował się jako [[Ateizm|ateista]]<ref>Fischer 1964, s. 9; Service 2000, s. 50–51, 64.</ref>.
 
W tym czasie starszy brat Włodzimierza, Aleksandr, zaczął działać w rosyjskim ruchu rewolucyjnym. Aleksandr studiował [[Biologia|biologię]] na [[Petersburski Uniwersytet Państwowy|Petersburskim Uniwersytecie Państwowym]]. W 1885 otrzymał złoty medal za dysertację, na jej podstawie został również przyjęty do uczelnianego Towarzystwa Naukowo-Literackiego. Brał udział w agitacji przeciwko [[Monarchia absolutna|monarchii absolutnej]] [[car]]a [[Aleksander III Romanow|Aleksandra III]], czytał zakazane przez rząd prace [[Lewica|lewicowych]] autorów – [[Karl Marx|Karla Marksa]], [[Nikołaj Czernyszewski|Nikołaja Czernyszewskiego]], [[Dmitrij Pisariew|Dmitrija Pisariewa]], [[Nikołaj Dobrolubow|Nikołaja Dobrolubowa]]. Pod ich wpływem wstąpił do [[Socjalizm|socjalistycznej]] organizacji spiskowej, przygotowującej zamach na cara; sam zajmował się konstruowaniem bomby. Do zamachu nie doszło, gdyż policja wykryła spisek i aresztowała jego autorów. 25 kwietnia 1887 roku Aleksandr został [[Kara śmierci|skazany na śmierć]] przez [[powieszenie]]. Wyrok wykonano 8 maja<ref>Fischer 1964, s. 10–17; Rice 1990, s. 20, 22–24; Service 2000, s. 52–58.</ref>. Według [[Dmitrij Wołkogonow|Wołkogonowa]] było to dla Lenina traumatyczne przeżycie. Mimo to kontynuował naukę, kończąc szkołę ze złotym medalem i pochwałą dyrektora szkoły Fiodora Kiereńskiego (prywatnie ojca przyszłego premiera [[Aleksander Kiereński|Aleksandra Kiereńskiego]])<ref>Wolkoganow, s. 40.</ref>. [[Richard Pipes|Pipes]] twierdzi natomiast, że egzekucja brata nie wpłynęła znacząco na postępowanie Włodzimierza, który w tym czasie nie interesował się polityką, a ze starszym bratem nie pozostawał w dobrych relacjach<ref>R. Pipes, ''Rewolucja rosyjska'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 272.</ref>. W 1887 stawił się przed wojskową komisją poborową, gdzie zarejestrowano go jako osobę podlegającą obowiązkowej służbie w armii. Zgodnie z ówczesnym prawem, jako najstarszy syn wdowy i potencjalny żywiciel rodziny został jednak zwolniony z obowiązku odbycia służby wojskowej<ref>Wolkoganow, s. 44–45.</ref>. Edukację kontynuował na studiach prawniczych na Uniwersytecie Kazańskim<ref>Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 25; Service 2000, s. 61.</ref>.
 
==== Studia i zwrot w stronę politycznego radykalizmu (1887–1893) ====
[[Plik:Lenin-circa-1887.jpg|mały|upright|Lenin, ok. 1887]]
W 1887 roku rozpoczął studia prawnicze Uniwersytetu Kazańskiego. Po przeprowadzce Włodzimierza do Kazania, rodzina Uljanowów opuściła dom, przeznaczając go na wynajem, i przeniosła się do mieszkania<ref>Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 26; Service 2000, s. 61–63.</ref>. Na studiach zainteresował się radykalnymi ideami wyznawanymi przez straconego brata. W Kazaniu nawiązał kontakt z komórką rewolucyjną prowadzoną przez [[Socjalizm agrarny|agrarnego socjalistę]] Łazara Bogoraza, która stawiała sobie za cel odrodzenie [[Narodnaja Wola|Narodnej Woli]]. Należał ponadto do nielegalnego ''ziomkostwa'' skupiającego osoby pochodzące spoza Kazania, z Symbirska i [[Samara|Samary]]<ref>Rice 1990, s. 26–27; Service 2000, s. 64–68, 70.</ref>. 4 grudnia wziął udział w demonstracji, żądając zniesienia statutu z 1884 roku, który delegalizował stowarzyszenia studenckie. Wraz z setką innych protestujących został aresztowany przez policję. Areszt poskutkował wydaleniem go z uniwersytetu i umieszczeniem (z nakazu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych) pod nadzorem policyjnym w Kukuszkinie<ref>Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 27; Service 2000, s. 68–69.</ref>. W trakcie pobytu na wsi m.in. przeczytał książkę [[Nikołaj Czernyszewski|Nikołaja Czernyszewskiego]] ''[[Co robić? (Czernyszewski)|Co robić?]]'', która wywarła na nim ogromne wrażenie<ref>Fischer 1964, s. 18; Rice 1990, s. 28.</ref>. Matka, która nie popierała jego radykalnych poglądów, namówiła go we wrześniu 1888 roku, aby napisał do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych prośbę o umożliwienie mu studiowania na zagranicznej uczelni. Ministerstwo odmówiło mu, jednak pozwoliło na jego powrót do Kazania, gdzie zamieszkał wraz z matką i bratem Dmitrijem<ref>Fischer 1964, p. 18; Rice 1990, s. 31; Service 2000, s. 71.</ref>.
 
Po powtórnej przeprowadzce do Kazania dołączył do kółka rewolucyjnego M. Czetwiergowej i tam zapoznał się z ''[[Kapitał (Marx)|Kapitałem]]'' Karola Marksa. Dzieło wywarło na nim duże wrażenie, w efekcie czego Lenin bardziej zainteresował się [[marksizm]]em<ref>Fischer 1964, s. 19; Rice 1990, s. 32–33; Service 2000, s. 72.</ref>. Matka Lenina, niechętna wobec jego poglądów, nabyła posiadłość w małej wsi Ałakajewka w [[Obwód samarski|obwodzie samarskim]], znanej z twórczości [[Gleb Uspienski|Gleba Uspienskiego]], którego Lenin był wielkim admiratorem. Maria Uljanowa miała nadzieję, że jej syn zainteresuje się rolnictwem. Ten nie okazał jednak zainteresowania prowadzeniem gospodarstwa, w rezultacie czego miejscowi chłopi okradali majątek ze sprzętu i zwierząt. Kradzieże doprowadziły do jego sprzedaży<ref>Service 2000, s. 74–76.</ref>.
 
[[Plik:What is to be Done.jpg|mały|upright|Powieść [[Nikołaj Czernyszewski|Nikołaja Czernyszewskiego]] ''Co robić?'', która ukształtowała poglądy Lenina]]
W zimie 1889 roku Lenin z matką przenieśli się do Samary. Lenin poznał tam rosyjskich zesłańców i dołączył do lokalnego marksistowskiego kółka dyskusyjnego prowadzonego przez Aleksieja Sklarienki. Razem z liderem kółka przetłumaczył na [[język rosyjski]] ''[[Manifest komunistyczny]]'' K. Marksa i [[Friedrich Engels|F. Engelsa]]. Poznał pisma rosyjskiego marksisty [[Gieorgij Plechanow|Gieorgija Plechanowa]], założyciela ruchu [[Czornyj Pieriedieł]]. Lenin zgodził się z tezą Plechanowa, zakładającą, że Rosja przechodzi z [[feudalizm]]u do [[kapitalizm]]u. Stawał się coraz bardziej sceptyczny wobec skuteczności taktyki polegającej na organizacji akcji bojowych i zamachów. Pogląd ten wyraził w trakcie debaty z przedstawicielem Narodnej Woli w grudniu 1889 roku. Pomimo coraz większej niechęci wobec [[Narodnicy|narodników]] zaprzyjaźnił się z kilkoma z nich, w 1893 roku zostając nawet [[Rodzice chrzestni|ojcem chrzestnym]] córki jednego z działaczy ruchu, Apołłona Szuchta<ref>Rice 1990, s. 34; Service 2000, s. 77–80.</ref>.
 
W maju 1890 roku matka Lenina zdołała przekonać władze do wydania mu zgody na ukończenie studiów w trybie eksternistycznym. Lenin zdał w tym trybie egzaminy na Uniwersytecie Petersburskim, uzyskując dyplom ukończenia studiów I stopnia. W tym samym czasie zmarła na [[Dur brzuszny|tyfus]] jego siostra Olga<ref>Rice 1990, s. 34–36; Service 2000, s. 82–86.</ref>. Włodzimierz Uljanow mieszkał przez kolejne kilka lat w Samarze. Tam w styczniu 1892 roku został zatrudniony jako asystent prawny w sądzie okręgowym. Następnie otworzył samodzielną praktykę prawniczą. Był zaangażowany głównie w prowadzenie sporów pomiędzy chłopami i rzemieślnikami. Wiele wolnego czasu poświęcał na działalność polityczną w radykalnych organizacjach. Nadal należał do kółka Sklarienki, rozważając możliwość wdrażania idei marksistowskich w Rosji. Zainspirowany pracami Plechanowa, zaczął zbierać informacje na temat społeczeństwa rosyjskiego, by na ich podstawie udowodnić słuszność marksistowskiego modelu rozwoju społeczeństw. Coraz bardziej zdecydowanie odrzucał poglądy narodnickie<ref>Fischer 1964, s. 21; Rice 1990, s. 36–37; Service 2000, s. 86–90.</ref>. Na wiosnę 1893 roku napisał artykuł poświęcony przemianom gospodarczym w życiu chłopów i starał się o jego publikację w liberalnym dzienniku „Myśl Rosyjska”, który jednak odrzucił tekst. Tekst ten opublikowano dopiero w roku 1927<ref>Fischer 1964, s. 21; Rice 1990, s. 38; Service 2000, s. 93–94. V.I. Lenin, „New Economic Developments in Peasant Life” w: Collected Works of V.I. Lenin: Volume 1 (Progress Publishers: Moskwa, 1972) s. 11–73.</ref>. Jesienią tego samego roku napisał kolejny artykuł – ''O tak zwanej kwestii rynku'', w którym krytykował rosyjskiego ekonomistę Giermana Krasina<ref>V.I. Lenin, ''On the So-Called Market Question'', w: The Collected Works of V.I. Lenin: Volume 1, s. 75–125.</ref><ref>[http://www.famhist.ru/famhist/klasson/002bded4.htm „Красин Герман Борисович (1871–1947)”].</ref>.
 
=== Działalność rewolucyjna ===
==== Pobyt w Petersburgu i wizyta za granicą (1893–1895) ====
[[Plik:Nadezhda K. Krupskaya.jpg|mały|upright|[[Nadieżda Krupska]], długoletnia partnerka życiowa Lenina]]
Jesienią 1893 roku Uljanow przeniósł się do [[Petersburg]]a. Zamieszkał we własnym mieszkaniu<ref>Pipes 1990, s. 354; Rice 1990, s. 38–39; Service 2000, s. 90–92.</ref>. Zatrudnił się jako asystent prawnika, jednocześnie potajemnie działając w komórce rewolucyjnej S. Radczenki. Jej członkami byli głównie studenci [[Petersburski Państwowy Instytut Technologiczny|Politechniki]] petersburskiej. Kółko skupiało marksistów, którzy jednak określali siebie jako [[Socjaldemokracja|socjaldemokratów]], od nazwy [[Socjaldemokratyczna Partia Niemiec|Socjaldemokratycznej Partii Niemiec]]. Członkowie grupy byli pod wrażeniem bardzo rozległej wiedzy Uljanowa, stąd stał się on nieformalnym liderem komórki<ref>Pipes 1990, s. 354; Rice 1990, s. 39–40.</ref>. Po dyskusji z marksistowskim teoretykiem Wasilijem Woroncowem na tajnym spotkaniu w styczniu 1894 roku zwrócił na siebie uwagę szpiegów policyjnych<ref>Rice 1990, s. 40.</ref>. W celu pozyskania środków na rozwój rosyjskiego ruchu marksistowskiego, Lenin skontaktował się z [[Piotr Struwe|Piotrem Struwe]], który był wówczas jego sympatykiem. Liczył na to, że Struwe jako majętny człowiek, pomoże mu w publikacji literatury i uruchomieniu komórek rewolucyjnych w ośrodkach przemysłowych w Rosji. W tym samym czasie Lenin zaprzyjaźnił się z [[Julij Martow|Julijem Martowem]], rosyjskim marksistą pochodzenia żydowskiego<ref>Service 2000, s. 104–105.</ref>.
 
W Petersburgu Lenin związał się z nauczycielką, marksistką [[Nadieżda Krupska|Nadieżdą Krupską]], córką oficera polskiego pochodzenia<ref>{{Cytuj |tytuł = Instytut Genealogii |data dostępu = 2021-02-17 |opublikowany = www.instytut-genealogii.com.pl |url = http://www.instytut-genealogii.com.pl/index.php?mod=artykuly&id=2&itemid=188}}</ref>. Do jesieni 1894 roku uruchomił rewolucyjne koło robotnicze. Jego dwugodzinne spotkania odbywały się co niedzielę. Wśród robotników znany był pod pseudonimem Nikołaj Pietrowicz. Był też pieszczotliwie nazywany ''Starik'', czyli staruszek. Skrupulatnie zacierał ślady prowadzonej działalności, wiedząc o tym, że szpiedzy policyjni próbowali infiltrować ruch rewolucyjny<ref>Pipes 1990, s. 355; Rice 1990, s. 41–42; Service 2000, s. 105.</ref>. W tym czasie napisał pierwszy traktat polityczny pt. ''Kto to są „przyjaciele ludu” i jak oni walczą przeciwko socjaldemokratom?''<ref>{{Cytuj |url = http://katalog.rajska.info/integro/631900322984/lenin-vladimir-ilic/kto-to-sa-przyjaciele-ludu-i-jak-oni-walcza-przeciwko-socjaldemokratom |tytuł = Wejście do systemu bibliotecznego OpacWWW<!-- Tytuł wygenerowany przez bota --> |opublikowany = katalog.rajska.info |data dostępu = 2017-11-20}}</ref>. Był on w dużej mierze oparty na jego doświadczeniach z Samary. Materiał został nielegalnie wydrukowany i rozpropagowany w około 200 egzemplarzach<ref>Rice 1990, s. 42–43.</ref>.
 
Mimo że wówczas znajdował się pod wpływem poglądów agrarnego socjalisty [[Piotr Tkaczow|Piotra Tkaczowa]]<ref>Service 2000, s. 98.</ref>, wraz z socjaldemokratami starł się z wywodzącą z ruchu narodnickiego [[Partia Socjalistów-Rewolucjonistów|Partią Socjalistów-Rewolucjonistów]]. Partia Socjalistów-Rewolucjonistów opowiadała się za socjalizmem narodnickim i podkreślała rolę chłopstwa w rewolucji (w 1881 roku w Rosji było 75 miliona chłopów i zaledwie milion proletariuszy miejskich). Tezy eserowców były więc sprzeczne z marksistowskim poglądem zakładającym, że to klasa robotnicza jest główną siłą rewolucyjną<ref>Fischer 1964, s. 23–25.</ref>.
 
Lenin miał nadzieję na nawiązanie stałej współpracy z emigracyjną organizacją [[Wyzwolenie Pracy|Wyzwolenia Pracy]], założoną w [[Genewa|Genewie]] przez Plechanowa i innych marksistów-emigrantów z Rosji w 1883 roku. Udał się do Szwajcarii na spotkanie z Plechanowem, który do rosyjskiej socjaldemokracji odnosił się ogólnie pozytywnie, skrytykował ją jednak za ignorowanie roli burżuazji w procesie rewolucji antycarskiej<ref>Fischer 1964, s. 30; Pipes 1990, s. 354; Rice 1990, s. 44–45; Service 2000, s. 103.</ref>. W trakcie podróży do [[Zurych]]u zaprzyjaźnił się z innym członkiem Wyzwolenia Pracy, [[Pawieł Akselrod|Pawłem Akselrodem]]<ref>Rice 1990, s. 45–46.</ref>. Po wizycie w Szwajcarii odwiedził [[Paryż]], gdzie spotkał się z [[Paul Lafargue|Paulem Lafargue]] i badał historię [[Komuna Paryska|Komuny Paryskiej]]. W tym zrywie rewolucyjnym widział wczesny prototyp rządu proletariackiego<ref>Rice 1990, s. 46; Service 2000, s. 103.</ref>. Jego podróż sfinansowała matka. Z Francji Lenin udał się do Szwajcarii, gdzie przebywał przez sześć tygodni w uzdrowisku, a następnie udał się do [[Berlin]]a, gdzie spędził sześć tygodni. W stolicy [[Cesarstwo Niemieckie|Niemiec]] poznał [[Wilhelm Liebknecht|Wilhelma Liebknechta]] i prowadził samodzielne studia w Staatsbibliothek<ref>Fischer 1964, s. 30; Rice 1990, s. 46; Service 2000, s. 103.</ref>. Wracając do Rosji, zabrał ze sobą nielegalną literaturę rewolucyjną i odwiedził różne miasta w Rosji (m.in. Petersburg, gdzie rozdawał pisma rewolucyjne strajkującym robotnikom); zdawał sobie przy tym sprawę, że jest śledzony przez policję<ref>Rice 1990, s. 47–48.</ref>. Wziął udział w redagowaniu pisma „Sprawa Robotnicza” i wraz z czterdziestoma innymi zaangażowanymi w to działaczami został aresztowany w nocy przed wydaniem jego pierwszego numeru, a następnie oskarżony o działalność wywrotową<ref>Fischer 1964, s. 31; Pipes 1990, s. 355; Rice 1990, s. 48.</ref>.
 
==== Zesłanie na Syberię (1895–1900) ====
[[Plik:Lenin-1895-mugshot.jpg|mały|upright|Zdjęcie Lenina z carskiej kartoteki policyjnej, grudzień 1895]]
W trakcie wytoczonego mu procesu odmówiono mu reprezentacji prawnej. Podsądny nie przyznał się do winy. Choć rodzina zaproponowała sądowi wpłacenie kaucji, ten odmówił i osadził go przed skazaniem na rok w areszcie. W trakcie pobytu w więzieniu zachował łączność ze współpracownikami, którzy przemycali do niego wiadomości. W areszcie zajmował się m.in. pisaniem na temat rewolucyjnego potencjału klasy robotniczej. Jego zdaniem rozwój przemysłu i kapitalizmu w Rosji doprowadził do masowych migracji chłopów do miast. Utrzymywał, że tak powstały rosyjski proletariat zyskał już świadomość klasową i drogą rewolucyjną obali rządy arystokracji i burżuazji. Do lipca 1896 roku skończył ''Projekt i wyjaśnienie programu partii socjaldemokratycznej'' i rozpoczął pracę nad książką ''Rozwój kapitalizmu w Rosji''<ref>Fischer 1964, s. 31; Rice 1990, s. 48–51; Service 2000, s. 107–108.</ref>.
 
Bez formalnego wyroku został skazany na trzyletnie osiedlenie na wschodniej [[Syberia|Syberii]]. W lutym 1897 roku pozwolono mu na kilkudniowy pobyt w Sankt Petersburgu, by uporządkował swoje sprawy; Lenin spotkał się wówczas z innymi rewolucjonistami. Jego komórka rewolucyjna przekształciła się w [[Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej]]. Wielu jej działaczy, wywodzących się z inteligencji, zostało uwięzionych, toteż ich miejsce w ruchu zajęli robotnicy. Spotkało się to z ostrożnym poparciem Lenina, ale wywołało też wewnętrzne podziały. Pod jego nieobecność w latach 1896–1897 w Sankt Petersburgu miała miejsce popierana przez marksistów fala strajków. Lenin bardzo żałował, że nie mógł uczestniczyć w tych wydarzeniach, które w jego ocenie potwierdzały formułowane przez niego prognozy<ref>Fischer 1964, s. 31; Rice 1990, s. 52–55; Service 2000, s. 109–110.</ref>. Jego podróż na Syberię trwała 11 tygodni; przez część trasy towarzyszyła mu matka i siostry. Uważany przez władzę za niezbyt niebezpiecznego, został zesłany do [[Szuszenskoje]] w [[Rejon minusiński|rejonie minusińskim]]. Wynajmował pokój w chłopskiej chacie, pozostawał pod stałym nadzorem policji. Nie przeszkodziło mu to jednak w korespondowaniu z innymi działaczami antyrządowymi, którzy nawet odwiedzali go w miejscu zesłania. Lenin przyznawał, że Szuszenskoje „nie jest złym miejscem”<ref>Fischer 1964, s. 31–32; Rice 1990, s. 53, 55–56; Service 2000, s. 110–113.</ref>.
 
[[Plik:Члены петербургского Союза борьбы за освобождение рабочего класса.jpg|thumb|Lenin z członkami [[Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej|Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej]], 1897. Obok Lenina siedzą [[Gleb Krżyżanowski]] i [[Julij Martow|Lew Martow]]]]
W maju 1898 roku dołączyła do niego jego partnerka Nadieżda Krupska, która w sierpniu 1896 roku została aresztowana za zorganizowanie strajku. Początkowo trafiła do [[Ufa|Ufy]], przekonała jednak władze do przenosin, twierdząc, że była z Leninem zaręczona. 10 lipca 1898 roku para wzięła ślub w cerkwi<ref>Fischer 1964, s. 33; Pipes 1990, s. 356; Service 2000, s. 114, 140.</ref>. Na wygnaniu Lenin i Krupska przetłumaczyli na język rosyjski pracę ''The History of Trade Unionism (1894)'' autorstwa [[Sidney Webb|Sidneya]] i [[Beatrice Webb]]; pracę przy przekładzie zdobył dla nich Struwe<ref>Fischer 1964, s. 33–34; Rice 1990, s. 53, 55–56; Service 2000, s. 117.</ref>. Lenin na tyle, na ile mógł, obserwował na bieżąco wydarzenia w niemieckim marksizmie, w którym doszło do ideologicznego podziału. [[Rewizjonizm|Rewizjoniści]], tacy jak [[Eduard Bernstein]], działali na rzecz dążenia do socjalizmu drogą pokojową, poprzez starty partii socjaldemokratycznych w wyborach. Takie poglądy były krytykowane przez Lenina, który pozostał zwolennikiem taktyki rewolucyjnej. Swoje antyrewizjonistyczne tezy przedstawił w ''Proteście rosyjskich socjaldemokratów''<ref>Rice 1990, s. 61–63; Service 2000, s. 124.</ref>. Pozostawał krytyczny wobec „ekonomistów” – członków socjaldemokracji działających na rzecz doraźnych reform gospodarczych, niosących poprawę sytuacji pracowników, a nie na rzecz rewolucji społeczno-politycznej<ref>Fischer 1964, s. 39; Pipes 1990, s. 356.</ref>. W 1899 roku zakończył prace nad książką ''[[Rozwój kapitalizmu w Rosji]]''. Była to jego jak dotąd najbardziej obszerna praca. Zawarł w niej dobrze udokumentowaną polemikę z poglądami eserowców oraz marksistowską analizę rozwoju gospodarczego Rosji. Książka została opublikowana pod pseudonimem „Włodzimierz Ilin”. Bezpośrednio po publikacji dzieło to zostało źle odebrane i zyskało słabe recenzje<ref>Rice 1990, s. 57–58; Service 2000, s. 121–124, 137.</ref>.
 
==== Monachium, Londyn i Genewa (1900–1905) ====
[[Plik:Erstausgabe-Iskra.jpg|mały|upright|Gazeta [[Iskra (gazeta)|Iskra]], organ założonej w 1898 roku [[Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji|Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji]]]]
Jako były zesłaniec Lenin nie mógł wrócić do Sankt Petersburga, a jego żona nadal odbywała karę i pozostawała w Ufie. W tej sytuacji Lenin zamieszkał w [[Psków|Pskowie]]<ref>Fischer 1964, s. 34–35; Rice 1990, s. 64; Service 2000, s. 124–125.</ref>. Uljanow i Struwe podjęli zbiórkę funduszy na wydawanie gazety „[[Iskra (gazeta)|Iskra]]”, która miała być oficjalnym organem nowo utworzonej [[Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji|Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji]]. Po wizycie u żony pod koniec lipca Lenin opuścił Rosję i wyjechał do [[Europa Zachodnia|Europy Zachodniej]]. W Szwajcarii i Niemczech spotkał się z Akselrodem, Plechanowem i Potriesowem. 24 sierpnia wziął udział w konferencji rosyjskich marksistów w [[Corsier]] w Szwajcarii; jej uczestnicy dyskutowali o pracy „Iskry”. W czasie debaty razem z Potriesowem zraził się do Plechanowa, jego [[Antysemityzm|antysemickich]] poglądów i władczego charakteru. Uczestnicy konferencji zdecydowali, że gazeta będzie drukowana w [[Monachium]]. Tam też Uljanow przeniósł się we wrześniu. Pierwszy numer ukazał się 24 grudnia 1900 i zawierał artykuł autorstwa Lenina, w którym krytykował interwencję przeciwko [[Chiny|chińskiemu]] [[Powstanie bokserów|powstaniu bokserów]]<ref>Fischer 1964, s. 35; Pipes 1990, s. 357; Rice 1990, s. 64–69; Service 2000, s. 129–135.</ref>. Druga publikacja SDPRR – ''Brzask'' – ukazała się po raz pierwszy w marcu 1901 roku, jednak pismo Lenina okazało się o wiele bardziej popularne. Przemycane do Rosji okazało się najbardziej poczytną podziemną gazetą rosyjską od 50 lat. Wydawnictwo zawierało artykuły autorstwa [[Polacy|Polki]] [[Róża Luksemburg|Róży Luksemburg]], [[Niemcy|Niemca]] pochodzenia [[Czesi|czeskiego]] [[Karl Kautsky|Karla Kautsky’ego]] czy młodego rosyjskiego marksisty [[Lew Trocki|Lwa Trockiego]], który został współpracownikiem Lenina na jesieni 1902 roku<ref>Rice 1990, s. 69–70.</ref>.
 
[[Plik:Lenin book 1902.jpg|mały|upright|Książka Lenina ''[[Co robić?]]'' z 1902 roku. Tytuł nawiązywał do powieści N. Czernyszewskiego.]]
W grudniu 1901 roku przyjął pseudonim „Lenin”. Prawdopodobnie zaczerpnął go od nazwy rzeki [[Lena (rzeka)|Leny]] (wzorując się na Plechanowie, który przyjął pseudonim „Wołgin” od nazwy [[Wołga|Wołgi]]<ref>Fischer 1964, s. 4–5; Service 2000, s. 137.</ref>). W 1902 roku opublikował pod tym pseudonimem (jako N. Lenin) pamflet polityczny zatytułowany ''[[Co robić?]]'' (oryg. ros. Что делать?), nawiązujący tytułem do książki Nikołaja Czernyszewskiego. Książka była najważniejszą pracą w dotychczasowym dorobku Uljanowa. Zawarta była w niej teza o potrzebie utworzenia partii awangardowej, która poprowadzi klasę robotniczą do rewolucji. Lenin poddawał natomiast krytyce tych, którzy zamierzali nie wywoływać rewolucję, a włączyć się do procesu rewolucyjnego już w jego trakcie<ref>Fischer 1964, s. 39; Pipes 1990, s. 359; Rice 1990, s. 73–75; Service 2000, s. 137–142.</ref>.
 
Po odbyciu kary zesłania w Monachium dołączyła do niego żona. Została jego osobistą sekretarką i wspomagała wydawanie „Iskry”<ref>Fischer 1964, s. 37; Rice 1990, s. 70; Service 2000, s. 136.</ref>. Razem kontynuowali agitację polityczną. Lenin pisał dla „Iskry” kolejne artykuły, opracowywał program SDPRR, atakował oponentów ideologicznych w partii i poza nią (w szczególności eserowców)<ref>Fischer 1964, s. 37; Rice 1990, s. 78–79; Service 2000, s. 143–144.</ref>. Choć pozostawał ortodoksyjnym marksistą, zaczął akceptować poglądy partii eserowców na temat rewolucyjnej władzy chłopstwa, wydając w 1903 roku broszurę ''Do wsi ubogich''<ref>Fischer 1964, s. 38.</ref>.
 
Gdy zorientował się, że jest śledzony przez [[Bawaria|bawarską]] policję, wraz z innymi redaktorami gazety przeniósł się do [[Londyn]]u. Przybył z żoną do miasta w kwietniu 1902 roku. Małżeństwo wynajęło mieszkanie w [[St. Pancras]]<ref>Fischer 1964, s. 38–39; Rice 1990, s. 75–76; Service 2000, s. 147.</ref>. Wiele czasu spędzał odtąd w czytelni [[Muzeum Brytyjskie]]go<ref>Service 2000, s. 147–148.</ref>. Chociaż mieszkał niedaleko innych redaktorów „Iskry”, unikał ich, niechętny życiu w nieformalnej wspólnocie, jakie prowadzili. Zaprzyjaźnił się natomiast z Trockim, który również przybył do brytyjskiej stolicy<ref name="ReferenceA">Rice 1990, s. 77–78; Service 2000, s. 150.</ref>. W trakcie pobytu w Londynie zachorował na [[Róża (choroba)|różę]]. Podczas jego nieobecność w redakcji, pozostali dziennikarze zdecydowali o powrocie pisma do Szwajcarii, czemu Uljanow był przeciwny<ref name="ReferenceA" />. Przed przeprowadzką spędził wraz z matką i siostrą wakacje w [[Bretania|Bretanii]]<ref>Service 2000, s. 151.</ref>.
 
W marcu 1902 roku powołany został Komitet Organizacyjny Kongresu SDPRR. Komitet poświęcił się organizacji II Kongresu SDPRR. Pierwotnie planowano zorganizować zjazd w lipcu tego roku w [[Bruksela|Brukseli]]. Z czasem środowisko rosyjskich emigrantów zostało poddane obserwacji przez [[Belgia|belgijskie]] służby. Działacze zmienili więc miejsce spotkania na londyński [[Brotherhood Church]]<ref>Pipes 1990, s. 360; Rice 1990, s. 79–80; Service 2000, s. 151–152.</ref>. Na konferencji doszło do rozłamu między zwolennikami Lenina i Julija Martowa. Podczas opracowywania szkicu programu partyjnego ten drugi twierdził, że członkowie partii powinni mieć prawo do zdania odrębnego względem stanowiska kierownictwa partii. Lenin nie zgadzał się z tym, wskazując na potrzebę istnienia silnego przywództwa, w pełni kontrolującego organizację. Sprawę poddano pod głosowanie. Zwolennicy Martowa wygrali je 28 głosami przy 22 za propozycją Lenina<ref>Rice 1990, s. 81–82; Service 2000, s. 154–155.</ref>. Debatę kontynuowano po głosowaniu, przez co wielu działaczy Martowa na znak protestu opuściło Kongres. W rezultacie zwolennicy Lenina znaleźli się w większości, co pozwoliło mu w celach propagandowych nazywać swoją frakcję [[Bolszewicy|bolszewikami]], czyli większością. W przeciwieństwie do nich Martow swoich zwolenników określał jako [[Mienszewicy|mienszewików]], czyli mniejszość<ref>Fischer 1964, s. 39; Rice 1990, s. 82; Service 2000, s. 155–156; Read 2005, s. 60–61.</ref>. Na kongresie przyjęty został program partii i wybrano jej władze, doszło jednak do poważnego rozłamu w szeregach partii<ref>Service 2000, s. 156.</ref>.
 
Dyskusja między bolszewikami i mienszewikami trwała także po zakończeniu Kongresu. Bolszewicy oskarżali swoich rywali o oportunizm, reformizm i brak dyscypliny. Mienszewicy z kolei twierdzili, że Lenin jest despotą i autokratą, porównywali go przy tym do [[Maximilien de Robespierre|Maximiliena de Robespierre]]<ref>Rice 1990, s. 83.</ref>. Po tym, gdy Plechanow stanął po stronie Martowa, Lenin w złości zrezygnował z członkostwa zarówno w redakcji „Iskry”, jak i w Radzie Partii. W maju 1904 roku wydał broszurę ''Jeden krok do przodu, dwa kroki w tył'', w której twierdził, że został do tego doprowadzony podstępem przez mienszewików<ref>Rice 1990, s. 83–84; Service 2000, s. 157.</ref>. Stres spowodowany rozłamem wywołał u niego chorobę, prawdopodobnie zdiagnozowaną jako [[neurastenia]]<ref>Service 2000, s. 158–159.</ref>. Chcąc się uspokoić, w czerwcu udał się na wakacje na wieś, gdzie uprawiał wspinaczkę<ref>Service 2000, s. 163–164.</ref>. Niektórzy członkowie partii próbowali zjednoczyć zwaśnione frakcje, co nie powiodło się. Do wiosny bolszewicy zdominowali kierownictwo partii. Wszyscy spośród ośmiu członków partyjnego Komitetu Centralnego byli zwolennikami [[bolszewizm]]u<ref>Rice 1990, s. 85; Service 2000, s. 163.</ref>. W grudniu założyli oni bolszewicką gazetę „Naprzód”<ref>Fischer 1964, s. 41; Rice 1990, s. 85; Service 2000, s. 165.</ref>.
 
==== Rewolucja i następstwa (1905–1914) ====
W styczniu 1905 roku władze carskie dopuściły się masakry protestujących w Sankt Petersburgu. Wydarzenie to przeszło do historii jako [[Krwawa niedziela (Petersburg 1905)|krwawa niedziela]] i doprowadziło do wybuchu [[Rewolucja 1905 roku|rewolucji 1905 roku]]<ref>Fischer 1964, s. 44; Rice 1990, s. 86–88; Service 2000, s. 167.</ref>. W reakcji Lenin wezwał bolszewików w Imperium do większego zaangażowania w wydarzenia rewolucyjne oraz wzywał do zbrojnego powstania skierowanego przeciwko instytucjom władzy, do walki z policją i z organizacjami [[Czarna Sotnia|Czarnej Sotni]]<ref>Fischer 1964, s. 44–45; Pipes 1990, s. 362–363; Rice 1990, s. 88–89.</ref>. W tym czasie zaczął wzywać do całkowitego zerwania między bolszewikami a mienszewikami. Jednak wielu bolszewików, także bliskich współpracowników Lenina (w tym [[Rozalija Ziemlaczka]]) było przeciwnego zdania. W rezultacie przedstawiciele obu grup wzięli udział w III Kongresie partii w Londynie w kwietniu 1905 roku. Na zjazd przybyła tylko nieliczna grupa mienszewików, a Lenin umocnił w ten sposób swoją dominację w partii<ref>Pipes 1990, s. 363–364; Rice 1990, s. 89–90; Service 2000, s. 168–170.</ref>. Nadzorował powstanie nowej bolszewickiej gazety „Proletarij” („Proletariusz”)<ref>Fischer 1964, s. 62.</ref>.
 
[[Plik:Vladimir Ilyich Ulyanov-Lenin.jpg|mały|upright|Lenin w [[Paryż]]u, 1910]]
Lenin przedstawił wiele swoich idei politycznych w pracy ''Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej'', opublikowanej w sierpniu tego samego roku. Przewidywał, że rosyjska liberalna burżuazja będzie w zupełności zadowolona z ustanowienia [[Monarchia konstytucyjna|monarchii konstytucyjnej]] i nie będzie kontynuować rewolucji (według Lenina – zdradzi ją). Przekonywał do sojuszu proletariatu i chłopstwa celem obalenia caratu i ustanowieniem systemu władzy, który nazywał „tymczasową rewolucyjną demokratyczną dyktaturą proletariatu i chłopstwa”<ref>Fischer 1964, s. 60; Pipes 1990, s. 367; Rice 1990, s. 90–91; Service 2000, s. 179.</ref>. Pod wpływem rosyjskich agrarnych socjalistów i [[Jakobini|jakobinów]], uczestników [[Rewolucja francuska|rewolucji francuskiej]], zaczął głosić hasła „zbrojnego powstania”, „masowego terroru” i „wywłaszczenia ziemi szlacheckiej”. Hasła te zdumiały bolszewików, którzy uznali, że Lenin przestał być ortodoksyjnym marksistą<ref>Service 2000, s. 170–171.</ref>. Z Genewy Lenin na bieżąco śledził przebieg wydarzeń w Rosji. Spotkał się również z przebywającym na emigracji prawosławnym duchownym, [[Gieorgij Gapon|Gieorgijem Gaponem]], który prowadził protest krwawo zmasakrowany przez carat w krwawą niedzielę<ref>Fischer 1964, s. 82–83; Pipes 1990, s. 367; Service 2000, s. 172–173.</ref>.
 
Nie chciał wrócić do Imperium Rosyjskiego, obawiając się aresztowania. Zdanie zmienił, gdy car Mikołaj II wprowadził w życie szereg reform zawartych w [[Manifest październikowy 1905|manifeście październikowym]], liberalizujących system władzy w Rosji<ref name="ReferenceB">Fischer 1964, s. 51; Rice 1990, s. 94; Service 2000, s. 175–176; Read 2005, s. 81.</ref>. Wierząc, że zmiany uchronią go przed represjami ze strony [[Ochrana|Ochrany]], Lenin i jego żona potajemnie wrócili do Rosji przez [[Szwecja|Szwecję]] i [[Finlandia|Finlandię]]. Osiadł w Sankt Petersburgu, gdzie często zmieniał miejsce zamieszkania i kontynuował spisywanie swoich idei związanych z rewolucją<ref name="ReferenceB" />. Żona pisarza [[Maksim Gorki|Maksima Gorkiego]] przekonała go do pracy w redakcji legalnie ukazującej się radykalnej gazety „Nowe Życie”. Lenin wykorzystał posadę do omówienia na jej łamach problemów stojących przed SDPRR<ref>Rice 1990, s. 94–95.</ref>. Zachęcał partię do przyjmowania znacznej liczby nowych członków oraz opowiadał się za eskalacją walki rewolucyjnej. Uważał bowiem, że jedno i drugie było konieczne dla osiągnięcia sukcesu rewolucji. Zdanie zmienił po nieudanym tzw. [[powstaniu moskiewskim]] w grudniu 1905. Po klęsce wystąpienia zbrojnego wezwał partię do wzięcia udziału w wyborach do Dumy<ref>Rice 1990, s. 96–97; Service 2000, s. 176–178.</ref>. W trakcie trwania kongresu bolszewickiego w fińskim [[Tampere]] po raz pierwszy spotkał młodego działacza partyjnego [[Józef Stalin|Józefa Stalina]]<ref>Rice 1990, s. 97–98.</ref>. Zmienił zdanie w kwestii mieńszewików i zaczął apelować o pojednanie między dwiema frakcjami<ref>Rice 1990, s. 95; Service 2000, s. 178–179.</ref>. W efekcie członkowie obu grup spotkali się na IV Zjeździe partii w [[Sztokholm]]ie w kwietniu 1906 roku. Do pojednania jednak nie doszło. Mienszewicy potępili bowiem Lenina za zachęcanie przez niego do rabunków banków (m.in. w ten sposób pozyskiwano fundusze na działalność partyjną) i wezwań do stosowania przemocy. Kongres zakończył się wyborem nowego Komitetu Centralnego z 7 mienszewikami i 3 bolszewikami<ref>Fischer 1964, s. 53; Pipes 1990, s. 364; Rice 1990, s. 99–100; Service 2000, s. 179–180.</ref>.
[[Plik:Inessa Armand.jpg|mały|upright|[[Inessa Armand]], towarzyszka partyjna i kochanka Lenina<ref>''Pod wpływem lektury Czernyszewskiego zerwała z mężem i przyłączyła się do bolszewików. Lenina i jego żonę poznała w Paryżu w 1910 roku. Niebawem została tolerowaną przez Krupską kochanką Lenina, a jednocześnie jego gorliwą wyznawczynią''. [[Richard Pipes]], ''Rewolucja Rosyjska'', Warszawa 1994; Wyd. PWN; {{ISBN|83-01-11521-1}}, s. 306.</ref>]]
 
Centrum bolszewików utworzone zostało w [[Riepino|Kuokkali]] na terenie [[Wielkie Księstwo Finlandii|Wielkiego Księstwa Finlandii]]<ref>Rice 1990, s. 103; Service 2000, s. 180–181.</ref>. Na V Kongresie SDPRR, który odbył się w Londynie w maju 1907 roku, bolszewicy odzyskali w partii przewagę<ref>Rice 1990, s. 103–105; Service 2000, s. 181–182.</ref>. Krótko potem rząd carski rozwiązał [[Duma Państwowa Imperium Rosyjskiego|Drugą Dumę]], a Ochrana aresztowała wielu rewolucjonistów. Lenin uciekł, w znacznej części pieszo, przez Finlandię do Szwecji, a stamtąd przedostał się do Szwajcarii<ref>Rice 1990, s. 105–106; Service 2000, s. 184–186.</ref>. [[Aleksandr Bogdanow]] i inni prominentni bolszewicy postanowili przenieść centrum bolszewickie do Paryża. Choć Lenin nie zgodził się z tą decyzją, przeniósł się do tego miasta w grudniu 1908 roku<ref>Service 2000, s. 186–187.</ref>. W trakcie pobytu w Paryżu Lenin został potrącony przez motocyklistę, gdy jechał na rowerze. Następnie wytoczył mu sprawę sądową<ref>Fischer 1964, s. 67–68; Rice 1990, s. 111–112; Service 2000, s. 188–189.</ref>.
 
W Paryżu ponownie zaczął polemizować z mienszewikami<ref>Service 2000, s. 189.</ref>. Spowodowane to było krytyczną reakcją frakcji na akcje bolszewickie, takie jak napad na bank w [[Tbilisi]] w 1907 roku<ref>Fischer 1964, s. 71; Pipes 1990, s. 369–370; Rice 1990, s. 108.</ref>. Lenin zaczął również krytykować Aleksandra Bogdanowa i jego zwolenników. Bogdanow wierzył, że kultura socjalistyczna musi być wypracowana przez proletariat, Lenin opowiadał się natomiast za rozwojem „awangardy socjalistycznej inteligencji” przewodzącej klasie robotniczej. Bogdanow, pod wpływem [[Ernst Mach|Ernsta Macha]], przyjął również, że wszelkie istniejące koncepty są relatywne, podczas gdy Lenin, w duchu ortodoksyjnego marksizmu, twierdził, że istnieje obiektywna rzeczywistość, niezależna od obserwacji człowieka<ref>Fischer 1964, s. 64; Rice 1990, s. 109; Service 2000, s. 189–190.</ref>. Chociaż skonfliktowani działacze w kwietniu 1908 roku na krótko udali się na wspólne wakacje do [[Willa|wilii]] Gorkiego na [[Capri]]<ref>Fischer 1964, s. 63–64; Rice 1990, s. 110; Service 2000, s. 190–191.</ref>, po powrocie do Paryża Lenin zainspirował rozłam wśród bolszewików między swoimi zwolennikami a zwolennikami Bogdanowa, którego oskarżył o odejście od doktryny marksistowskiej<ref>Rice 1990, s. 110–111; Service 2000, s. 191–192.</ref>.
 
W maju 1908 roku Lenin na krótko zamieszkał w Londynie. Korzystając ze zbiorów biblioteki Muzeum Brytyjskiego, napisał ''[[Materializm a empiriokrytycyzm|Materializm i empiriokrytycyzm]]'' stanowiący atak na relatywizm Bogdanowa, który nazwał „burżuazyjno-reakcyjnym fałszem”<ref>Fischer 1964, s. 64–67; Rice 1990, s. 110; Service 2000, s. 192–193.</ref>. Frakcyjność Lenina rozzłościła coraz większą liczbę bolszewików, w tym jego bliskich zwolenników – [[Aleksiej Rykow|Aleksieja Rykowa]] i [[Lew Kamieniew|Lwa Kamieniewa]]<ref>Fischer 1964, s. 69; Rice 1990, s. 111; Service 2000, s. 195.</ref>. Ochrana wykorzystała postawę Lenina w kwestii podziałów frakcyjnych i użyła szpiega [[Roman Malinowski (bolszewik)|Romana Malinowskiego]] do infiltrowania Lenina. Malinowski stał się bliskim sojusznikiem polityka w partii. Prawdopodobne jest, że Lenin wiedział o tym, że Malinowski jest szpiegiem, i celowo przekazywał mu fałszywe informacje, które ten następnie przekazywał Ochranie. Z drugiej strony wiele lat później w rozmowie z Gorkim twierdził, że nigdy nie widział Malinowskiego<ref>Fischer 1964, s. 81–82; Pipes 1990, s. 372–375; Rice 1990, s. 120–121; Service 2000, s. 206.</ref>.
 
[[Plik:Правдапервыйномер.jpg|thumb|Pierwszy numer gazety „[[Prawda (gazeta)|Prawda]]”, założonej z inicjatywy Lenina w 1912 roku jako organ frakcji [[Bolszewicy|bolszewików]]]]
W sierpniu 1910 roku wziął udział w VIII Kongresie [[Druga Międzynarodówka|II Międzynarodówki]] w [[Kopenhaga|Kopenhadze]]. Na spotkaniu reprezentował SDPRR. Przed wizytą udał się z matką na wakacje do Sztokholmu. Było to ostatnie spotkanie Lenina z matką przed jej śmiercią<ref>Fischer 1964, s. 70; Rice 1990, s. 114–116.</ref>. Na krótko przeniósł się wraz z żoną i siostrami do niewielkiej miejscowości [[Bombon]] w departamencie [[Sekwana i Marna]]. 5 tygodni później przeprowadził się do Paryża, gdzie zamieszkał przy Rue Marie-Rose<ref>Fischer 1964, s. 68–69; Rice 1990, s. 112; Service 2000, s. 195–196.</ref>. We Francji zaprzyjaźnił się z francuską socjalistką [[Inessa Armand|Inessą Armand]]. Pozostawał z nią w bliskich relacjach od 1910 do 1912 roku. Niektórzy biografowie podają, że mieli ze sobą pozamałżeński romans<ref>Fischer 1964, s. 75–80; Rice 1990, s. 112; Pipes 1990, s. 384; Service 2000, s. 197–199.</ref>. W maju 1911 roku założył szkołę SDPRR w [[Longjumeau]], gdzie wykładał na różne tematy dla słuchaczy pochodzących z Rosji<ref>Rice 1990, s. 115–116.</ref>. Na paryskim posiedzeniu KC SDPRR w czerwcu 1911 roku postanowił skupić działalność na Rosji – zamknął Centrum Bolszewickie i zlikwidował pismo „Proletarij”<ref>Rice 1990, s. 115; Service 2000, s. 196.</ref>. Dążąc do odbudowy swoich wpływów w partii, zorganizował konferencję partyjną, która odbyła się w [[Praga|Pradze]] w styczniu 1912 roku. Spotkanie pomógł mu zorganizować jego zwolennik [[Sergo Ordżonikidze]]. Chociaż 16 z 18 uczestników spotkania było bolszewikami, to ostro skrytykowali oni Lenina za inicjowanie konfliktów frakcyjnych, przez co stracił on wiele z dotychczasowego autorytetu<ref>Fischer 1964, s. 71–72; Rice 1990, s. 116–117; Service 2000, s. 204–206.</ref>.
 
Chcąc być bliżej Rosji (cała społeczność emigrantów w coraz mniejszym stopniu wpływała na bieg wydarzeń w kraju), przeniósł się do [[Kraków|Krakowa]]. Polubił miasto<ref>{{Cytuj |tytuł = Lenin w Krakowie: pod niektórymi względami życie jest tu wygodniejsze niż paryskie |data = 2020-04-05 |data dostępu = 2020-07-18 |opublikowany = Krowoderska.pl |url = https://krowoderska.pl/lenin-w-krakowie-pod-niektorymi-wzgledami-zycie-jest-tu-wygodniejsze-niz-paryskie/ |język = pl-PL}}</ref> i często korzystał z biblioteki na [[Uniwersytet Jagielloński|Uniwersytecie Jagiellońskim]], prowadząc własne badania<ref>Fischer 1964, s. 72; Rice 1990, s. 118–119; Service 2000, s. 209–211.</ref>. Z Krakowa mógł pozostawać w kontakcie z działaczami partii działającymi w Imperium Rosyjskim, często odwiedzali go działacze bolszewiccy. Udało mu się przekonać bolszewickich członków Dumy do zerwania sojuszu z parlamentarzystami mienszewickimi<ref>Fischer 1964, s. 93–94; Pipes 1990, s. 376; Rice 1990, s. 121; Service 2000, s. 214–215.</ref>. W styczniu 1913 roku dyskutował ze Stalinem (którego nazywał „wspaniałym Gruzinem”) na temat przyszłości nierosyjskich grup etnicznych w Imperium Rosyjskim<ref>Rice 1990, s. 122.</ref>. Ze względu na pogorszenie stanu zdrowia wraz z żoną przeniósł się na wieś do [[Biały Dunajec (wieś)|Białego Dunajca]]<ref>Service 2000, s. 216.</ref>. Gdy żona Lenina zaczęła wymagać operacji tarczycy, para wyjechała do [[Berno|Berna]], gdzie trafiła ona pod opiekę znanego chirurga [[Emil Theodor Kocher|Emila Theodora Kochera]]<ref>Fischer 1964, s. 73–74; Rice 1990, s. 122–123; Service 2000.</ref>.
 
==== I wojna światowa (1914–1917) ====
[[File:19130715-lenin-zakopane.jpg|mały|upright|Lenin z [[Grigorij Zinowjew|Zinowjewem]] i [[Sergiusz Bagocki|Bagockim]] na wycieczce w okolicach [[Zakopane|Zakopanego]], lato 1913 lub 1914 roku.]]
Gdy wybuchła [[I wojna światowa]], Lenin powrócił do Galicji. Przedtem nie zwracał szczególnej uwagi na rozwój sytuacji międzynarodowej<ref>Solzhenitsyn 1976, s. 12; Rice 1990, s. 127; Service 2000, s. 222–223.</ref>. Jako Rosjanin i obywatel Imperium Rosyjskiego został uznany przez austro-węgierski rząd za szpiega. W sierpniu aresztowano go i uwięziono w [[Nowy Targ|Nowym Targu]]. Został uwolniony dopiero, gdy władze dowiedziały się, że jest działaczem antycarskim<ref>Fischer 1964, s. 94; Solzhenitsyn 1976, s. 13–15; Pipes 1990, s. 377–378; Rice 1990, s. 127–128; Service 2000, s. 223–225.</ref>. Lenin przeniósł się z żoną do Szwajcarii, obawiając się, że Galicja znajdzie się w strefie działań wojennych. Zamieszkali w [[Berno|Bernie]]<ref>Fischer 1964, s. 94; Pipes 1990, s. 378; Rice 1990, s. 128; Service 2000, s. 225.</ref>, a w lutym 1916 roku przeprowadzili się do [[Zurych]]u, który był tańszym miastem<ref>Fischer 1964, s. 107; Service 2000, s. 236.</ref>. Lenin był oburzony faktem, że Socjaldemokratyczna Partia Niemiec poparła wysiłki wojenne swojego kraju, naruszając tym samym postanowienie II Międzynarodówki mówiące, że wszystkie partie socjalistyczne powinny być przeciwne konfliktom międzynarodowym (rezolucja ze [[Stuttgart]]u z 1907 roku). Lenin uznał w rezultacie, że II Międzynarodówka w praktyce nie istnieje<ref>Fischer 1964, s. 85; Pipes 1990, s. 378–379; Rice 1990, s. 127; Service 2000, s. 225.</ref>. Szczególnie krytykował postawę marksisty [[Karl Kautsky|Karla Kautsky’ego]], który poparł stanowisko SPD<ref>Service 2000, s. 226.</ref>.
 
Zaangażował się w ruch, który miał stanowić socjalistyczną odpowiedź na wojnę. We wrześniu 1915 roku uczestniczył w antywojennej [[Konferencja w Zimmerwaldzie|konferencji w Zimmerwaldzie]], a następnie w drugiej konferencji antywojennej w [[Kiental]] w kwietniu 1916<ref>Fischer 1964, s. 94; Rice 1990, s. 130–131; Pipes 1990, s. 382–383; Service 2000, s. 245.</ref>. Lenin wezwał socjalistów na całym kontynencie do przekształcenia „wojny imperialistycznej” w [[Wojna domowa|wojnę domową]] – w każdym kraju europejskim robotnicy mieliby wystąpić przeciwko burżuazji i arystokracji. Zachęcał do organizacji rewolucyjnych strajków, fraternizowania się żołnierzy walczących po przeciwnych stronach, krytyki [[nacjonalizm]]u i tworzenia nowych grup rewolucyjnych<ref>Fischer 1964, s. 85; Rice 1990, s. 129; Service 2000, s. 227–228.</ref>. Ostrej krytyce poddał też działania armii rosyjskiej i chwalił frontowe sukcesy Niemiec, wierząc, że w ten sposób osłabia carat. Lenin uważał, że car jest tysiąc razy poważniejszą przeszkodą dla rewolucji aniżeli niemiecki „kaiseryzm”, a obalenie systemu rządów panującego w Rosji było nieodzownym warunkiem sukcesu rewolucji proletariackiej<ref>Fischer 1964, s. 84; Pipes 1990, s. 379; Service 2000, s. 226–227, 238.</ref>.
 
[[Plik:Lenin in Zürich on March 1916.jpg|mały|upright|Lenin (1916)]]
Pod wpływem wydarzeń I wojny światowej napisał książkę ''[[Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu]]''. Stwierdził w niej, że [[imperializm]] jest produktem monopolistycznego kapitalizmu, a kapitaliści dążą do zwiększenia swoich zysków poprzez rozszerzenie swojej władzy na obszary, gdzie występują tańsze surowce, a płace są niższe. Skrytykował również poglądy Kautsky’ego, który głosił, że światowe mocarstwa zjednoczą siły, tworząc pokojowy „ultraimperializm”. Według Lenina koncepcja ta była wyjątkowym nonsensem. Lenin uważał, że rywalizacja między imperialistycznymi mocarstwami będzie trwać i zaostrzać się, dopóki nie zostaną one obalone przez rewolucję proletariacką i ustanowienie socjalizmu. Początkowe próby publikacji prac zostały wstrzymane, a książka ukazała się dopiero we wrześniu 1917 roku<ref>Fischer 1964, s. 95–100, 107; Rice 1990, s. 132–134; Service 2000, s. 245–246; Read 2005, s. 116–126.</ref>.
 
Korzystając z biblioteki publicznej w Bernie, poświęcił wiele czasu na czytanie dzieł [[Georg Wilhelm Friedrich Hegel|Georga Wilhelma Friedricha Hegla]], [[Arystoteles]]a i [[Ludwig Feuerbach|Ludwiga Feuerbacha]] – wszyscy z wymienionych twórców wpłynęli w istotny wpływ na myśl marksowską<ref>Service 2000, s. 241–242.</ref>. Pod wpływem lektury porzucił dotychczasową interpretację marksizmu. Podczas gdy dawniej uważał, że polityka może być formułowana na podstawie przyjętych wcześniej naukowych założeń, teraz uważał, że tylko praktyka może potwierdzić słuszność określonych działań<ref>Service 2000, s. 243.</ref>. Chociaż wciąż postrzegał siebie jako ortodoksyjnego marksistę, zaczął odwracać się od niektórych prognoz Marksa dotyczących rozwoju społecznego. Podczas gdy Marks wierzył, że „rewolucja burżuazyjno-demokratyczna” klasy średniej poprzedzi „rewolucję socjalistyczną” proletariatu, Lenin uważał że proletariat w Rosji może obalić carat bez rewolucji pośredniej<ref>Service 2000, s. 238–239.</ref>. W listopadzie 1914 roku wznowił wydawanie magazynu „Socjaldemokrata”, wspólnie z [[Grigorij Zinowjew|Grigorijem Zinowjewem]]<ref>Rice 1990, s. 129; Service 2000, s. 233–234.</ref>. Jego kontakty z bolszewikami w Rosji były niewielkie z powodu wojny, w trakcie której [[Ochrana]] nasiliła działania wymierzone w ruch bolszewicki na terenie Imperium<ref>Service 2000, s. 233–234.</ref>.
 
W lipcu 1916 roku zmarła matka Lenina, a on nie był w stanie uczestniczyć w jej pogrzebie w Petersburgu z powodu działań wojennych<ref>Pipes 1990, s. 380; Service 2000, s. 230–231.</ref>. Śmierć matki mocno go załamała. Popadł w depresję, obawiając się, że nie doczeka rewolucji socjalistycznej, której poświęcił życie<ref>Rice 1990, s. 135; Service 2000, s. 235.</ref>.
 
==== Rewolucja lutowa i dni lipcowe (1917) ====
[[Plik:Lenin w pociągu mapa.svg|thumb|Trasa podróży Lenina w zaplombowanym pociągu z Zurichu do Piotrogrodu wiosną 1917 roku.]]
[[Plik:Anti-Lenin demonstration.jpg|thumb|Antybolszewicka demonstracja w Piotrogrodzie z hasłem „Zwrócić Lenina [[Wilhelm II Hohenzollern|Wilhelmowi]]”, wiosna 1917]]
W lutym 1917 roku w Piotrogrodzie wybuchła [[Rewolucja lutowa 1917|rewolucja lutowa]]. Wystąpienie rozpoczęło się po tym, gdy robotnicy zorganizowali strajk w proteście przeciwko pogarszaniu się warunków pracy w fabrykach i niedoborom żywności. Niepokoje szybko rozprzestrzeniły się na inne części Rosji. Car Mikołaj II abdykował. Władzę w państwie przejęła Duma Państwowa, z inicjatywy której utworzono [[Rząd Tymczasowy Rosji]]<ref>Rice 1990, s. 136–138; Service 2000, s. 253.</ref>. Lenin, na wieść o wydarzeniach, zdecydował się przybyć do Rosji i stanąć na czele bolszewików. Wspólnie z innymi rosyjskimi emigrantami wynegocjował możliwość podróży przez teren Niemiec dla 32 obywateli rosyjskich (w grupie tej był on sam razem z żoną). Rząd Niemiec zgodził się na opuszczenie przez Lenina Szwajcarii, rozumiejąc, że jego działalność w Rosji mogła wywołać zamęt w tym kraju, a zatem okazać się korzystna dla strony niemieckiej w wojnie<ref>Fischer 1964, s. 109–110; Rice 1990, s. 139; Pipes 1990, s. 386, 389–391; Service 2000, s. 255–256.</ref>. Z Zurychu dostali się do [[Gottmadingen]], następnie do [[Sassnitz]], skąd promem przepłynęli do szwedzkiego [[Trelleborg]]u. Tam zostali uroczyście powitani przez burmistrza. Kolejnym etapem ich podróży była [[Haparanda]]. Stamtąd udali się saniami do [[Tornio]] w Finlandii, a następnie pociągiem z [[Helsinki|Helsinek]] do Piotrogrodu<ref>Fischer 1964, s. 110–113; Rice 1990, s. 140–144; Pipes 1990, s. 391–392; Service 2000, s. 257–260.</ref>.
 
Przybywając na [[Dworzec Fiński (Petersburg)|Dworzec Fiński]] w Piotrogrodzie, Lenin został powitany przez tłum bolszewików. Wygłosił przemówienie, w którym potępił Rząd Tymczasowy, który uważał za burżuazyjny i zbyt podobny do dawnej administracji carskiej, ponownie wzywając przy tym do ogólnoeuropejskiej rewolucji proletariackiej<ref>Fischer 1964, s. 113, 124; Rice 1990, s. 144; Pipes 1990, s. 392; Service 2000, s. 261.</ref>. Zatrzymał się u mieszkającej w mieście siostry Anny. Na następny dzień po przybyciu do miasta odwiedził groby zmarłej matki i siostry Olgi na [[Cmentarz Wołkowski|cmentarzu Wołkowskim]]. W kolejnych dniach wygłosił serię przemówień na spotkaniach bolszewickich. W trakcie spotkania w [[Pałac Taurydzki|pałacu Taurydzkim]] ostro skrytykował tych, którzy chcieli pojednania z mienszewikami. Przedstawił też [[tezy kwietniowe]], które opracował w drodze ze Szwajcarii<ref>Pipes 1990, s. 393–394; Service 2000, s. 266.</ref>. Spotkał się też z marksistami z innych frakcji politycznych, w tym z mienszewikami, których atakował za popieranie Rządu Tymczasowego. Ci z kolei oskarżali go o próbę wywołania w Rosji wojny domowej<ref>Service 2000, s. 266–267.</ref>. Mienszewicy i eserowcy, dominujący w [[Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich|Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów Robotniczych i Żołnierskich]], uważali, że Rosja była niedostatecznie rozwinięta, by zacząć budować socjalizm. Lenin uznał oba stronnictwa za zdrajców sprawy socjalizmu. Opowiedział się za natychmiastowym pokojem z Niemcami, [[Nacjonalizacja|nacjonalizacją]] przemysłu i banków, wywłaszczeniem gruntów i objęciem władzy przez rady – wszystko to miało prowadzić do socjalistycznej transformacji społeczeństwa<ref>Service 2000, s. 268, 279.</ref>. W ciągu najbliższych miesięcy prowadził kampanię na rzecz tych postulatów, wiele pisał dla „[[Prawda (gazeta)|Prawdy]]” i występował publicznie w stolicy, próbując przekonać robotników, żołnierzy, marynarzy i chłopów do swoich poglądów<ref>Service 2000, s. 267, 271–272.</ref>.
 
Czując, że wśród zwolenników bolszewików rośnie frustracja i coraz bardziej chcieliby oni wywołać zbrojne powstanie, Lenin zaproponował organizację zbrojnej demonstracji politycznej w Piotrogrodzie, by sprawdzić reakcję rządu<ref>Service 2000, s. 282.</ref>. Lenin niespodziewanie podupadł na zdrowiu, doświadczał bezsenności, bólów głowy i prawdopodobnie miewał drobne problemy z sercem<ref name="Service 2000, s. 276">Service 2000, s. 276.</ref>. W czasie choroby pomagała mu żona, chociaż również podupadła na zdrowiu<ref name="Service 2000, s. 276" />. Chcąc odpocząć, Lenin wyjechał z Piotrogrodu do fińskiej miejscowości Neivola, gdzie odwiedził swojego przyjaciela [[Władimir Boncz-Brujewicz|Władimira Boncz-Brujewicza]]<ref>Pipes 1990, s. 421; Rice 1990, s. 147; Service 2000, s. 283.</ref>. Pod jego nieobecność w mieście rozpoczęły się demonstracje żołnierzy i robotników; na wieść o nich Lenin wrócił do stolicy. Spotkał się z bolszewickim Komitetem Centralnym, a następnie widząc, że wystąpienie wymknęło się spod kontroli, z balkonu [[Willa Matyldy Krzesińskiej|rezydencji Matyldy Krzesińskiej]] wzywał tłumy manifestantów do spokoju<ref>Pipes 1990, s. 422–425; Rice 1990, s. 147–148; Service 2000, s. 283–284; Read 2005, s. 158–161.</ref>. Tego samego dnia Bolszewicka Organizacja Wojskowa przejęła faktyczne kierownictwo wydarzeń, Lenin jednak do ostatniej chwili nie był pewien, czy nastał już moment na próbę przejęcia władzy. W odpowiedzi na akty przemocy, do których doszło podczas manifestacji, a także obawiając się próby przejęcia władzy przez bolszewików, rząd oskarżył Lenina o [[Zdrada stanu|zdradę stanu]] i nakazał jego aresztowanie<ref>A. Rabinowitch, ''The Bolsheviks Come to Power. The Revolution of 1917 in Petrograd'', Haymarket Books, Chicago 2017, {{ISBN|9781608467938}}, s. 9–11, 32–34.</ref>. Do więzień trafiło 400 działaczy, a [[Willa Matyldy Krzesińskiej|biura partii]] i „Prawdy” zostały zajęte. Rząd podał także do wiadomości publicznej, iż Lenin przybył do Rosji przez Niemcy, za zgodą tamtejszego rządu. Prasa oskarżała działacza o bycie niemieckim agentem-prowokatorem<ref>Pipes 1990, s. 431–434; Rice 1990, s. 148; Service 2000, s. 284–285.</ref>. Przywódca bolszewików ukrywał się natomiast przed zatrzymaniem w różnych kryjówkach w Piotrogrodzie<ref>Fischer 1964, s. 125; Rice 1990, s. 148–149; Service 2000, s. 285.</ref>.
 
{{Osobny artykuł|Kryzys lipcowy}}
 
Obawiając się, że zostanie zabity, wraz z jednym ze starszych działaczy bolszewickich, Grigorijem Zinowjewem, uciekł w przebraniu z miasta. Przeniósł się do należącego do bolszewickiego metalowca Nikołaja Jemieljanowa domu w miejscowości [[Razliw]], na północ od Piotrogrodu<ref>Pipes 1990, s. 436, 467; Service 2000, s. 287.</ref>. Bojąc się wykrycia, przeniósł się do szałasu w lesie w pobliżu [[Siestrorieck]]a<ref>Pipes 1990, s. 467–468; Rice 1990, s. 149; Service 2000, s. 288–289.</ref><ref>A. Rabinowitch, ''The Bolsheviks Come to Power. The Revolution of 1917 in Petrograd'', Haymarket Books, Chicago 2017, {{ISBN|9781608467938}}, s. 34–35.</ref>. Tutaj rozpoczął pracę nad książką ''[[S:Państwo i rewolucja|Państwo i rewolucja]]'', w której opisał rozwój państwa socjalistycznego powstałego w wyniku rewolucji proletariackiej. Państwo to w jego teorii miało stopniowo obumierać, pozostawiając po sobie społeczeństwo komunistyczne<ref>Pipes 1990, s. 468–469; Rice 1990, s. 149; Service 2000, s. 289.</ref>. W książce atakował też innych marksistów i grupy skrajnej lewicy, które nie podzielały jego opinii, iż przemoc była podstawowym środkiem politycznym, jaki powinien być użyty podczas rewolucji socjalistycznej. Oskarżył swoich oponentów o uleganie ideologicznym wpływom Kautskiego<ref>Service 2000, s. 294–296.</ref>. W tym momencie dramatycznie również zmienił swoje podejście do rad robotniczych i żołnierskich, uznając je za kontrrewolucyjne z powodu wspierania Rządu Tymczasowego, który teraz określał mianem „dyktatury wojskowej”<ref name="Service 2000, s. 288">Service 2000, s. 288.</ref>. Rozpoczął planowanie zbrojnego powstania, które obali rząd, a na czele którego mieliby stanąć bolszewicy. Na tajnym posiedzeniu Komitetu Centralnego projekt ten został jednak odrzucony<ref name="Service 2000, s. 288" />. Po posiedzeniu Lenin 10 sierpnia przybył do Helsinek, gdzie ukrywał się w domach należących do sympatyków bolszewików<ref>Pipes 1990, s. 468; Rice 1990, s. 150; Service 2000, s. 289–292.</ref>. Ukrywanie się w Finlandii uniemożliwiło mu udział w szóstym kongresie partii na przełomie lipca i sierpnia<ref>Service 2000, s. 298.</ref>.
 
==== Rewolucja październikowa (1917) ====
{{Osobny artykuł|rewolucja październikowa}}
[[Plik:Lenin 05d.jpg|mały|upright|Zdjęcie Lenina wykonane do fałszywych dokumentów, które umożliwiały mu ukrywanie się w [[Wielkie Księstwo Finlandii|Finlandii]] po nieudanym [[Kryzys lipcowy|przewrocie bolszewickim w lipcu 1917]]]]
 
Pod koniec sierpnia 1917 roku, gdy Lenin ukrywał się w Finlandii, generał [[Ławr Korniłow]], naczelny wódz Armii Rosyjskiej, wysłał wojska z frontu do Piotrogrodu. Sytuacja wyglądała na próbę wojskowego puczu ([[sprawa Korniłowa]]). Przerażony premier [[Aleksander Kiereński]] zwrócił się do Rady Piotrogrodzkiej – w tym do bolszewików – o pomoc, pozwalając rewolucjonistom organizować robotników w [[Czerwona Gwardia (Rosja)|Czerwoną Gwardię]] w celu obrony Piotrogrodu przed wojskiem Korniłowa. Zamach zanikł, zanim Korniłow dotarł do miasta, ze względu na rosnącą niechęć żołnierzy do oficerów. Na całej sprawie skorzystali głównie bolszewicy, którym pozwolono powrócić na scenę polityczną<ref>Pipes 1990, s. 439–465; Rice 1990, s. 150–151; Service 2000, s. 299.</ref>.
 
W obawie przed kontrrewolucją sił prawicowych wrogich socjalizmowi, eserowcy i mienszewicy wpłynęli na rząd, aby ten znormalizował relacje z bolszewikami<ref>Pipes 1990, s. 465.</ref>. Równocześnie popularność mienszewików i eserowców spadała z powodu ich poparcia dla rządu i prowadzonej przez niego wojny. Wyrazem tego był wybór Lwa Trockiego, marksisty bliskiego bolszewikom, na przejęcie przywództwa w Radzie Piotrogrodzkiej<ref>Pipes 1990, s. 465–467.</ref>. We wrześniu bolszewicy uzyskali większość w sekcjach robotniczych rad robotniczych i żołnierskich w Moskwie i Piotrogrodzie<ref>Pipes 1990, s. 471; Rice 1990.</ref>.
Uznając, że sytuacja stała się dla niego bezpieczna, Lenin wrócił do Piotrogrodu poprzez [[Wyborg]]<ref>Pipes 1990, s. 473, 482; Rice 1990, s. 152; Service 2000, s. 302–303.</ref>. 10 października wziął udział w posiedzeniu komitetu centralnego bolszewików. Na nim ponownie domagał się rozpoczęcia przygotowań do zbrojnego powstania i obalenia Rządu Tymczasowego. Wniosek Lenina został przyjęty dziesięcioma głosami przeciwko dwóm<ref>Pipes 1990, s. 482–484; Rice 1990, s. 153–154; Service 2000, s. 303–304.</ref>. Głosujący przeciw powstaniu Zinowjew i Kamieniew uważali, że rosyjscy robotnicy nie poprą gwałtownego zamachu na istniejący system, jak również nie istnieją jednoznaczne dowody na twierdzenie Lenina, jakoby cała Europa była na skraju rewolucji proletariackiej<ref>Pipes 1990, s. 471–472; Service 2000, s. 304/.</ref>. Partia podjęła przygotowania do antyrządowego wystąpienia. Ostatnie decyzje podjęto na posiedzeniu w [[Instytut Smolny|Instytucie Smolnym]] 24 października<ref>Service 2000, s. 306–307.</ref>. Za przeprowadzenie puczu odpowiadać miał [[Komitet Wojskowo-Rewolucyjny]] – milicja ustanowiona przez Radę Piotrogrodzką przy wsparciu Rządu Tymczasowego podczas działań podjętych przez Korniłowa. Komitet składał się głównie z osób lojalnych wobec bolszewików<ref>Pipes 1990, s. 466; Rice 1990, s. 155.</ref>.
 
W październiku Komitet otrzymał rozkaz przejęcia kontroli nad kluczowymi obiektami użyteczności, transportu, druku i komunikacji w Piotrogrodzie. Akcja miała odbyć się bez rozlewu krwi<ref>Pipes 1990, s. 485–486, 491; Rice 1990, s. 157, 159; Service 2000, s. 308.</ref>. Gdy powstanie było w toku, Lenin wygłosił przemówienie na forum Rady Piotrogrodzkiej, ogłaszając, że Rząd Tymczasowy został obalony<ref>Pipes 1990, s. 491; Service 2000, s. 309.</ref>. Lenin do siedziby Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego Rady Piotrogrodzkiej dotarł dopiero wieczorem 24 października/6 listopada 1917, czyli dopiero minięciu pierwszego dnia rewolucji (do tej pory ukrywał się w mieszkaniu konspiracyjnym przy ulicy Sierdobolskiej 1 / 41<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Dokładna biografia Lenina na stronie Leninism |data = |url = http://leninism.su/index.php?option=com_content&view=article&id=3735:oktyabr-predrevolyuczionnye-dni&catid=101:tom-iv-mart-oktyabr-1917g&Itemid=61}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Маргарита Васильевна Фофанова {{!}} Санкт-Петербургский государственный аграрный университет |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = spbgau.ru |url = http://spbgau.ru/library/istoria/litza/Fofanova}}</ref>). Do tego czasu od początku rewolucji, dowodził nią [[Lew Trocki]].
 
W rzeczywistości gabinet Kiereńskiego w tamtym momencie jeszcze nie złożył władzy. Nastąpiło to dopiero po tym, jak bolszewicy otoczyli siedzibę rządu – [[Pałac Zimowy]], a krążownik [[Aurora (1900)|„Aurora”]] zaczął ostrzeliwać budynek. Wówczas gabinet poddał się, a ministrowie zostali aresztowani<ref>Pipes 1990, s. 492–493, 496; Service 2000, s. 311.</ref>. Bolszewicy w miejsce Rządu Tymczasowego utworzyli [[Rada Komisarzy Ludowych ZSRR|Radę Komisarzy Ludowych]]. Choć Lenin początkowo odmawiał objęcia urzędu przewodniczącego Rady, sugerując, że powinien nim zostać Trocki, inni bolszewicy przekonali go do objęcia tej funkcji<ref>Pipes 1990, s. 499; Service 2000, s. 314–315.</ref>. Lenin i inni bolszewicy wzięli następnie udział w II Zjeździe Rad, który odbył się w dniach 26 i 27 października. Zjazd był zdominowany przez bolszewików – uczestniczyli w nim głównie delegaci rad z miast, w których ci mieli większość. Znacznie mniej było przedstawicieli wsi. Na Zjeździe bolszewicy ogłosili utworzenie nowego rządu, co zostało ostro skrytykowane przez mienszewików. Uznali oni przewrót za nielegalny i ostrzegli, że ten krok może doprowadzić do wojny domowej<ref>Pipes 1990, s. 496–497; Rice 1990, s. 159–161; Service 2000, s. 314–315.</ref>.
 
W pierwszych dniach władzy Lenin unikał używania wyraźnie marksistowskiej i socjalistycznej frazeologii, obawiając się, że głosząc radykalne hasła może zrazić do siebie część ludności. Zamiast tego zapowiadał utworzenie nowego ustroju, w którym krajem rządziliby robotnicy<ref>Pipes 1990, s. 504; Service 2000, s. 315.</ref>. Po sukcesie puczu Lenin, jak i wielu innych bolszewików, spodziewał się, że rewolucja proletariacka w całej Europie jest kwestią dni lub w najgorszym razie najbliższych miesięcy<ref>Rice 1990, s. 166; Service 2000, s. 316.</ref>.
 
=== Rząd Lenina ===
==== Konsolidacja władzy (1917–1918) ====
===== Tworzenie rządu =====
[[Plik:Первые наркомы 1917.png|thumb|Skład pierwszego [[Rada Komisarzy Ludowych RFSRR|rządu Lenina]], 1917]]
Poprzedni rząd, na którego czele stał Kiereński, zdecydował, że [[Wybory do Konstytuanty w Rosji 1917|wybory]] do [[Wszechrosyjskie Zgromadzenie Ustawodawcze|Zgromadzenia Konstytucyjnego]] mają odbyć się w listopadzie 1917 roku. Lenin po przejęciu władzy wiedział, że istnieje małe prawdopodobieństwo, że bolszewicy zdobędą w nich większość. Stąd też próbował przełożyć termin elekcji, na co nie zgodzili się pozostali liderzy bolszewików. Wybory odbyły się zgodnie z planem Rządu Tymczasowego<ref>Shub 1966, s. 314; Service 2000, s. 317.</ref>. Wygrali je eserowcy. Bolszewicy znaleźli się na drugim miejscu, uzyskując około jednej czwartej głosów<ref>Shub 1966, s. 315; Pipes 1990, s. 540–541; Rice 1990, s. 164; Volkogonov 1994, s. 173; Service 2000, s. 331.</ref>.
 
Według biografa Lenina, Davida Shuba, wybory te były najbardziej wolne w dotychczasowej historii Rosji<ref>Shub 1966, s. 315.</ref>. Bolszewicy najlepszy wynik uzyskali w miastach, na terenach uprzemysłowionych i w garnizonach wojskowych w centralnej Rosji. Ich antywojenne hasła okazały się szczególnie popularne pośród żołnierzy i marynarzy<ref>Pipes 1990, s. 543.</ref>. Lenin i jego zwolennicy uważali, że głosowanie nie było sprawiedliwym odzwierciedleniem demokratycznej woli ludu rosyjskiego, bowiem ludzie nie mieli czasu na zapoznanie się programem politycznym bolszewików, a listy wyborcze zostały sporządzone, zanim [[Partia Lewicowych Socjalistów-Rewolucjonistów|Lewicowi Eserowcy]] odłączyli się od reszty partii<ref>Volkogonov 1994, s. 176; Service 2000, s. 331–332.</ref>.
Nowo wybrane Rosyjskie Zgromadzenie Konstytucyjne zebrało się w styczniu 1918 roku w Petersburgu<ref>Rice 1990, s. 164.</ref>. Bolszewicy publicznie twierdzili, że Zgromadzenie jest kontrrewolucyjne, gdyż zamierzało odebrać władzę w kraju radom robotniczym; eserowcy i mienszewicy uważali natomiast, że takie rozwiązanie byłoby właściwe<ref>Pipes 1990, s. 546–547.</ref>. Działacze popierający Zgromadzenie zorganizowali w Piotrogrodzie marsz w jego obronie. Marsz został ostrzelany przez wojsko, w wyniku czego zginęło kilka osób<ref>Pipes 1990, s. 551–552; Rice 1990, s. 164.</ref>. W celu zdyskredytowania Zgromadzenia bolszewicy zgłosili w nim rezolucję, której ewentualne przyjęcie oznaczałoby pozbawienie wybranego organu znacznej części uprawnień. Zgromadzenie odrzuciło ten projekt. W odpowiedzi bolszewicy ogłosili, że to postępowanie było dowodem na kontrrewolucyjny charakter Konstytuanty i rozpędzili ją siłą<ref>Pipes 1990, s. 552–553; Rice 1990, s. 165; Volkogonov 1994, s. 176–177; Service 2000, s. 332, 336–337.</ref>.
 
Bolszewicy wielokrotnie wzywali Lenina do porzucenia dotychczasowej polityki i wezwania innych partii socjalistycznych do dołączeniu do rządu, Lenin zdecydowanie odrzucał jednak takie rozwiązanie. W listopadzie 1917 roku do dymisji w proteście przeciwko jego nastawieniu podała się część członków bolszewickiego Komitetu Centralnego<ref>Fischer 1964, s. 158; Shub 1966, s. 301–302; Pipes 1990, s. 508, 519; Service 2000, s. 318–319.</ref>. Ponadto największy w Rosji związek zawodowy – Unia Pracowników Kolejowych – zagroził strajkiem w przypadku nieutworzenia rządu koalicyjnego najważniejszych partii socjalistycznych<ref>Pipes 1990, s. 517.</ref>. Lenin zareagował na ostrzeżenie, przyjmując 9 grudnia do rządu lewicowych eserowców. Przedstawiciele partii otrzymali w rządzie pięć stanowisk<ref>Pipes 1990, s. 533–534, 537; Volkogonov 1994, s. 171; Service 2000, s. 322–323.</ref>. Zgromadzenie Konstytucyjne zostało rozwiązane przez rząd już w styczniu 1918 roku<ref>{{Cytuj |autor = Richard Pipes |tytuł = Rewolucja Rosyjska |data = 1994 |isbn = 83-01-11521-1 |inni = Tadeusz Szafar (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]] |s = 434–438 |oclc = 69600798}}</ref>.
 
W listopadzie 1917 roku Lenin wraz z żoną zamieszkał w dwupokojowym mieszkaniu w [[Instytut Smolny|Instytucie Smolnym]]. Naprzeciwko niego zamieszkał wraz z rodziną Trocki<ref>Service 2000, s. 325–326.</ref>. Stres związany z rządzeniem państwem przyczynił się do nasilenia problemów zdrowotnych Lenina, który ponownie zaczął cierpieć na bóle głowy i bezsenność<ref>Service 2000, s. 326.</ref>. W grudniu wyjechał wraz z żoną na kilka dni do [[sanatorium]] w Halie w Finlandii<ref>Service 2000, s. 333.</ref>. W styczniu 1918 roku przeżył zamach. Pociski ominęły Lenina. Zamiast tego ranny został towarzyszący mu szwajcarski komunista [[Fritz Platten]], który zasłonił radzieckiego przywódcę<ref>Shub 1966, s. 361; Pipes 1990, s. 548; Volkogonov 1994, s. 229; Service 2000, s. 335–336.</ref>. Niektóre źródła wskazują, że organizatorami zamachu byli eserowcy<ref>Pipes 1990, s. 548.</ref>, inne, że monarchiści<ref>Service 2000, s. 336.</ref>.
 
Wiosną 1918 roku rząd bolszewicki podzielił Rosję na sześć jednostek terytorialnych zwanych obwodami ([[Język rosyjski|ros.]] ''obłasti''), grupujących po kilka [[Gubernia|guberni]]. Były to: Moskwa (z dziewięcioma przyległymi [[gubernia]]mi), Ural ze stolicą w [[Jekaterynburg]]u, „Północna Komuna Pracujących” (siedem guberni ze stolicą w Piotrogrodzie), obwód północno-zachodni ze stolicą w [[Smoleńsk]]u, Zachodnia Syberia ze stolicą w [[Omsk]]u i Syberia Środkowa ze stolicą w [[Irkuck]]u. ''Obwody'' te miały własną administrację, obsadzoną przez inteligencję, zwoływały własne zjazdy rad, niektóre powołały własne rady komisarzy ludowych. Gdzieniegdzie gubernie ogłosiły się „republikami” ([[gubernia kazańska]], [[Gubernia kałuska|kałuska]], [[Gubernia riazańska|riazańska]], [[Gubernia ufijska|ufijska]], [[Gubernia orenburska|orenburska]]). [[Baszkirzy]] czy [[Tatarzy]] nadwołżańscy powołali ''republiki narodowe''. W czerwcu 1918 na terytorium Rosji istniały co najmniej 33 lokalne „rządy”<ref>[[Richard Pipes]], ''Rewolucja Rosyjska'', s. 407.</ref>.
 
[[Plik:Vladimir-Ilich-Lenin-1918.jpg|mały|upright|Lenin jako szef rządu [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji radzieckiej]] (zdjęcie z 1918 roku)]]
Na VII Kongresie bolszewików w marcu 1918 roku partia przyjęła nową oficjalną nazwę – [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Rosyjska Komunistyczna Partia]]. Lenin uznał, że termin „socjaldemokracja” zbyt ściśle wiąże się z reformistyczną Socjaldemokratyczną Partią Niemiec, która rozgniewała go w trakcie wojny za poparcie w niej własnego rządu<ref>Fischer 1964, s. 219.</ref>. Nowa nazwa wskazywała cel partii – utworzenie społeczeństwa komunistycznego<ref>Fischer 1964, ps. 219, 256; Shub 1966, s. 374; Service 2000, s. 355.</ref>. Partia ''de facto'' sprawowała odtąd rzeczywistą władzę w Rosji, do czego jej członkowie się przyznawali, chociaż formalnie państwem rządziły Rada Komisarzy Ludowych i komitet wykonawczy wybrany przez wszechrosyjski zjazd rad<ref>Volkogonov 1994, s. 374–375; Service 2000, s. 377.</ref>. W partii utworzono [[Biuro polityczne|Biuro Polityczne]] (''Politbiuro'') i Biuro Organizacyjne (''Orgbiuro''). Decyzje podejmowane przez te instytucje oraz KC były uważane za wiążące dla aparatu państwowego, rządu oraz Rady Pracy i Obrony<ref name="Service 2000, s. 388">Service 2000, s. 388.</ref>. Lenin był w tej strukturze najbardziej znaczącą postacią. Był przewodniczącym rządu, zasiadał w Radzie Pracy i Obrony, w KC i w Biurze Politycznym<ref name="Service 2000, s. 388" />. Jedyną osobą, której wpływ na kraj był porównywalnie znaczący, był [[Jakow Swierdłow]], który jednak zmarł w marcu 1919 roku podczas [[Pandemia grypy hiszpanki|pandemii grypy]]<ref name="Service 2000, s. 388" />. Rosyjska opinia publiczna uważała jednak za drugą osobę w państwie Lwa Trockiego<ref>Fischer 1964, s. 284; Volkogonov 1994, s. 252.</ref>. Chociaż obaj działacze różnili się w poglądach w przeszłości, po 1918 Lenin zaczął podziwiać zdolności organizatorskie Trockiego i jego bezwzględność w postępowaniu względem wrogów bolszewików<ref>Volkogonov 1994, s. 251.</ref>. W ścisłym kierownictwie partii najbliżej Lenina byli Zinowjew i Kamieniew<ref>Volkogonov 1994, s. 276.</ref>.
 
Po przejęciu władzy przez bolszewików do partii zgłosiła się ogromna liczba nowych członków. W lutym 1917 roku było ich 23 600, w 1919 roku już 250 tysięcy, a w marcu 1921 roku – 730 tysięcy<ref name="Pipes 1990, s. 511">Pipes 1990, s. 511.</ref>. Lenin uważał, że wielu z nowo przyjętych było karierowiczami, którzy dążyli do poprawy własnego statusu społecznego i nie utożsamiali się szczerze z poglądami bolszewików<ref name="Pipes 1990, s. 511" />. W lipcu 1918 roku odbył się V Wszechrosyjski Zjazd Rad, na którym przyjęto nową konstytucję. Na jej mocy [[Republika Rosyjska]] została przemianowana na [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką]]<ref>Fischer 1964, s. 249.</ref>.
 
===== Reformy społeczne i gospodarcze =====
[[Plik:Lenin.WWI.JPG|mały|Lenin podczas przemawiania]]
[[Plik:Lenin and Sverdlov looking over Marx and Engels monument.jpg|mały|Lenin i [[Jakow Swierdłow|Swierdłow]] na uroczystości odsłonięcia pomnika [[Karl Marx|Marksa]] i [[Friedrich Engels|Engelsa]] na [[Plac Czerwony w Moskwie|placu Czerwonym]] w Moskwie podczas pierwszej rocznicy rewolucji, 1918]]
Rząd Lenina wydał szereg dekretów. Pierwszym z nich był [[dekret o ziemi]], silnie wzorowany na platformie programowej eserowców. Na jego mocy grunty należące do arystokracji i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego zostały skonfiskowane, upaństwowione a pozyskane areały miały zostać rozdzielone między chłopów<ref>Fischer 1964, s. 252–253; Pipes 1990, s. 499; Service 2000, s. 316–317.</ref>. Kolejny dekret o pokoju, stanowił wezwanie do zakończenia I wojny światowej<ref>Pipes 1990, s. 499.</ref>. Dokument ten pogłębił problem dezercji w rosyjskiej armii. Coraz więcej żołnierzy samowolnie opuszczało front i wracało do swoich domów, aby wziąć udział w podziale ziemi<ref>Volkogonov 1994, s. 189.</ref>. W listopadzie rząd wydał dekret o prasie, który umożliwił zamknięcie wielu opozycyjnych mediów uznanych za kontrrewolucyjne. Prawo to było powszechnie krytykowane, w tym przez wielu bolszewików, jako sprzeczne z zasadą wolności prasy. Rząd twierdził przy tym, że jest to jedynie środek tymczasowy<ref>Shub 1966, s. 310; Pipes 1990, s. 521–522; Service 2000, s. 317–318.</ref>. 1 grudnia Rada Komisarzy Ludowych zdelegalizowała [[Partia Konstytucyjno-Demokratyczna|partię Konstytucyjno-Demokratyczną]]<ref name="Shub 1966, s. 312">Shub 1966, s. 312.</ref>.
 
29 października Lenin wydał dekret wprowadzający ośmiogodzinny dzień pracy<ref name="Service 2000, s. 321">Service 2000, s. 321.</ref>. Tego samego dnia ogłosił dekret o edukacji ludowej, który zapowiadał wprowadzenie bezpłatnej, powszechnej i świeckiej edukacji dla wszystkich dzieci w kraju<ref name="Service 2000, s. 321" />. 2 listopada rząd pod jego kierownictwem opublikował ''Deklarację praw narodów Rosji'', w którym stwierdzono, że wszystkie nierosyjskie grupy etniczne żyjące na terenie dawnego Imperium Rosyjskiego mają prawo do samostanowienia i mogą tworzyć niezależne państwa narodowe<ref>Fischer 1964, s. 249; Pipes 1990, s. 514; Service 2000, s. 321.</ref>. Powołując się na ten dekret w grudniu 1917 roku niepodległość ogłosiły Finlandia i [[Litwa]], [[Łotwa]]. W styczniu 1918 roku suwerenność ogłosiła [[Ukraina]], w lutym [[Estonia]], [[Kaukaz Południowy|Zakaukazie]] w kwietniu, a [[Polska]] w listopadzie<ref>Fischer 1964, s. 249; Pipes 1990, s. 514.</ref>. W każdym z tych państw powstały następnie, z pomocą Sownarkomu, odrębne partie komunistyczne<ref>White 2001, s. 159–160.</ref>. Rząd wprowadził również w Rosji [[kalendarz gregoriański]] w miejsce [[Kalendarz juliański|juliańskiego]]. W ciągu kilku najbliższych lat ustanowił również nowe regulacje poszerzające zakres [[Prawa kobiet|praw kobiet]], które uczyniono niezależnymi (pod względem ekonomicznym) od mężów; ponadto uproszczono prawo o rozwodach<ref>Sandle 1999, s. 44–45.</ref>.
 
30 listopada Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła rekwizycję złota<ref>Volkogonov, s. 191.</ref> i znacjonalizowała banki, co Lenin uważał za kluczowy krok na drodze do budowy socjalizmu<ref>Pipes 1990, s. 682–683.</ref>. W tym samym miesiącu Sownarkom zniósł obowiązujące do tej pory stopnie wojskowe i odznaczenia, a żołnierzy wezwał do tworzenia komitetów, poprzez które wybieraliby dowódców<ref>Volkogonov, s. 170.</ref>. 14 listopada Lenin wydał rozporządzenie w sprawie kontroli robotniczej, które wzywało pracowników do tworzenia w przedsiębiorstwach komitetów monitorujących jego zarządzanie<ref name="Service 2000, s. 321" />. W listopadzie 1918 roku zarządził utworzenie państwowych sierocińców<ref name="Fischer 1964, s. 260–261">Fischer 1964, s. 260–261.</ref>. 1 grudnia utworzono Najwyższą Radę Gospodarki Narodowej, która objęła władzę nad bankowością, rolnictwem, przemysłem i handlem<ref name="Service 2000, s. 321" />. W lutym podpisał Ustawę Zasadniczą o Socjalizacji Ziemi, która ratyfikowała przekazanie gruntów rolnych w ręce rosyjskiego chłopstwa<ref name="Fischer 1964, s. 260–261" />.
 
Na początku 1918 Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła anulowanie zadłużenia zagranicznego Rosji i odmówiła dalszego spłacania długów<ref>Fischer 1964, s. 263–264; Pipes 1990, s. 672.</ref>. W kwietniu tego samego roku znacjonalizowany został handel zagraniczny, a import i eksport znalazły się całkowicie w rękach państwa<ref>Fischer 1964, s. 264.</ref>. W czerwcu 1918 Rada Komisarzy Ludowych wydała dekret o nacjonalizacji, na mocy którego upaństwowiono koleje, zakłady inżynieryjne, tekstylne, metalurgiczne i kopalnie. Nacjonalizacja ta miała jednak w wielu wypadkach charakter czysto teoretyczny, ponieważ bolszewicy nie byli w stanie niejednokrotnie wyegzekwować tego przepisu<ref>Pipes 1990, s. 681, 692–693; Sandle 1999, s. 96–97.</ref>. Całkowitą nacjonalizację, podczas której państwo przejęło również małe zakłady przemysłowe, przeprowadzono dopiero w listopadzie 1920<ref>Pipes 1990, s. 692–693; Sandle 1999, s. 97.</ref>.
 
Reformy te wywołały podział w ruchu bolszewickim. Grupa nazwana później „[[Lewicowy komunizm|lewicowymi komunistami]]” domagała się całkowitej nacjonalizacji przemysłu, rolnictwa, handlu, finansów, transportu i komunikacji<ref name="ReferenceC">Fischer 1964, s. 236; Service 2000, s. 351–352.</ref>. Lenin odrzucał tak radykalne postulaty jako niepraktyczne na tym etapie rewolucji. Przywódca stał na stanowisku, że rząd powinien znacjonalizować tylko duże przedsiębiorstwa kapitalistyczne, takie jak banki, kolei, większe majątki ziemskie, większe fabryki i kopalnie. Był zwolennikiem kapitalizmu państwowego, w ramach którego mniejsze przedsiębiorstwa pozostaną w prywatnych rękach i zostaną znacjonalizowane dopiero wtedy, gdy odpowiednio się rozwiną<ref name="ReferenceC" />. Lenin nie zgadzał się z lewicowymi komunistami również w sprawie organizacji gospodarczej. W czerwcu 1918 roku wyraził pogląd o potrzebie scentralizowania kontroli nad przemysłem. Lewicowi komuniści twierdzili natomiast, że każda fabryka powinna znajdować się pod bezpośrednią kontrolą swoich pracowników. Lenin uważał, że poglądy takie są bliższe [[anarchosyndykalizm]]owi niż marksizmowi<ref>Fischer 1964, s. 259.</ref>.
 
Lenin interesował się również sprawami kultury. W listopadzie 1917 roku w memorandum domagał się, by piotrogrodzkie biblioteki wydłużyły godziny pracy<ref name="Fischer 1964, s. 260">Fischer 1964, s. 260.</ref>. W maju 1918 roku opracował plan utworzenia Socjalistycznej Akademii Nauk Społecznych, która miałaby m.in. publikować opracowania z zakresu marksizmu<ref name="Fischer 1964, s. 260" />. W sierpniu 1918 roku, w celu zwiększenia liczby studentów, zalecił uniwersytetom preferencyjnie traktować podczas rekrutacji na studia osoby pochodzące z rodzin robotników i biednych chłopów<ref name="Fischer 1964, s. 260" />. Poparł zamknięcie Teatru Bolszoj, gdyż fundusze przeznaczane na jego finansowanie w jego ocenie mogłyby zostać wydane na walkę z analfabetyzmem<ref>Fischer 1964, s. 491; Volkogonov 1994, s. 356.</ref>. W kwietniu 1918 wezwał do usuwania w całym kraju pomników z okresu carskiego i zastępowania ich pomnikami socjalistycznymi<ref>Fischer 1964, s. 260; Volkogonov 1994, s. 209.</ref>. W rocznicę rewolucji październikowej, w listopadzie 1918 roku był obecny na uroczystości odsłonięcia pomnika Karola Marksa i Fryderyka Engelsa na [[Plac Czerwony w Moskwie|placu Czerwonym w Moskwie]]<ref>Rice 1990, s. 162–163.</ref>.
 
W listopadzie 1917 Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła zniesienie przedrewolucyjnego systemu prawnego i sądownictwa. W jego miejsce wprowadzono system oparty na „świadomości rewolucyjnej”<ref>Pipes 1990, s. 797.</ref>. Również w listopadzie utworzone zostały Trybunały Rewolucyjne, które miały rozstrzygać w sprawach „przestępstw kontrrewolucyjnych”, natomiast w marcu 1918 powstały Sądy Ludowe, które miały rozstrzygać w sprawach cywilnych i pozostałych sprawach karnych. Sądom tym nakazano ignorowanie prawa obowiązującego przed listopadem 1917 i opieranie swoich wyroków na dekretach Sownarkomu oraz na „socjalistycznym poczuciu sprawiedliwości”<ref>Pipes 1990, s. 796–799.</ref>.
 
Od lipca 1922 intelektualiści, których uważano za nieprzychylnych rządowi bolszewickiemu, byli zsyłani lub deportowani z Rosji. Lenin osobiście kontrolował listy osób, które miały być w ten sposób represjonowane; byli wśród nich inżynierowie, archeolodzy, wydawcy, agronomowie, lekarze i pisarze<ref>Volkogonov 1994, s. 358–360.</ref>. Gorki pisał do Lenina, wyrażając zaniepokojenie takim traktowaniem intelektualistów, jednak Lenin w odpowiedzi ze złością potępił „burżuazyjnych intelektualistów” jako kontrrewolucyjny element w społeczeństwie<ref>Volkogonov 1994, s. 160–361.</ref>.
 
[[Plik:LeninDistrictMO Gorki estate 05-2017 img2.jpg|mały|Pałac w byłej rezydencji Durasowów w podmoskiewskich [[Gorki Leninskije|Gorkach]], oddanej w 1918 roku do dyspozycji Lenina i jego rodziny]]
[[Plik:Spiridon Putin.jpg|mały|Spiridon Putin, osobisty kucharz Lenina i Krupskiej w Gorkach, później również kucharz Stalina, dziadek [[Władimir Putin|Władimira Putina]] (zdjęcie pod koniec życia)<ref>Simon Sebag Montefiore: ''Stalin. Dwór Czerwonego Cara'', Warszawa 2008, s. 286.</ref>]]
W tym czasie wiele miast w zachodniej Rosji zaczęło cierpieć głód z powodu niedoborów żywności<ref>Fischer 1964, s. 236; Pipes 1990, s. 558; Rice 1990, s. 170; Volkogonov 1994, s. 190.</ref>. Lenin o taki stan rzeczy oskarżył zamożniejszych chłopów i [[kułak]]ów, twierdząc, że magazynowali oni produkty we własnym interesie. W maju 1918 roku wydał nakaz rekwizycji żywności przez specjalne uzbrojone oddziały i jej dystrybucji w miastach, w czerwcu wezwał do utworzenia komitetów biedoty (kombiedów) mających wspomóc rekwizycję<ref>Fischer 1964, s. 236–237; Shub 1966, s. 353; Pipes 1990, s. 560; Rice 1990, s. 170; Volkogonov 1994, s. 181; Service 2000, s. 349, 358–359.</ref>. W kwietniu 1918 Lenin wydał deklarację „Bezwzględna wojna przeciwko kułakom! Śmierć im!”<ref>Volkogonov, s. 197.</ref>. Wobec rozwoju czarnego rynku, ''de facto'' uzupełniającego oficjalną państwową gospodarkę, wzywał do rozstrzeliwania spekulantów i czarnorynkowych handlarzy<ref>Pipes 1990, s. 700–702, 794, Fischer 1964, s. 195, Volkogonov, s. 181.</ref>. Wydał dekret, w którym nakazywał brać 25–30 zamożnych zakładników, którzy swoim życiem gwarantowaliby dokonanie rekwizycji żywności<ref>Volkogonov 1994, s. 182.</ref>. Przykładem poglądów Lenina w tej sprawie jest również telegram wysłany w sierpniu 1918 do bolszewików z Penzy, w którym wzywał do stłumienia powstania chłopskiego poprzez publiczne powieszenie przynajmniej 100 „znanych kułaków, bogaczy, krwiopijców”<ref>Fischer 1964, s. 277; Pipes 1990, s. 737; Service 2000, s. 365; White 2001, s. 155–156.</ref>. Polityka ta doprowadziła do eskalacji przemocy na prowincji, co przyczyniło się do wybuchu wojny domowej<ref>Volkogonov 1994, s. 197.</ref>; Fischer określił te wydarzenia jako „wojnę domową w wojnie domowej”<ref>Fischer 1964, s. 254.</ref>. Polityka względem chłopów sprawiła, że przestali oni produkować zboże na handel, lecz ograniczali się do wytwarzania go na własne potrzeby<ref>Fischer 1964, s. 450; Pipes 1990, s. 726.</ref>. Na V Wszechrosyjskim Zjeździe Rad z lipca 1918 roku w Moskwie eserowcy i lewicowi eserowcy potępili użycie metod siłowych w trakcie rekwizycji<ref>Fischer 1964, s. 237.</ref>. Widząc, że kombiedy zwróciły się przeciwko chłopom średnio zamożnym („średniakom”), niebędącym kułakami, co z kolei prowadziło do pogorszenia stosunków między chłopstwem z rządem, w grudniu 1918 Lenin zlikwidował komitety<ref>Service 2000, s. 385.</ref>. Wezwał również do karania robotników, którzy nie poddawali się dyscyplinie<ref>Service 2000, s. 350.</ref>.
 
Znajdował się pod wpływem teorii [[Niccolò Machiavelli|Niccola Machiavellego]] o stosowaniu przez państwo przemocy w celu sprawowania kontroli<ref>Service 2000, s. 376.</ref> i wielokrotnie podkreślał potrzebę posługiwania się terrorem i przemocą w celu obalenia starego porządku i zapewnienia sukcesu rewolucji<ref>Shub 1996, s. 344; Volkogonov 1994, s. 181 i 196; Pipes 1990, s. 790.</ref>. Przemoc taką nazywał „rewolucyjną sprawiedliwością”<ref>Volkogonov 1994, s. 237.</ref>. Przemawiając w listopadzie 1917 przed komitetem wykonawczym Wszechrosyjskiego Zjazdu Radu twierdził, że państwo jest z natury instytucją stosującą przemoc; dotąd niewielka grupa bogaczy posługiwała się przemocą przeciwko ludziom, po rewolucji natomiast przemoc miała być stosowana w interesie ludu<ref name="Shub 1966, s. 312" />. Sprzeciwiał się zniesieniu kary śmierci i twierdził, że bez egzekucji nie da się ochronić rewolucji<ref>Fischer 1964, s. 435–436.</ref>. Obawiając się sił kontrrewolucyjnych i obalenia przez nie rewolucyjnej administracji, nakazał utworzenie policji politycznej znanej jako Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem, znany potocznie jako [[Czeka]]. Na czele tej organizacji umieścił polskiego rewolucjonistę [[Feliks Dzierżyński|Feliksa Dzierżyńskiego]]<ref>Shub 1966, s. 345–347; Volkogonov 1994, s. 233; Service 2000, s. 321–322.</ref>. Lenin powiedział, że dobry komunista jest również czekistą<ref>Volkogonov 1994, s. 242.</ref>. W ciągu kolejnych lat ofiarami tej organizacji padły dziesiątki tysięcy ludzi. Do 1918 w Rosji utworzono obozy pracy, do których trafiały osoby uznane za wrogów państwa. W 1921 rząd zgodził się na budowę obozu w Uchcie, który miał pomieścić od 10 do 20 tys. więźniów<ref>Volkogonov, s. 238, 243.</ref>. W rezultacie realia wczesnej bolszewickiej Rosji stały się całkowicie odmienne od ideałów państwa socjalistycznego bez ucisku, terroru czy rządów policyjnych, które Lenin głosił jeszcze w 1917<ref>Volkogonov 1994, s. 169.</ref>.
 
Taki stan rzeczy doprowadził do potępienia rządu Lenina przez wielu zagranicznych obserwatorów. Wielu z nich stwierdziło, że utworzone przez niego państwo nie może być nazywane socjalistycznym. Krytycy wskazywali na brak powszechnego udziału w życiu politycznym, konsultacji ze społeczeństwem i demokracji w zakładach pracy – cech, które uważali za kluczowe dla społeczeństwa socjalistycznego<ref>Service 2000, s. 354–355.</ref>. Na jesieni 1918 roku Karl Kautsky wydał broszurę ''Dyktatura Proletariatu'', w której krytykował reżim bolszewicki jako antydemokratyczny, na co Lenin odpowiedział w ostrych słowach, nazywając autora druku „burżuazyjnym pochlebcą”<ref>Volkogonov 1994, s. 178–179.</ref>. Lenina skrytykowała też [[Róża Luksemburg]], która podzielała stanowisko Kautskiego<ref>Shub 1966, s. 329–330; Service 2000, s. 385.</ref> i uważała, że Lenin „nie ustanowił dyktatury proletariatu..., a jedynie dyktaturę garści polityków”<ref>Shub 1966, s. 329–330.</ref>. Z kolei rosyjski [[Anarchizm|anarchista]] [[Piotr Kropotkin]] opisał przejęcie władzy przez bolszewików jako „pogrzeb rewolucji rosyjskiej”<ref>Shub 1966, s. 383.</ref>.
 
===== Traktat brzeski =====
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-R92623, Brest-Litowsk, Waffenstillstandsabkommen.jpg|mały|Podpisanie traktatu brzeskiego]]
Po objęciu władzy w Rosji Lenin uważał, że jednym z kluczowych zadań stojących przed jego rządem jest wycofanie kraju z wojny światowej przez ustanowienie rozejmu z [[Państwa centralne|państwami centralnymi]]<ref>Shub 1966, s. 331; Pipes 1990, s. 567.</ref>. Polityk uważał, że trwająca wojna spowoduje wzrost niezadowolenia wśród znużonych walkami rosyjskich żołnierzy, którym obiecał pokój. Sądził również, że zarówno postawa rosyjskich wojsk, jak i odnosząca sukcesy armia niemiecka mogą tworzyć zagrożenia dla jego rządu i dla sprawy socjalizmu na świecie<ref>Fischer 1964, s. 193–194.</ref>. Dlatego był skłonny do zaakceptowania pokoju z państwami centralnymi za wszelką cenę<ref>Fischer 1964, s. 151; Pipes 1990, s. 567; Service 2000, s. 338.</ref>. Inni bolszewicy – w szczególności [[Nikołaj Bucharin]] i lewicowi komuniści – uważali inaczej. Ich zdaniem pokój z państwami centralnymi byłby zdradą ruchu rewolucyjnego. W ich przekonaniu Rosja powinna prowadzić „rewolucyjną wojnę obronną”, która poskutkowałaby w Niemczech wybuchem powstania robotniczego przeciwko rządowi<ref>Fischer 1964, s. 190–191; Shub 1966, s. 337; Pipes 1990, s. 567; Rice 1990, s. 166.</ref>. Według biografa Lenina, Roberta Service’a, wewnątrzpartyjna kampania na rzecz pokoju była „najbardziej zaciekła” w jego karierze politycznej<ref name="Service 2000, s. 338">Service 2000, s. 338.</ref>.
 
Uznając, że musi postępować w tej sprawie ostrożnie, Lenin nie wszedł w bezpośrednie negocjacje z państwami centralnymi. Zamiast tego w dekrecie o pokoju zaproponował trzymiesięczny okres [[Rozejm|zawieszenia broni]], co zostało następnie zatwierdzone przez II Zjazd Rad i przedstawione rządom Niemiec i Austro-Węgier<ref>Fischer 1964, s. 151–152; Pipes 1990, s. 571–572.</ref>. Niemcy odpowiedziały na ofertę pozytywnie, widząc w takim rozwiązaniu szansę skupienia swojej uwagi militarnej na [[Front zachodni (I wojna światowa)|froncie zachodnim]]<ref>Fischer 1964, s. 154; Pipes 1990, s. 572; Rice 1990, s. 166.</ref>. W listopadzie rozpoczęły się rozmowy pokojowe, które toczyły się w siedzibie niemieckiego dowództwa na froncie wschodnim w [[Brześć|Brześciu Litewskim]]. Delegacja rosyjska składała się z Lwa Trockiego i [[Adolf Joffe|Adolfa Joffego]]<ref>Fischer 1964, s. 161; Shub 1966, s. 331; Pipes 1990, s. 576.</ref>. Obie strony zgodziły się na jedenaście dni zawieszenia broni. Następnie przedłużyły je do stycznia<ref>Fischer 1964, s. 162–163; Pipes 1990, s. 576.</ref>.
 
Negocjacje nie odbyły się bez sporów. Niemcy żądali, aby Rosja uznała ich wojenne zdobycze obejmujące Polskę, [[Litwa|Litwę]] i [[Kurlandia|Kurlandię]]. Rosjanie twierdzili, że aneksja tych terenów przez Niemców jest naruszeniem prawa narodów do samostanowienia i że pokój musi być osiągnięty bez aneksji terytorialnych<ref>Fischer 1964, s. 171–172, 200–202; Pipes 1990, s. 578.</ref>. Bolszewicy mieli nadzieję, że rozmowy będzie można przedłużać w nieskończoność, do momentu, gdy w całej Europie wybuchnie rewolucja proletariacka<ref>Rice 1990, s. 166; Service 2000, s. 338.</ref>. 7 stycznia 1918 roku Trocki powrócił z Brześcia Litewskiego do Piotrogrodu informując, że negocjatorzy strony przeciwnej przedstawili Rosji ultimatum – albo Rosjanie zaakceptują żądania terytorialne Niemiec, albo wojna zostanie wznowiona<ref name="Service 2000, s. 338" />.
 
8 stycznia Lenin wygłosił mowę przed III Wszechrosyjskim Zjazdem Rad. Wezwał w niej delegatów do przyjęcia propozycji Niemiec. Twierdził, że straty terytorialne są dopuszczalne, jeżeli zapewnią przetrwanie bolszewickiego rządu. Większość bolszewików odrzuciła te stanowisko w nadziei na dalsze przedłużanie rozejmu<ref>Fischer 1964, s. 195; Shub 1966, s. 334; Service 2000, s. 338–339.</ref>. 10 lutego państwa centralne wydały drugie ultimatum. W odpowiedzi Komitet Centralny bolszewików odrzucił je jednak wbrew żądaniom Lenina<ref>Shub 1966, s. 337; Service 2000, s. 340.</ref>. 18 lutego armia niemiecka wznowiła ofensywę, zbliżając się coraz bardziej do Piotrogrodu. Już pierwszego dnia zajęty został [[Dyneburg]], a na początku marca siły niemieckie znalazły się w odległości 150&nbsp;km od stolicy<ref>Evan Mawdsley: ''Wojna domowa w Rosji 1917–1920'', s. 53–57.</ref>.
 
Po niemieckiej ofensywie Lenin ponownie wezwał KC do zaakceptowania żądań państw centralnych. Tym razem uzyskał w KC większość siedmiu głosów przeciwko pięciu. Lewicowi komuniści i Bucharin podtrzymali stanowisko przeciwne pokojowi<ref>Pipes 1990, s. 587; Rice 1990, s. 166–167; Service 2000, s. 341.</ref>. 23 lutego państwa centralne wydały nowe ultimatum. Mocarstwa zażądały od Rosji uznanie kontroli niemieckiej nad nie tylko Polską i państwami bałtyckimi, ale także nad Ukrainą. W przypadku odmowy zagrozili inwazją na Rosję<ref>Shub 1966, s. 338; Pipes 1990, s. 592–593; Service 2000, s. 341.</ref>. 3 marca delegacja bolszewicka podpisała traktat pokojowy – traktat brzeski<ref>Fischer 1964, s. 211–212; Shub 1966, s. 339; Pipes 1990, s. 595; Rice 1990, s. 167; Service 2000, s. 342.</ref>. Wiedząc, że wydarzenie to wzbudzi kontrowersje, Lenin postanowił nie podpisywać traktatu osobiście, ale powierzył to zadanie [[Grigorij Sokolnikow|Grigorijowi Sokolnikowowi]]<ref>Service 2000, s. 342.</ref>. Traktat spowodował ogromne straty terytorialne Rosji: poza jej granicami znalazło się 26% populacji, 37% ziem użytkowanych rolniczo, 28% przemysłu, 26% kolei, dwie trzecie zasobów węgla i żelaza<ref>Pipes 1990, s. 595; Service 2000, s. 342.</ref>.
 
Porozumienie pokojowe zostało bardzo źle odebrane w Rosji<ref>Fischer 1964, s. 213–214; Pipes 1990, s. 596–597.</ref>. Biuro Moskiewskie partii bolszewickiej oficjalnie ogłosiło swój sprzeciw wobec traktatu, co Lenin uznał za całkowicie zrozumiałe i uprawnione<ref>Fischer 1964, s. 214.</ref>. Lewicowi eserowcy i kilku bolszewików na znak protestu zrezygnowało z funkcji ministerialnych (wszyscy następnie, nieoficjalnie, powrócili na dawne stanowiska)<ref>Service 2000, s. 344.</ref>
 
Po podpisaniu traktatu rząd Lenina skupił się na próbach wzniecenia rewolucji proletariackiej w Niemczech. Wydano szereg antywojennych i antyrządowych publikacji, które były rozsyłane pośród wojsk niemieckich walczących na froncie rosyjskim. Rozgniewany rząd Niemiec usunął przedstawicieli rządu Rosji ze swojego terytorium<ref>Shub 1966, s. 387–388; Volkogonov 1994, s. 193–194; Service 2000, s. 384.</ref>. W listopadzie 1918 w Niemczech wybuchła [[rewolucja listopadowa]], do której wybuchu przyczyniło się wsparcie płynące m.in. ze strony rosyjskich rewolucjonistów z Rosji. Jeszcze jedna w tym samym miesiącu cesarz niemiecki [[Wilhelm II Hohenzollern|Wilhelm II]] podał się do dymisji, a nowa administracja 11 listopada 1918 roku podpisała [[Rozejm w Compiègne (1918)|rozejm]] z [[Ententa|Ententą]]. Wówczas rząd bolszewicki ogłosił, że traktat brzeski stracił ważność<ref>Volkogonov 1994, s. 194; Service 2000, s. 384.</ref>.
 
===== Moskwa i zamach =====
[[Plik:Kaplan fanny 1918.jpg|mały|[[Fanny Kapłan]], wykonawczyni nieudanego [[Zamach na Włodzimierza Lenina|zamachu na Lenina]] w Fabryce Michelsona 30 sierpnia 1918]]
W dalszym ciągu obawiając się, że niemiecka armia może stanowić zagrożenie dla stolicy, w marcu 1918 rząd przeniósł się do Moskwy. Ogłoszono, że jest to środek tymczasowy<ref>Fischer 1964, s. 156; Shub 1966, s. 350; Pipes 1990, s. 594; Volkogonov 1994, s. 185; Service 2000, s. 344.</ref>. Lenin razem z rodziną, podobnie jak Trocki, zamieszkał na Kremlu, w dawnym budynku Senatu<ref>Shub 1966, s. 377; Pipes 1990, s. 94–595; Volkogonov 1994, s. 187–188; Service 2000, s. 346–347.</ref>. Do końca życia bardzo rzadko opuszczał centrum Moskwy, z wyjątkiem wycieczki do Piotrogrodu w 1919 i 1920 oraz okresu rekonwalescencji<ref>Service 2000, s. 348.</ref>.
 
30 sierpnia 1918, po przemowie do moskiewskich robotników, padł ofiarą [[Zamach na Włodzimierza Lenina|zamachu]] – został trafiony dwiema kulami, ciężko ranny<ref>Shub 1966, s. 361–362; Volkogonov 1994, s. 219–221; Service 2000, s. 367–368.</ref>. Do Lenina strzelała zwolenniczka eserowców [[Fanny Kapłan]]. Zapytana, dlaczego przeprowadziła zamach, stwierdziła, że Lenin jest „zagrożeniem dla socjalizmu”. Po krótkim śledztwie stracona przez rozstrzelanie<ref>Shub 1966, s. 362–363; Volkogonov 1994, s. 222–228.</ref>. Atak odbił się echem w prasie rosyjskiej<ref name="Volkogonov 1994, s. 222">Volkogonov 1994, s. 222.</ref> i przyczynił się do zwiększenia popularności Lenina i wzrostu poparcia dla niego<ref name="Volkogonov 1994, s. 222" />. We wrześniu 1918 roku chory polityk przeniósł się do luksusowej posiadłości w pobliżu Gorki (współcześnie [[Gorki Leninskije]]), krótko wcześniej zakupionej przez rząd<ref>Service 2000, s. 369.</ref>.
 
W styczniu 1919 opuścił Moskwę, by udać się na imprezę dla dzieci w [[Sokolniki (rejon Moskwy)|Sokolnikach]], na którą został zaproszony. Gdy jechał przez przedmieścia, uzbrojeni mężczyźni zatrzymali jego samochód, nakazali pasażerom wyjść, a następnie ukradli auto. Lenin twierdził, że incydent miał znaczenie jedynie rabunkowe, gdyż gdyby napastnicy działali z pobudek politycznych, z pewnością zabiliby go<ref name="Volkogonov 1994, s. 230">Volkogonov 1994, s. 230.</ref>. W związku z tym incydentem w Moskwie wprowadzono ''de facto'' stan wojenny, a kilkuset podejrzanych przestępców aresztowano. W kwietniu 1919, na rozkaz Józefa Stalina, ochrona Lenina została zwiększona<ref name="Volkogonov 1994, s. 230" />.
 
==== Wojna domowa ====
{{Osobny artykuł|Wojna domowa w Rosji}}
[[Plik:After Lenin Speech 1920.jpg|thumb|300px|Lenin podczas przemówienia w 1920 roku. Obok stoją [[Lew Trocki|Trocki]] i [[Lew Kamieniew|Kamieniew]].]]
[[Plik:19191107-lenin second anniversary october revolution moscow.jpg|thumb|Obchody drugiej rocznicy rewolucji październikowej, listopad 1919. W środku Lenin i Trocki.]]
[[Plik:VictimOfInternational.jpg|thumb|Antybolszewicki plakat [[Biali (Rosja)|Białych]] z ok. 1919 roku. Główni bolszewicy, na czele z Leninem, składają na ołtarzu „Internacjonalizmu” ofiarę z Rosji.]]
Chociaż Lenin czytał pracę ''[[O wojnie]]'' autorstwa [[Carl von Clausewitz|Carla von Clausewitza]], nie miał żadnego doświadczenia wojskowego<ref>Service 2000, s. 373.</ref>. Jego poglądy w kwestii wojny domowej opierały się na marksistowskim rozumieniu wojny klasowej, a w szczególności na doświadczeniach Komuny Paryskiej<ref>Service 2000, s. 356–357.</ref>. Lenin spodziewał się antyrewolucyjnego oporu rosyjskiej burżuazji i arystokracji, jednak uważał, że bolszewicy mają większe szanse na wygranie wojny. Wynikać to miało z większej liczebności klas niższych i zdolności partii do ich organizowania. Nie przewidział jednak skali zbrojnej opozycji wobec bolszewickich rządów<ref>Service 2000, s. 357.</ref>. Krajowa burżuazja, pozbawiona wielu dotychczasowych praw, szybko przystąpiła do walki z nim<ref>Volkogonov 1994, s. 196.</ref>. W grudniu 1917 roku na Południu Rosji, z inicjatywy Ławra Korniłowa i [[Michaił Aleksiejew (generał)|Michaiła Aleksiejewa]] powstała antybolszewicka [[Armia Ochotnicza (Rosja)|Armia Ochotnicza]]<ref>Volkogonov 1994, s. 198; Service 2000, s. 357.</ref>. Na jej czele stanął następnie [[Anton Denikin]], który poprowadził ofensywę Białych przez Don i południową Ukrainę, zajmując [[Kursk]] i [[Orzeł (miasto)|Orzeł]]<ref>Shub 1966, s. 355; Rice 1990, s. 173, 175.</ref>. Na Syberii Najwyższym Władcą Rosji ogłosił się wrogi bolszewikom admirał [[Aleksandr Kołczak]], który ruszył w kierunku Moskwy, zdobywając w grudniu 1918 [[Perm (miasto)|Perm]]; jego siły zostały pokonane w lipcu 1919<ref>Fischer 1964, s. 334, 343, 347; Service 2000, s. 382, 392.</ref>. Antybolszewickie siły, zdobywając obszary Rosji, wprowadzały na nich ''[[Biały terror (Rosja)|biały terror]]'', wymierzony w zwolenników rządu, lecz zwykle bardziej spontaniczny niż odgórny, wprowadzony przez rząd terror czerwony<ref>Volkogonov 1994, s. 202–203.</ref>.
[[Wojna domowa w Rosji]] była starciem nie tylko Czerwonych (bolszewików i ich zwolenników) i Białych. Składały się na nią również wystąpienia narodowe i bunty chłopskie<ref>Service 2000, s. 391–392.</ref>.
 
Siły Białych były wspierane przez zachodnie rządy, które uważały, że pokój brzeski był zdradą zachodnich sojuszników Rosji, jak również obawiały się wezwań bolszewików do rewolucji światowej<ref>Fischer 1964, s. 262–263.</ref>.
''[[Biali (Rosja)|Biali]]'', czyli przeciwnicy rządu, zostali wzmocnieni, gdy ich armię zasiliło 35 tysięcy byłych członków [[Korpus Czechosłowacki|Korpusu Czechosłowackiego]]. Dzięki pomocy tych żołnierzy kontrrewolucjoniści utworzyli rząd zwany jako [[Komucz]]. Za jego siedzibę obrano [[Samara|Samarę]]<ref>Service 2000, s. 360.</ref>. Komucz i Korpus Czechosłowacki rozszerzyły obszar swoich wpływów na [[Kazań]], jednak ich siły zostały rozbite przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] w [[Bitwa pod Swijażskiem|bitwie pod Swijażskiem]]<ref>Service 2000, s. 362.</ref>. Została ona utworzona na polecenie Lenina przez Lwa Trockiego<ref name="Volkogonov 1994, s. 198">Volkogonov 1994, s. 198.</ref>. Ze wsparciem Lenina we wrześniu 1918 roku Trocki zorganizował Rewolucyjną Radę Wojenną Republiki, której przewodniczącym pozostawał do 1925 roku<ref name="Volkogonov 1994, s. 198" />. W szeregach Armii Czerwonej znalazło się wielu dawnych carskich oficerów. Lenin zgodził się na to, dostrzegając, że mieli oni cenne doświadczenie wojskowe; Trocki nakazał utworzenie rad wojskowych, by nadzorować ich postępowanie<ref>Volkogonov 1994, s. 198; Service 2000, s. 383.</ref>. W związku z falą [[pogrom]]ów Żydów, [[Pogromy Żydów na Ukrainie (1918–1920)|które objęły szczególnie obszar Ukrainy]], dokonywanych zarówno przez Białych, jak i Armię Czerwoną<ref>Volkogonov 1994, s. 203–204.</ref>, Lenin potępił zjawisko antysemityzmu i oświadczył, że to kapitaliści doprowadzili do powstania nienawiści względem Żydów, socjaliści bowiem nie mieli ku temu powodu. Nie starał się jednak o ukaranie winnych pogromów<ref>Volkogonov 1994, s. 204.</ref>.
 
Oddziały czerwonoarmistów zostały wysłane do nowo utworzonych państw narodowych na terenie dawnego Imperium Rosyjskiego, by wesprzeć tamtejszych komunistów w powołaniu tam rządów radzieckich<ref name="Service 2000, s. 385–386">Service 2000, s. 385–386.</ref>. Dzięki tej strategii powstały Komuna Ludzi Pracy Estonii, [[Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka (1918–1920)|Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka]], [[Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka]] i [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka]]. Wszystkie te organy były oficjalnie niezależne od Rosji bolszewickiej<ref name="Service 2000, s. 385–386" />. Wielu starszych bolszewików krytykowało wspieranie ruchów narodowych nawet w takiej postaci, twierdząc, że naruszono w ten sposób internacjonalistyczny etos ruchu. Lenin nie zważał na krytykę, podkreślając, że uczucia narodowe i etniczne muszą być szanowane. Zapewnił jednak, że realna władza znajdowała się w Moskwie, a zatem „narodowe” rządy były jedynie regionalnymi oddziałami Rady Komisarzy Ludowych<ref>Service 2000, ps. 386.</ref>.
 
Podpisanie traktatu brzeskiego sprawiło, że lewicowi eserzy coraz bardziej zdecydowanie postrzegali bolszewików jako zdrajców rewolucji<ref>Pipes 1990, s. 635.</ref>. W lipcu 1918 roku ich działacz [[Jakow Blumkin]] dokonał udanego zamachu na niemieckiego [[ambasador]]a w Rosji, [[Wilhelm von Mirbach-Harff|Wilhelma von Mirbach-Harffa]]. Zamachowiec liczył, że incydent dyplomatyczny doprowadzi do odnowienia wojny rewolucyjnej z Niemcami. Starając się rozładować sytuację, Lenin złożył osobiste kondolencje ambasadzie niemieckiej<ref>Fischer 1964, s. 244; Shub 1966, s. 355; Service 2000, s. 360–361.</ref>. Lewicowi eserowcy niezadowoleni z rozwoju sytuacji zorganizowali [[Powstanie lewicowych eserowców|nieudaną próbę puczu antybolszewickiego]]. Wystąpienie to zostało szybko stłumione przez siły Trockiego i dwa łotewskie bataliony stacjonujące w stolicy<ref>Fischer 1964, s. 242.</ref>. Przywódcy lewicowych eserów zostali aresztowani i skazani na kary więzienia; wyroki w ich sprawie były jednak znacznie łagodniejsze niż w przypadku innych krytyków bolszewików<ref>Fischer 1964, s. 244; Volkogonov 1994, s. 172.</ref>. 9 lipca V Wszechrosyjski Zjazd Rad ogłosił wykluczenie przedstawicieli partii lewicowych eserowców z rad na terenie całego kraju<ref>Fischer 1964, s. 243.</ref>.
 
Bolszewicy zajmowali przede wszystkim obszar [[Wielkorosja|Wielkorosji]], podczas gdy ''Biali'' znajdowali się głównie na peryferiach dawnego imperium, w regionach zdominowanych przez nierosyjskie grupy etniczne<ref name="Fischer 1964, s. 248">Fischer 1964, s. 248.</ref>. W rękach bolszewików pozostały dwa najważniejsze miasta Rosji – Moskwa i Piotrogród<ref>Fischer 1964, s. 262.</ref>. [[Antykapitalizm]] bolszewików wpłynął na ich duże poparcie ze strony proletariatu<ref name="Fischer 1964, s. 248" />, zaś wielu chłopów poparło ich z uwagi na podział ziemi<ref>White 2001, s. 163.</ref>. Rosyjski nacjonalizm głoszony przez ''Białych'' generałów zniechęcał niektóre mniejszości narodowe i etniczne<ref>Fischer 1964, s. 251.</ref>. Dużym utrudnieniem dla ''Białych'' było również rozproszenie geograficzne ich sił<ref name="Volkogonov 1994, s. 200">Volkogonov 1994, s. 200.</ref>. Do niewielkiego poparcia dla nich przyczynił się też brak oczekiwanych haseł zmian społecznych, które przyciągnęłyby do nich zwolenników. Zapowiedzi restauracji monarchii nie odgrywały nośnej społecznie roli<ref>Volkogonov 1994, s. 205.</ref>. W wojnie domowej zginęło 13 mln ludzi<ref>Volkogonov 1994, s. 379.</ref>.
 
Latem 1919 wojska Denikina musiały na Ukrainie przejść do odwrotu, by następnie okopać się na [[Półwysep Krymski|Krymie]]; Denikin, po zrzeczeniu się dowództwa na rzecz generała [[Piotr Wrangel|Piotra Wrangla]], następnie wyemigrował do państw [[Europa Zachodnia|Europy Zachodniej]]<ref>Fischer 1964, s. 366; Rice 1990, s. 177; Service 2000, s. 392.</ref>. W grudniu 1919 Armia Czerwona ponownie zajęła Kijów<ref>Service 2000, s. 396.</ref>. Do stycznia 1920 Biali zostali pokonani na ziemiach rosyjskich, walki trwały natomiast na ziemiach dawnego imperium, na których powstały nowe państwa<ref name="Service 2000, s. 402">Service 2000, s. 402.</ref>. Chociaż Lenin zgodził się na ich utworzenie, podobnie jak inni bolszewicy pragnął przyłączyć je do socjalistycznej Rosji<ref name="Service 2000, s. 402" />.
 
W lipcu 1918 roku Jakow Swierdłow poinformował Lenina i rząd, że rada z [[Jekaterynburg]]a postanowiła rozstrzelać byłego cara Mikołaja II i jego rodzinę, aby nie dopuścić do odbicia ich przez zbliżającą się do miasta Białą Armię<ref>Shub 1966, s. 357–358; Volkogonov 1994, s. 206–207; Service 2000, s. 364–365.</ref>. Mimo braku dowodów, Pipes i Wołkogonow uważają, że Lenin zgodził się na stracenie byłego monarchy. Był to dla niego polityczny aksjomat; wzorem była egzekucja [[Ludwik XVI|Ludwika XVI]] dokonana przez rewolucjonistów francuskich<ref>Pipes 1990, s. 763 i 770; Volkogonov 1994, s. 211–212.</ref>. Egzekucja miała uniemożliwić monarchistom propagandowe wykorzystanie Romanowów i udowodnić Rosjanom, że restauracja monarchii była niemożliwa<ref>Volkogonov 1994, s. 212. s. 359.</ref>. Do wiadomości publicznej podano jedynie informację o śmierci Mikołaja II, zapewniono, że jego najbliższa rodzina pozostała przy życiu<ref>Shub 1966, s. 359; Pipes 1990, s. 782.</ref>.
 
==== Czerwony terror ====
[[Plik:Stalin-Lenin-Kalinin-1919.jpg|thumb|[[Józef Stalin|Stalin]], Lenin i [[Michaił Kalinin|Kalinin]] w 1919 roku]]
[[Plik:Ленин о попах.jpg|thumb|Rozkaz Lenina i Kalinina z 1 maja 1919 do szefa [[Czeka|Czeki]] [[Feliks Dzierżyński|Dzierżyńskiego]] nakazujący "jak najszybciej położyć kres [[pop (kapłan)|księżom]] i religii". Dekret nakazuje aresztować księży jako kontrrewolucjonistów i "rozstrzeliwać bezlitośnie i wszędzie, i jak najwięcej".]]
[[File:Victims of Bolshevik Cheka in Tartu, Estonia, 1919.jpg|thumb|Ofiary masakry dokonanej przez Czeka 14 stycznia 1919 r. w piwnicy banku w [[Tartu]] w [[Estonia|Estonii]]. Wśród ofiar min. biskup [[Platon (Kulbusch)]].]]
[[File:Red terror 001.jpg|thumb|Ofiary Czeki znalezione w piwnicy budynku Tulipowa w [[Chersoń|Chersoniu]] na Ukrainie, 1918]]
Pod nieobecność Lenina, 5 września 1918 roku, rząd uchwalił dekret ''O czerwonym terrorze'', który przywódca później zatwierdził<ref>Volkogonov 1994, s. 233–234.</ref>. Celem terroru było wyeliminowanie burżuazji jako klasy, jednak represje dotknęły nie tylko jej przedstawicieli, ale również osoby uznanie za wrogów bolszewików i za społecznie niepożądane (np. prostytutki)<ref>Shub 1966, s. 366; Sandle 1999, s. 112.</ref>. Czeka mogła zarówno skazać, jak i stracić każdego, kogo uznała za wroga rządu, nawet bez wyroku Trybunału Rewolucyjnego. Egzekucji dokonywały oddziały Czeka w całej Rosji<ref>Pipes 1990, s. 801, 819–820.</ref>.
 
Lenin nigdy nie obserwował aktów przemocy<ref name="Volkogonov 1994, s. 202">Volkogonov 1994, s. 202.</ref> i starał się publicznie od niej dystansować<ref>Pipes 1990, s. 796.</ref>. Z reguły nie wzywał do rozstrzeliwania kontrrewolucjonistów i zdrajców w publicznych przemówieniach i artykułach, jednak często czynił tak w kodowanych telegramach i poufnych notatkach<ref name="Volkogonov 1994, s. 202" />. Wielu bolszewików piastujących w partii stanowiska średniego szczebla wyrażało niezadowolenie z powodu masowych egzekucji dokonywanych przez Czekę i wyrażało zaniepokojenie brakiem odpowiedzialności tej organizacji za jej działania<ref>Pipes 1990, s. 825.</ref>. Do 1920 Czeka stała się najpotężniejszą rosyjską instytucją państwową. Jej wpływy obejmowały całą administrację państwową. Według Pipesa Rosja Radziecka była z tego powodu państwem policyjnym<ref>Pipes 1990, s. 829–830, 832.</ref>. Nie ma precyzyjnego szacunku liczby ofiar czerwonego terroru; historycy podają liczby od 50 do 140 tys. ofiar. W większości byli to dawni carscy urzędnicy lub zamożni obywatele<ref>Pipes 1990, s. 821, 834, 837.</ref>.
 
W ramach polityki terroru Czeka od 1919 utworzyła sieć obozów koncentracyjnych dla przeciwników rządu. Sownarkom nakazał tworzenie takich obozów wszystkim władzom obwodowym<ref>Pipes 1990, s. 832, 824, 835.</ref>. Do końca 1920 powstały 84 obozy, w których znalazło się ok. 50 tys. więźniów. Do listopada 1923 liczba obozów wzrosła do 315, a więźniów – do 70 tys.<ref>Pipes 1990, s. 836.</ref> Praca więźniów według Pipesa ''de facto'' była pracą niewolniczą<ref>Pipes 1990, s. 832–833.</ref>.
 
Zarządzone przez bolszewików represje w istotny sposób przyczyniły się do zakończenia wojny i zwycięstwa bolszewików. Ostatnią z większych akcji wojny domowej było wywołane w marcu 1921 roku przez radykalną lewicę [[powstanie w Kronsztadzie]], stłumione przez bolszewików<ref>Lars T. Lih, „Political Testament of Lenin and Bukharin and the Meaning of NEP”, Slavic Review (1991) 50#2 s. 241–252.</ref>. Ludowy komisarz Sprawiedliwości, [[Dmitrij Kurski]] za radą Lenina utworzył nowy [[kodeks karny]] Rosji. Nowe prawo zwiększało kary za działalność antypaństwową<ref>Volkogonov 1994, s. 237–238.</ref>.
 
Partia bolszewicka, identyfikująca się z wojującym ateizmem, przystąpiła do walki z religią<ref>Sandle 1999, s. 126.</ref>. Rząd ogłosił rozdział państwa i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, a bolszewicka prasa atakowała duchowieństwo jako kontrrewolucjonistów<ref>Volkogonov 1994, s. 373.</ref>. Po wybuchu klęski głodu w 1921 [[patriarcha moskiewski i całej Rusi]] [[Tichon (patriarcha Moskwy)|Tichon]] wezwał parafie do dobrowolnej sprzedaży niektórych elementów wyposażenia świątyń w celu zakupu żywności dla głodujących; był gotów współpracować w tym zakresie z rządem<ref>Volkogonov 1994, s. 374–375.</ref>. W lutym 1922 Rada Komisarzy Ludowych wezwała do konfiskaty wszystkich kosztowności cerkiewnych, by mogły być następnie sprzedane<ref>Volkogonov 1994, s. 375–376.</ref>. Patriarcha Tichon był przeciwny sprzedaży poświęconych naczyń liturgicznych, a wielu również duchownych sprzeciwiało się takiemu postępowaniu<ref>Volkogonov 1994, s. 376–377.</ref>.
{{Osobny artykuł|Konfiskata majątku Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w 1922}}
Po tym, gdy w marcu 1922 doszło do [[Zamieszki w Szui (1922)|zamieszek]] przed [[Sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Szui|soborem Zmartwychwstania Pańskiego w Szui]], Lenin wydał obszerny memoriał, w którym wzywał do natychmiastowej i radykalnej kontynuacji konfiskat, twierdząc, że tylko w czasie klęski głodu można liczyć na względnie poparcie społeczne dla akcji antycerkiewnej. Wzywał również do zdecydowanej rozprawy z opozycyjnym duchowieństwem, w tym do masowego wydawania wyroków śmierci na „czarnosecinnych księży”. Mimo tego Politbiuro postanowiło 16 marca wstrzymać czasowo konfiskatę, wysyłając stosowne polecenie do organizacji terenowych w trzy dni później. Do rewindykacji powrócono 22 marca pod wpływem Lenina<ref>{{Cytuj |autor = Richard Pipes |tytuł = Rosja bolszewików |data = 2005 |isbn = 83-89656-15-9 |inni = Władysław Jeżewski (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = Magnum |s = 374–377 |oclc = 69466391}}</ref>. W kwietniu radziecki przywódca powtórzył swoje stanowisko, wzywając do kontynuacji represji wobec prawosławnych duchownych, wprost nakazując przeprowadzanie jak największej liczby egzekucji<ref>A. Nowak, ''Polacy, Rosjanie i biesy'', Arcana, Kraków 1998, {{ISBN|83-86225-02-5}}, s. 212.</ref>. Antyreligijna polityka Rady Komisarzy Ludowych w największym stopniu dotknęła Cerkiew prawosławną jako największą organizację religijną w Rosji. Jednak rząd represjonował również inne religie i wyznania ([[judaizm]], [[islam]] lub [[katolicyzm]])<ref>Volkogonov 1994, s. 381.</ref>. Jednak do 1922 roku sytuację kościoła katolickiego w Rosji bolszewickiej można uznać za stosunkowo bezpieczną. Okres ten zakończyło aresztowanie arcybiskupa [[Jan Cieplak|Jana Cieplaka]]<ref>Nikołaj Iwanow, Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938, Znak Horyzont, Kraków 2014, s. 135.</ref>.
 
==== Polityka gospodarcza i społeczna w okresie wojny domowej ====
W czasie trwania wojny rząd bolszewicki wprowadził system gospodarczy zwany jako [[komunizm wojenny]]<ref name="PG121">{{cytuj książkę |nazwisko = Winiarski |imię = Bolesław |autor link = Bolesław Winiarski |tytuł = Polityka gospodarcza |autor r = Bolesław Winiarski |rozdział = Między dwiema wojnami |wydanie = 3 |wydawca = Wydawnictwo Naukowe PWN |miejsce = Warszawa |rok = 2006 |strony = 121 |isbn = 978-83-01-14785-3}}</ref>. Komunizm wojenny traktowany był jako rozwiązanie tymczasowe<ref>{{cytuj książkę |autor = Kenez P. |tytuł = Odkłamana historia Związku Radzieckiego |wydawca = Bellona |miejsce = Warszawa |rok = 2006 |strony = 61 |isbn = 9788311110311}}</ref>. Choć Lenin osobiście opowiadał się za utworzeniem kapitalizmu państwowego, uległ w sferze gospodarczej skrajnej lewicy partyjnej<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. |tytuł = Rewolucja rosyjska |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |rok = 1994 |strony = 535 |isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>. Radykalny komunizm wojenny nie był efektywnym systemem i przyczynił się do spadku produkcji<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. |tytuł = Rewolucja rosyjska |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |rok = 1994 |strony = 562 |isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>, niedoborów żywności w niektórych częściach kraju i rozwoju [[Czarny rynek|czarnego rynku]]<ref>Carr, E.H. (1966). ''The Bolshevik Revolution 1917–1923'', cz. 2, s. 233. Chase, W.J. (1987). ''Workers, Society and the Soviet State: Labour and Life in Moscow 1918–1929''. s. 26–27. Nove, A. (1982). ''An Economic History of the USSR''. s. 62. „Flewers, Paul, War Communism in Retrospect”.</ref>. Skłoniło to Lenina do odejścia od tego systemu na rzecz bardziej liberalnych rozwiązań<ref>{{Cytuj książkę |autor = Pipes R. |tytuł = Rewolucja rosyjska |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |rok = 1994 |strony = 562–563 |isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>.
 
W 1920 roku zainicjował [[GOELRO]] (Narodowy Plan Elektryfikacji Rosji). W marcu 1921 roku wprowadził system [[Nowa Polityka Ekonomiczna|NEP-u]] (Nowa Polityka Ekonomiczna)<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. |tytuł = Rosja bolszewików |wydawca = MAGNUM |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = 395 |isbn = 8389656159}}</ref>. Pozwolono na istnienie sektora prywatnego<ref>{{cytuj książkę |autor = Pipes R. |tytuł = Rewolucja rosyjska |wydawca = Państwowe Wydawnictwo Naukowe |miejsce = Warszawa |rok = 1994 |strony = 554 |isbn = 978-83-233-2615-1}}</ref>. NEP był wzorowany na pierwotnej, leninowskiej polityce gospodarczej, tj. „kapitalizmie państwowym”<ref>Pipes R.: ''Rewolucja rosyjska''. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1994, s. 535. {{ISBN|978-83-233-2615-1}}.</ref>. Zakładał on współistnienie firm prywatnych i państwowych<ref>V N. Bandera „New Economic Policy (NEP) as an Economic Policy”, The Journal of Political Economy 71, no. 3 (1963):. https://www.jstor.org/stable/1828984 (4 marca, 2009), 268.</ref>. Odchodzono od nacjonalizacji, a w części inwestycji NEP-u, rząd wsparty został przez zagranicznych inwestorów. Po raz pierwszy od wybuchu rewolucji kraj rozpoczął prowadzenie zorganizowanej wymiany technologicznej z innymi państwami<ref>Fitzpatrick, ''The Russian Revolution'', s. 96.</ref>. Za priorytet NEP uważał politykę rolną<ref>Vladimir P. Timoshenko, ''Agricultural Russia and the Wheat Problem''. Stanford, CA: Food Research Institute, Stanford University, 1932; s. 86.</ref>. Bolszewicy widzieli w tradycyjnych strukturach wiejskich zacofanie, zaś sposób życia na wsi bardzo przypominał czasy carskiej Rosji. Polityka ta starała się wykorzenić ten sposób funkcjonowania chłopów i promowała wśród nich walkę o swoje interesy. Ziemia należała wyłącznie do prywatnych właścicieli, gdyż idea [[Kolektywizm|skolektywizowania]] rolnictwa spotkała się ze zbyt silną opozycją<ref>Sheldon L. Richman, ''War Communism to NEP: The Road from Serfdom'', „The Journal of Libertarian Studies V”, no. 1 (1981): (4 marca 2009), 93.</ref>.
 
Według Lenina i jego zwolenników, NEP był środkiem tymczasowym. NEP wzbudził dużą niechęć wśród lewicowej opozycji wewnątrz partii bolszewickiej, która krytykowała politykę gospodarczą za rezygnację z kontroli państwa i wprowadzenie elementów kapitalizmu. Efektem polityki NEP-u było przejęcie drobnych przedsiębiorstw w ręce prywatne oraz [[Spółdzielnia|spółdzielcze]] (sytuacja ta zmieniła się jednak w okresie stalinizacji). Strategia okazała się sukcesem, a w 1928 roku produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej<ref>Service, Robert (1997). ''A History of Twentieth-Century Russia''. Cambridge, MA: Harvard University Press. s. 124–125. {{ISBN|0674403487}}.</ref>.
 
Lenin zalegalizował [[homoseksualizm]], [[Rozwód|rozwody]] i [[Aborcja|aborcję]] (homoseksualizm i aborcja zostały zdelegalizowane przez kolejne bardziej konserwatywne obyczajowo administracje)<ref>Hazard 1965, s. 277, 279.</ref><ref>Krausz, Tamás (2015). ''Reconstructing Lenin: An Intellectual Biography''. NYU Press. s. 71.</ref>. Zwiększał przy tym kobietom prawa polityczno-cywilne<ref>[https://www.marxists.org/archive/lenin/works/subject/women/index.htm „Women and Marxism – Lenin”.]</ref>. Wprowadził powszechną i bezpłatną opiekę zdrowotną<ref>''Women’s Health in Post-Soviet Russia: The Politics of Intervention''. Michele R. Rivkin-Fish. s. 70.</ref> i system edukacji<ref>''Communism. Sue Vander Hook''. s. 28.</ref>.
 
==== Leninowska polityka narodowościowa ====
[[Plik:Doctored Stalin-Lenin.jpg|thumb|Lenin z sekretarzem generalnym partii [[Józef Stalin|Stalinem]], Gorki, 1922 rok]]
Po stabilizacji państwa w grudniu 1922 Lenin zainicjował utworzenie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich ([[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]), obejmując urząd przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych ZSRR (łącząc to stanowisko z funkcją przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych RSFSR). Nowy kurs partii w sprawach narodowościowych został zapoczątkowany już na X Zjeździe partii w marcu 1921 roku. Przewidywał on przyznanie wszystkim mniejszościom narodowym na terenie państwa ograniczonego samorządu pod kierownictwem partii. Nowa strategia przewidywała amnestię dla działaczy niepodległościowych, a nawet chwilowy sojusz z nimi. Najważniejszym elementem tej strategii była tzw. [[korienizacja]] (pol. autochtonizacja lub ukorzenienie). Była ona równoznaczna z przyjęciem zasad przyspieszonego rozwoju wcześniej uciskanych przez carat mniejszości narodowych, wysuwanie na kierownicze stanowiska przedstawicieli tych mniejszości, przejście aparatu partyjnego i państwowego na terenach narodowościowych na posługiwanie się językami mniejszości oraz rozwijanie nauki i oświaty w tych językach.
 
Korienizacja była prowadzona również w strukturach wojskowych. Przejawiało się to m.in. opracowaniem specjalnych regulaminów w językach narodowych dla jednostek stacjonujących w rejonach mniejszościowych i tworzeniem jednostek składających się z przedstawicieli mniejszości narodowych, jak np. ukraińskich czy białoruskich, w tym próbę stworzenia jednostek żydowskich. Rozpoczęto plany tworzenia autonomicznych jednostek administracyjnych na terenie poszczególnych republik związkowych np. polskich na Białorusi i Ukrainie (późniejsze „[[Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego|Marchlewszczyzna]]” i „[[Polski Rejon Narodowy im. Feliksa Dzierżyńskiego|Dzierżyńszczyzna]]”), żydowskich (np. [[Żydowski Obwód Autonomiczny]] ze stolicą w dalekowschodnim [[Birobidżan]]ie), romskich czy nawet osobnych republik (np. [[Tatarska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka|Tatarstan]]).
 
Niektórzy historycy uważają, że w opracowaniu tej koncepcji rolę odegrały emigracyjne, szwajcarskie doświadczenia Lenina i istniejący tam system kantonalny{{fakt|data=2017-03}}. Leninowska polityka narodowościowa zakładała istnienie trójszczeblowego mniejszościowego systemu administracyjnego: liczące ponad 100 tys. osób grupy narodowościowe mieszkające na zwartym terytorium miały tworzyć republiki autonomiczne (np. Radziecka Autonomiczna Republika Niemców Powołża), mniejsze – ponad 10 tys. – rejony autonomiczne i najmniejsze – ponad 500 osobowe – rady wiejskie<ref>Nikołaj Iwanow, ''Zapomniane ludobójstwo. Polacy w państwie Stalina. „Operacja polska” 1937–1938”'', Znak Horyzont, 2014, s. 63–66, {{ISBN|978-83-240-3043-9}}.</ref>.
 
==== Międzynarodówka Komunistyczna ====
[[Plik:SegundoCongresoDelCominternLeninKárajanBujarinZinoviev19200719.jpg|mały|Delegaci na II kongres Kominternu, Piotrogród, 19 lipca 1920]]
Po zawieszeniu broni na froncie zachodnim, Lenin uważał, że wybuch rewolucji światowej jest nieunikniony (zwłaszcza w Europie)<ref>Shub 1966, s. 387; Rice 1990, s. 173.</ref>. Jego rząd poparł utworzenie [[Węgierska Republika Rad|Węgierskiej Republiki Rad]] [[Béla Kun]]a w marcu 1919 roku<ref>Shub 1966, s. 388; Rice 1990, s. 173.</ref> oraz ustanowienie [[Bawarska Republika Rad|Bawarskiej Republiki Rad]] i innych ośrodków rewolucji w Niemczech (kierowanej w znacznej mierze przez [[Związek Spartakusa]])<ref>Shub 1966, s. 388; Rice 1990, s. 173.</ref>. Pod koniec 1918 roku brytyjska [[Partia Pracy (Wielka Brytania)|Partia Pracy]] wezwała do ustanowienia międzynarodowej konferencji partii socjalistycznych. Na konferencji utworzono organizację o nazwie [[Socjalistyczna Międzynarodówka Robotnicza]]<ref>Shub 1966, s. 389–390.</ref>. Lenin widział w tej organizacji ożywienie Drugiej Międzynarodówki, którą pogardzał. Postanowił zrównoważyć swój wpływ na światowy ruch socjalistyczny, formułując odrębną konferencję<ref name="Shub 1966, s. 390">Shub 1966, s. 390.</ref>. Lenin w organizacji konferencji został wsparty przez Zinowiewa, Trockiego, [[Christian Rakowski|Chrystiana Rakowskiego]] i [[Andżelika Bałabanowa|Andżelikę Bałabanową]]<ref name="Shub 1966, s. 390" />.
 
2 marca 1919 roku w Moskwie odbył się pierwszy Kongres [[Międzynarodówka Komunistyczna|Międzynarodówki Komunistycznej]] (''Komintern'')<ref>Shub 1966, s. 390; Rice 1990, s. 174; Service 2000, s. 386.</ref>. Spotkaniu brakowało globalnego charakteru. Z 34 zgromadzonych delegatów, 30 przybywało z krajów byłego Imperium Rosyjskiego, ponadto w większości nie zostali oni oficjalnie uznani za przedstawicieli przez swoje rodzime partie<ref>Shub 1966, s. 390–391; Rice 1990, s. 174; Service 2000, s. 386.</ref>. Bolszewicy, dążąc do kontroli nad organizacją<ref name="Service 2000, s. 387">Service 2000, s. 387.</ref>, pozwalali w przyszłości dołączać do Międzynarodówki Komunistycznej jedynie partiom, które przyjęły poglądy leninowskie<ref>Shub 1966, s. 398.</ref>. Lenin w swojej przemowie do delegatów potępił rewizjonizm marksistowski i działaczy takich jak Kautsky, jak również ponownie wezwał do zbrojnego obalenia rządów burżuazji w Europie<ref name="Service 2000, s. 387" />. Przewodniczącym Międzynarodówki został Zinowiew. W praktyce dużą kontrolę nad nią zachował sam Lenin<ref>Shub 1966, s. 395.</ref>.
 
Po I Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej nastąpił VIII Kongres partii bolszewików. W trakcie jego trwania Lenin był wielokrotnie krytykowany za środki, którymi posługuje się, realizując cele polityczne<ref>Service 2000, s. 388, 389.</ref>. Wielu działaczy szczególnie krytycznie odniosło się do uznania przez Lenina suwerenności Finlandii, gdzie dopiero co w wyniku [[Wojna domowa w Finlandii|wojny domowej w Finlandii]] upadła republika socjalistyczna, w wyniku czego powstała monarchia<ref name="Service 2000, s. 389">Service 2000, s. 389.</ref>.
 
Drugi Kongres Międzynarodówki Komunistycznej został otwarty w Piotrogrodzie czerwcu 1920 roku, skąd przeniósł się do Moskwy. Sesje tego kongresu odbywały się do sierpnia<ref>Shub 1966, s. 397.</ref>.
 
Przewidywania Lenina co do sukcesu światowej rewolucji runęły. Klęską okazała się [[wojna polsko-bolszewicka]]<ref>[[Norman Davies]], ''Orzeł biały czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919–1920'', wyd. polskie Kraków 1998 {{ISBN|83-7006-741-7}}.</ref>, Węgierska Republika Rad została obalona w wyniku interwencji, a powstanie niemieckich rewolucjonistów zostało stłumione<ref>Shub 1966, s. 396; Rice 1990, s. 174.</ref>.
 
==== Wielki głód w latach 1921–1922 ====
[[Plik:Victims of the 1921 famine in Russia.jpg|thumb|Ofiary głodu na [[Powołże|Powołżu]], [[Buzułuk (miasto)|Buzułuk]], przełom roku 1921 i 1922]]
[[Plik:Soviet famine children.jpg|thumb|Głodne dzieci w [[Bugurusłan]]ie, rok 1922]]
W 1918 roku, dzięki staraniom Lenina i wszystkich bolszewików, ograbiono całą burżuazję, w wyniku czego cały ciężar bolszewickiego eksperymentu spadł na chłopstwo. Wieś odpowiedziała masowym oporem, który szybko zamienił się w zbrojne powstania, które bolszewicy tłumili nierzadko w sposób brutalny i krwawy. Przykładowo w ramach jednej z takich operacji bolszewicy zmobilizowali wielkie siły wojskowe i używali trujących gazów{{fakt|data=2017-03}}. W wyniku tego wsie zostały zrujnowane i nie były w stanie wyżywić wszystkich swoich mieszkańców. Na domiar złego były regularnie najeżdżane przez „[[oddziały zaopatrzeniowe]]”<ref>{{Cytuj |autor = Dmitrij Wołkogonow |tytuł = Lenin Tom 2 Apostoł Piekła |data = 2015 |miejsce = Warszawa |wydawca = AMBER Sp. z o.o. |s = 131}}</ref>.
 
W 1920 roku zarekwirowano 10 milionów ton [[pud]]ów zboża, w tym całą rezerwę i ziarno siewne na następny rok. Chłopi nie mieli już co jeść w styczniu 1921 roku, a w lutym szybko zaczęła rosnąć śmiertelność. Lenin nie zrobił nic, by pomóc głodującym nawet wówczas, gdy dotkliwe braki żywności zaczęły ogarniać coraz większe obszary. Lenin i Mołotow wysłali 30 lipca 1921 roku telegram do komitetów i guberni z żądaniem, by wzmocnić aparat ściągania podatków na wsi<ref>{{Cytuj |autor = Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin |tytuł = Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania |data = 2001 |miejsce = Warszawa |wydawca = Prószyński i S-ka SA |s = 127}}</ref>.
 
W listopadzie 1921 roku [[Biuro Polityczne KC KPZR|politbiuro]] w składzie: Lenin, Trocki, Kamieniew, Mołotow i Kalinin – jednomyślnie odrzuciło prośbę o zwiększenie racji żywności dla głodujących dzieci. Zamiast tego – gdy miliony ludzi umierały z głodu – bolszewicy hojnie wydawali carskie złoto, by inicjować rewolucje o charakterze komunistycznym w innych państwach. Politbiuro nakazało również rekwirować kosztowności i grabić cerkwie po to, aby, jak tłumaczono, zakupić zboże. W rzeczywistości zebrane środki przeznaczano na inne cele<ref>{{Cytuj |autor = Dmitrij Wołkogonow |tytuł = Lenin Tom I Prorok Raju |data = 2015 |miejsce = Warszawa |wydawca = AMBER Sp. z o.o. |s = 111}}</ref>.
 
W czerwcu 1921 roku intelektualiści utworzyli [[Komitet Pomocy Głodującym]]. Lenin odrzucił delegację Komitetu, jednak dzięki wpływom Gorkiego, komitet uzyskał w połowie lipca 1921 roku audiencje Lwa Kamieniewa. Ostatecznie udało się członkom komitetu przekonać część kierownictw o swej przydatności. 21 lipca 1921 rząd bolszewicki zalegalizował komitet. Miał on prawo do zdobywania w Rosji i poza jej granicami żywności, paszy dla zwierząt i lekarstw oraz do podziału tych dóbr. Komitet nawiązał współpracę z Cerkwią. 7 lipca odczytano list pasterski patriarchy [[Tichon (patriarcha Moskwy)|Tichona]] nawołujący do pomocy głodującym. Komitet nawiązał też współpracę z [[Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża|Czerwonym Krzyżem]] i [[Amerykańska Administracja Pomocy|Amerykańską Administracją Pomocy]] i [[Religijne Towarzystwo Przyjaciół|kwakrami]]. Jednak bolszewicy 27 sierpnia 1921 roku rozwiązali komitet, gdy Amerykanie zaczęli przesyłać statki z zaopatrzeniem, dla Lenina rola komitetu była zakończona. Lenin nakazał aresztować Prokopowicza, a resztę członków komitetu usunąć z Moskwy i wysłać ich do miejsc jak najdalej oddalonych od kolei stolic ujezdów i trzymać członków komitetu w areszcie domowym. Prasa bolszewicka rozpoczęła kampanię oszczerstw przeciwko Komitetowi, Dzierżyński stwierdził że trzeba było zniszczyć Komitet, nie dlatego że był nielojalny, ale dlatego że przyciągał do siebie społeczeństwo. Po Komitecie bolszewicy ustanowili [[Centralną Komisję Pomocy Głodującym]], organ był skorumpowany, nieskuteczny i zbiurokratyzowany<ref>{{Cytuj |autor = Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin |tytuł = Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania |data = 2001 |miejsce = Warszawa |wydawca = Prószyński i S-ka SA |s = 127–129}}</ref>. Na domiar złego Lenin uważał działalność międzynarodowych organizacji pomocy głodującym za intrygę imperialistycznej burżuazji. Organizacjom charytatywnym czyniono wszelkie trudności, ograniczano ilość artykułów spożywczych jakie można było przekazać prywatnym osobom i organizacjom, wprowadzono opłaty za korzystanie radzieckich dróg, magazynów itp.<ref>{{Cytuj |autor = Dmitrij Wołkogonow |tytuł = Lenin Tom 2 Apostoł Piekła |data = 2015 |miejsce = Warszawa |wydawca = AMBER Sp. z o.o |s = 132–133}}</ref>
 
Liczbę osób dotkniętych głodem ocenia się od 30 mln<ref>{{Cytuj |autor = Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin |tytuł = Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania |data = 2001 |miejsce = Warszawa |wydawca = Prószyński i S-ka SA |s = 129}}</ref> do 36 mln<ref>{{Cytuj |autor = Dmitrij Wołkogonow |tytuł = Lenin Tom 2 Apostoł Piekła |data = 2015 |miejsce = Warszawa |wydawca = AMBER Sp. z o.o. |s = 132–133}}</ref>. Centralna Komisja Pomocy Głodującym była w stanie wyżywić tylko 3 mln ludzi, natomiast ARA, Czerwony Krzyż i organizacja kwakrów 11 mln ludzi. W wyniku głodu zmarło 5 mln ludzi<ref name=":0" /><ref>{{Cytuj |autor = Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartošek, Jean-Louis Margolin |tytuł = Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania |data = 2001 |miejsce = Warszawa |wydawca = Prószyński i S-ka SA |s = 129}}</ref>, 9 mln ludzi udało się uratować tylko dzięki pomocy międzynarodowej<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Warren H. Carroll |tytuł = Narodziny i Upadek Rewolucji Komunistycznej |data = 2008 |miejsce = Sadków |wydawca = Wektory |s = 152}}</ref>.
 
=== Choroba i śmierć ===
[[Plik:Ленин в Горках (1923).jpg|mały|200px|Schorowany Lenin, Gorki 1923]]
[[Plik:Lenin-last-photo.jpg|mały|200px|Ostatnie znane zdjęcie Lenina, Gorki, maj 1923. Obok stoją jego siostra [[Anna Jelizarowa-Uljanowa|Anna]] i jeden z lekarzy A. M. Kożewnikow.]]
Po zamachu z 30 sierpnia 1918 Lenin nigdy nie wrócił w pełni do zdrowia<ref>Świat Wiedzy (Historia świata), Wiek XX, rozdz. 80 – ''Rewolucja w Rosji'', s. 248, ISSN 1426-1375.</ref>. Lenin zachował w szyi kulę, którą niemiecki chirurg usunął dopiero 24 kwietnia 1922 roku<ref>[http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9400E6D91739EF3ABC4E51DFB2668389639EDE „Lenin under the Knife. – Surgeon Extracts a Bullet Which Troubled Him for Three Years. – View Article”. The New York Times. 26 kwietnia 1922.]</ref>. Lenin narażony na ciągły stres związany z długoletnią wojną domową, pracował od czternastu do szesnastu godzin dziennie, zajmując się nawet mało istotnymi zadaniami rządu bolszewickiego, dodatkowo stale służąc jako doradca innych polityków<ref>Триумф и Трагедия – И.В. Сталин: политический портрет. Дмитрий Волкогонов (Dmitriy Volkogonov). Tom 1, Część 1, s. 114. Новости Publications. Moskwa. 1989.</ref>.
 
Po powrocie do Piotrogrodu, 25 maja 1922 roku, doznał pierwszego z trzech udarów. Po ataku nie był w stanie mówić przez kilka dni oraz miał problemy z poruszaniem się. W czerwcu jego stan zdrowia się poprawił. W sierpniu zdecydował się na ograniczenie obowiązków. W grudniu 1922 miał miejsce kolejny udar, w wyniku którego podjął decyzję o wycofaniu się z czynnego życia politycznego. W marcu 1923 nastąpił trzeci wylew, w wyniku którego został stopniowo [[Porażenie|sparaliżowany]], utracił mowę<ref name="edukacja.gazeta.pl">[http://edukacja.gazeta.pl/edukacja/1,124766,6638465,Wlodzimierz_Lenin.html?as=2&startsz=x ''Włodzimierz Lenin''].</ref> i prawdopodobnie funkcje poznawcze. Pomimo to oficjalnie pozostał przywódcą partii do końca życia. Mimo wysiłków wielu lekarzy, w tym czołówki zagranicznych medyków (m.in. [[Georg Klemperer|Georga Klemperera]] z Berlina, potem [[Otfrid Foerster|Otfrida Foerstera]] z [[Wrocław]]ia), nie udało się powstrzymać postępów choroby. Istnieje hipoteza, że choroba [[Choroby genetyczne|miała podłoże genetyczne]] (jego ojciec zmarł w wyniku wylewu również w wieku 55 lat). Istnieje kilka źródeł stwierdzających śmierć Lenina w wyniku nieleczonej kiły<ref>{{Cytuj |autor = C. J. Chivers |tytuł = A Retrospective Diagnosis Says Lenin Had Syphilis |czasopismo = The New York Times |data = 2004-06-22 |data dostępu = 2020-02-26 |issn = 0362-4331 |url = https://www.nytimes.com/2004/06/22/science/a-retrospective-diagnosis-says-lenin-had-syphilis.html |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Nick Britten |tytuł = Vladimir Lenin died from syphilis, new research claims |data = 2009-10-22 |data dostępu = 2020-02-26 |issn = 0307-1235 |url = https://www.telegraph.co.uk/news/6406447/Vladimir-Lenin-died-from-syphilis-new-research-claims.html}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Julius Strauss |tytuł = 'We have proof that Lenin died of syphilis’ |data = 2004-07-19 |data dostępu = 2020-02-26 |issn = 0307-1235 |url = https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/russia/1467444/We-have-proof-that-Lenin-died-of-syphilis.html |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Александр Петрович Никонов a_nikonov 2019-11-26 13:27:00 |tytuł = Ленин – сифилис |data = |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = a-nikonov.livejournal.com |url = https://a-nikonov.livejournal.com/3341230.html |język = pl}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Без морально-этических оценок. К 95-летию смерти Владимира Ленина |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = Радио Свобода |url = https://www.svoboda.org/a/29728069.html |język = ru}}</ref> (która wtedy nie była skutecznie leczona z powodu nie wynalezienia jeszcze antybiotyków). Jedyną osobą, z którą Lenin mógł utrzymywać stałe stosunki seksualne (wyjąwszy żonę Nadieżdę Krupską) była rewolucjonistka [[Inessa Armand]] znana z bujnego życia seksualnego (miała 5 dzieci z dwoma mężczyznami, którzy do tego byli braćmi). Publikacje, które ukazały się w roku 2009 na podstawie prac Helen Rappaport, powielają informację, jakoby przyczyną śmierci Lenina były powikłania kiły<ref>[http://fakty.interia.pl/historia/news/lenin-zmarl-na-syfilis-zarazil-sie-od-prostytutki,1386340 fakty.interia.pl].</ref>.
 
Dokumenty medyczne dotyczące choroby Lenina stanowią dotąd tajemnicę państwową w Rosji – w roku 1999 państwowe Rosyjskie Archiwum Historii Socjalno-Politycznej<ref>{{Cytuj |tytuł = – Российский государственный архив социально-политической истории (РГАСПИ) |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = rgaspi.org |url = http://rgaspi.org/}}</ref> przedłużyło tajemnicę państwową dotyczącą dokumentów choroby Lenina na 25 lat na razie do roku 2024<ref>{{Cytuj |tytuł = Без морально-этических оценок. К 95-летию смерти Владимира Ленина |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = Радио Свобода |url = https://www.svoboda.org/a/29728069.html |język = ru}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Александр Петрович Никонов a_nikonov 2019-11-26 13:27:00 |tytuł = Ленин – сифилис |data = |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = a-nikonov.livejournal.com |url = https://a-nikonov.livejournal.com/3341230.html |język = pl}}</ref>. Badacze, którzy dotarli tym niemniej do ich treści, twierdzą, że Lenin umarł na [[Kiła#Kiła III-rzędowa – kiła objawowa|kiłę III-rzędową]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Без морально-этических оценок. К 95-летию смерти Владимира Ленина |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = Радио Свобода |url = https://www.svoboda.org/a/29728069.html |język = ru}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Александр Петрович Никонов a_nikonov 2019-11-26 13:27:00 |tytuł = Ленин – сифилис |data = |data dostępu = 2020-02-26 |opublikowany = a-nikonov.livejournal.com |url = https://a-nikonov.livejournal.com/3341230.html |język = pl}}</ref>.
 
Stopniowo tracił władzę, bezsilnie obserwując walkę o sukcesję. Ostatnie dokumenty świadczą, że zdawał sobie sprawę z negatywnych zjawisk w utworzonym przez siebie państwie: występował przeciwko biurokratyzacji partii bolszewickiej oraz wzrastającemu w siłę rosyjskiemu szowinizmowi. O Stalinie, którego w 1922 wyznaczył na sekretarza generalnego partii bolszewickiej, napisał, że „skupił w swych rękach nadmierną władzę” i że „jest zbyt brutalny”.
 
Lenin zmarł 21 stycznia 1924 o godzinie 18.50 w wieku 53 lat. Przed śmiercią przekazał żonie dokumenty, w tym [[Testament Lenina|testament]], który Krupska odczytała na XIII Kongresie partii w maju 1924 roku. Lenin w swoich zapiskach charakteryzował, pod kątem predyspozycji do kierowania RKP(b), sześciu czołowych przywódców bolszewickich: [[Lew Trocki|Trockiego]], [[Grigorij Zinowjew|Zinowjewa]], [[Lew Kamieniew|Kamieniewa]], [[Nikołaj Bucharin|Bucharina]] („ulubieńca partii”), [[Jurij Piatakow|Piatakowa]] i [[Józef Stalin|Stalina]]. Lenin nie wskazał jednoznacznie swojego następcy, dostrzegając w każdym z wymienionych zarówno zalety, jak i wady; „testament” koncentrował się głównie na Trockim, którego Lenin nazwał najwybitniejszym (jednak zarzucił mu niebolszewizm) i Stalinie (wobec którego największy zarzut dotyczył zbytniej brutalności i braku ogłady). Dokument został odczytany jedynie w regionalnych grupach delegatów podczas XIII Zjazdu RKP(b) i następnie, ponieważ nie był przeznaczony do publikacji, utajniony, po czym krążył tylko jako tzw. [[Wydawnictwo podziemne|samizdat]]. W okresie stalinowskim (zwłaszcza w okresie [[Wielki terror (ZSRR)|wielkiego terroru]]) samo posiadanie tekstu testamentu politycznego Lenina stanowiło już podstawę do aresztowania i wyroku z [[Artykuł 58 (radziecki kodeks karny)|art. 58 kodeksu karnego RFSRR]] za „podżeganie do terroru” (poprzez wezwanie do usunięcia Stalina ze stanowiska)<ref>Trotsky, Leon. My Life (1930) The Marxists Internet Archive.</ref>.
 
Rząd sowiecki ogłosił śmierć Lenina publicznie dzień po jego zgonie<ref>Rice 1990. s. 7.</ref>. Pogrzeb odbył się 23 stycznia<ref>Rice 1990. s. 7–8.</ref>, a w ciągu najbliższych trzech dni grób wodza odwiedziło około miliona żałobników z całego Związku Radzieckiego<ref>Rice 1990. s. 9.</ref>.
 
== Ideologia polityczna ==
{{Komunizm}}
{{Osobny artykuł|leninizm}}
Lenin był rewolucyjnym marksistą. Jego teoria rewolucji mówiła o konieczności gwałtownego obalenia kapitalizmu przez rewolucję komunistyczną. Po rewolucji nastąpić miał etap [[Dyktatura proletariatu|dyktatury proletariatu]], zarządzanej przez partię awangardową. Poglądy te dały początek filozofii leninizmu. Po stadium dyktatury proletariatu miało zostać zbudowane bezpaństwowe i bezklasowe społeczeństwo komunistyczne<ref>Volkogonov 1994, s. 206.</ref>. Na leninizm w znaczący sposób wpłynęły przedmarksistowskie nurty rosyjskiej myśli socjalistycznej w tym narodnictwo<ref>Service 2000, s. 173.</ref> (choć on sam wyśmiewał marksistów, którzy przyjęli część poglądów od niemarksistowskich filozofów i socjologów współczesnych<ref>Service 2000, s. 203.</ref>). Lenin uważał, że jego interpretacja marksizmu jest jedyną autentyczną<ref>Service 2000, s. 237.</ref>.
 
Był [[Internacjonalizm|internacjonalistą]] i zapalonym zwolennikiem rewolucji światowej. Uważał, że nacjonalizm i pojęcie granic jest przestarzałe i odwraca uwagę od pojęcia [[Walka klas|walki klasowej]]<ref>Fischer 1964, s. 54; Pipes 1990, s. 352.</ref>. Jego zdaniem w ramach rewolucji socjalistycznej procesem nieuniknionym było „łączenie narodów” i ustanowienie „Stanów Zjednoczonych Świata”<ref>Fischer 1964, s. 88–89.</ref>. Był przeciwnikiem [[federalizm]]u uważając, że lepsze od niego jest scentralizowane państwo unitarne<ref name="Fischer 1990, s. 87">Fischer 1990, s. 87.</ref>. Pozostawał antyimperialistą i zwolennikiem poglądu zakładającego, że wszystkie narody zasługują na „prawo do samostanowienia”<ref name="Fischer 1990, s. 87" />. Popierał przez to walki narodowowyzwoleńcze (twierdząc nawet, że dopuszczalna jest próba oderwania się mniejszości narodowej od państwa socjalistycznego, które nie jest wolne od błędów lub niedociągnięć)<ref>Fischer 1990, s. 91, 93.</ref>. Ostrej krytyce poddawał zjawisko antysemityzmu w Imperium Rosyjskim, twierdząc, że „To nie Żydzi są wrogami ludu pracującego. Wrogami pracowników są kapitaliści wszystkich krajów”<ref>[https://www.marxists.org/archive/lenin/works/1919/mar/x10.htm V.I. Lenin, ‘Anti-Jewish Pogroms’ (1919), Lenin Internet Archive.]</ref>.
 
Uważał, że demokracja przedstawicielska jest iluzją prawdziwej demokracji i służy utrzymaniu dyktatury burżuazyjnej. Jako przykład dyktatury burżuazyjnej podawał [[Stany Zjednoczone]]. Jego zdaniem obie partie dwupartyjnego systemu USA były prowadzone przez „sprytnych miliarderów”<ref name="Rice 1990, s. 121">Rice 1990, s. 121.</ref>.
 
=== Pisarstwo ===
Był płodnym teoretykiem politycznym i filozofem piszącym o praktycznych aspektach przeprowadzenia rewolucji<ref>{{cytuj |autor = Leszek Kołakowski |tytuł = Główne nurty marksizmu (2) Rozwój |wydawca = Zysk i S-ka |data = 2000 |miejsce = Poznań |s = 421–554}}</ref>. Pisał ulotki, artykuły i książki bez niczyjej pomocy aż do czasu choroby<ref>Триумф и Трагедия – И.В. Сталин: политический портрет. Дмитрий Волкогонов. Książka 1, Część 1, s. 110. Новости Publications. Moskwa. 1989.</ref>. Stale korespondował z sojusznikami i przyjaciółmi z Rosji, jak i z całego świata. Jego ''Dzieła zebrane'' obejmującą 54 tomy, z którego każdy liczy około 650 stron. 45 tomów zostało przetłumaczonych na język angielski przez Oficynę Postępową Moskwy w latach 1960–1970<ref>[https://www.marxists.org/archive/lenin/works/cw/index.htm „Lenin Collected Works”. Marxists.org.]</ref>.
 
Po jego śmierci cenzura ZSRR selektywnie ocenzurowała jego pisma w celu ustanowienia dogmatu o nieomylności Lenina, Stalina (jego następcy) i Komitetu Centralnego partii<ref>Trotsky, Leon (1930). ''Volume Three: The Triumph of the Soviets''; Appendix No. 1. The History of the Russian Revolution.</ref>. W okresie rządów Stalina usunięto z prac Lenina wszystkie informacje o sprzeczności z osobą Stalina i jego poglądami<ref>[http://www.nytimes.com/1996/10/27/books/censored-by-his-own-regime.html Figes, Orlando (27 października 1996). ''Censored by His Own Regime'', „The New York Times”.]</ref>.
 
== Życie prywatne i charakterystyka ==
[[Plik:Lenin' family.jpg|thumb|Lenin z rodziną, Kreml 1920. Siedzą: Lenin, żona [[Nadieżda Krupska|Nadieżda]], siostra [[Anna Jelizarowa-Uljanowa|Anna]]. Stoją: siostra [[Marija Uljanowa|Maria]], brat [[Dmitrij Uljanow|Dymitr]] (z kotem) i Georgij Łozgaczow (adoptowany syn Anny)]]
[[Plik:KrupskayaYLenin1922PorMariaUlyanova.jpg|thumb|Lenin i Krupska w Gorkach, 1922 rok]]
Historyk [[Richard Pipes]] zauważa, że Lenin posiadał dużą charyzmę i osobisty magnetyzm<ref>Pipes 1990, s. 348.</ref> oraz wykazywał „niezwykłą zdolność do zdyscyplinowanej pracy i całkowitego zaangażowania w sprawę rewolucyjną”<ref>Pipes 1990, s. 351.</ref>. Przyjaciel Lenina, Gorki, opisywał go z kolei jako osobę „zbyt zwyczajną” i nie dającą „wrażenia bycia liderem”<ref>Fischer 1964, s. 57.</ref>. Biograf Louis Fischer opisał go jako „miłośnika radykalnej zmiany”<ref>Fischer 1964, s. 47.</ref>, dla którego „na ziemi nigdy nie było niczego pośrodku, wszystko było albo czarne albo czerwone”<ref>Fischer 1964, s. 148.</ref>. Historyk i biograf Robert Service twierdził że Lenin był osobą silnie emocjonalną i skrajnie nienawidzącą władz carskich<ref>Fischer 1964, s. 44; Service 2000, s. 81.</ref>. Według Service’a Lenin był silnie „emocjonalnie przywiązany” do swoich ideologicznych bohaterów (Marksa, Engelsa i Czernyszewskiego) i posiadał portret każdego z nich<ref>Service 2000, s. 118.</ref>.
 
Zdaniem Service’a, Lenin był człowiekiem „kapryśnym i niestabilnym”<ref>Service 2000, s. 116.</ref>. Pipes i Fischer zgodnie twierdzą, że przywódca rewolucji był nietolerancyjny wobec opozycji i będąc osobą nieskłonną do kompromisów<ref>Fischer 1964, s. 69.</ref>, odrzucał opinie, które różniły się od jego własnych poglądów<ref>Fischer 1964, s. 67; Pipes 1990, s. 353.</ref>. Według Service’a bardzo rzadko przyznawał się do własnych błędów<ref>Service 2000, s. 244.</ref>, a Fischer określa go mianem „zdeterminowanego ideologicznego fanatyka”<ref>Fischer 1964, s. 21–22.</ref>.
 
Według [[Dmitrij Wołkogonow|Dmitrija Wołkogonowa]] był człowiekiem dobrodusznym, lubiącym zwierzęta, łagodnym, który uwielbiał się śmiać (wykazywał skłonności do [[Czarny humor|czarnego humoru]]), z drugiej zaś strony jego zachowanie zupełnie zmieniało się, jeśli chodziło o politykę. W niej pozostawał bezkompromisowy, brutalny i mściwy<ref name="Volkogonov 1994, s. 200" />.
 
Oprócz rosyjskiego, biegle mówił i czytał po francusku, niemiecku i angielsku<ref name="Service 2000, s. 242">Service 2000, s. 242.</ref>. W trosce o sprawność fizyczną, regularnie ćwiczył<ref name="Service 2000, s. 242" />, jeździł na rowerze, pływał i polował<ref>Fischer 1964, s. 56; Rice 1990, s. 106; Service 2000, s. 160.</ref>, a w górach Szwajcarii rozwinął pasję do górskich wędrówek<ref>Read 2005, s. 20, 64, 132–37.</ref>. Pogardzał nieporządkiem, cały czas utrzymywał schludny wygląd biurka i zaostrzał ołówki<ref>Service 2000, s. 99–100, 160.</ref>. W trakcie pracy nalegał na utrzymanie całkowitej ciszy<ref>Service 2000, s. 160.</ref>. Według Fischera cechowała go „minimalna próżność”<ref>Fischer 1964, s. 245.</ref>. Stąd też nie lubił [[Kult jednostki|kultu jednostki]], który radziecka administracja zaczęła budować wokół niego pod koniec życia (zauważając jednak, że może on w przyszłości mieć wpływ jednoczący na stworzony przez niego ruch)<ref>Pipes 1990, s. 349–350.</ref>. Po godzinnym spotkaniu z Leninem, filozof [[Bertrand Russell]] stwierdził, że rosyjski polityk był osobą bardzo przyjacielską i skromną<ref>[http://www.gutenberg.org/ebooks/17350?msg=welcome_stranger Russell, Bertrand (1921). ''The Practice and Theory of Bolshevism''. Londyn: George Allen and Unwin Ltd.]</ref>.
 
Choć był politycznym radykałem, zajmował bardzo [[Konserwatyzm|konserwatywną]] postawę wobec [[seks]]u i instytucji małżeństwa<ref>Fischer 1964, s. 79.</ref>. Przez całe dorosłe życie był w związku z Nadieżdą Krupską, którą poślubił. Krupska podzielała marksistowskie poglądy Włodzimierza. Para nie mogła mieć dzieci, nad czym zresztą bardzo ubolewała<ref>Service 2000, s. 199.</ref>. Małżonkowie często jednak pomagali swoim przyjaciołom w opiece nad ich potomstwem<ref>Service 2000, s. 213.</ref>.
 
Lenin był ateistą i uważał, że socjalizm jest z natury ateistyczny, odrzucając w ten sposób [[socjalizm chrześcijański]]<ref>Fischer 1964, s. 40–41; Service 2000, s. 149.</ref>. Prywatnie był krytyczny wobec swojej rosyjskiej ojczyzny, opisując ją jako kraj będący daleko w tyle za Europą i bliższy Azji<ref name="Rice 1990, s. 121" />. Już od lat młodzieńczych pragnął, aby Rosja zbliżyła się kulturowo do Zachodu<ref name="Service 2000, s. 389" />.
 
== Oceny ==
Według biografa Lenina, Davida Shuba, Lenin „stanowi podstawę dzisiejszego ruchu komunistycznego”<ref>Shub 1966, s. 10.</ref>. Po śmierci Lenina administracja Stalina stworzyła ideologię zwaną jako marksizm-leninizm. Nazwa ta została wyodrębniona, aby odróżniać ją od doktryn rywalizujących z nią w ramach ruchu komunistycznego<ref>Shub 1966, s. 9.</ref>. Sam Lenin został uznany przez komunistów za „największego geniusza ludzkości” i „przywódcę oraz nauczyciela narodów całego świata”<ref>Hasło „Lenin” w ''International Encyclopedia of the Social Sciences'', 1968.</ref>. Do dziś pozostaje bardzo kontrowersyjną i budzącą podziały postacią. Zainspirował całe rzesze rewolucjonistów, wśród których znaleźli się [[Mao Zedong]], [[Fidel Castro]] czy [[Hồ Chí Minh]]<ref>Biography (TV series) – Vladimir Lenin, Voice of Revolution, A&E Network, 2005, ASIN B000AABKX6.</ref>. Wpływy ideologiczne leninizmu na komunistów, szczególnie tych zachodnich, zmalały dopiero po 1968 roku<ref>[http://www.britannica.com/biography/Vladimir-Ilich-Lenin Resis, Albert. „Vladimir Ilich Lenin”. Encyclopædia Britannica.]</ref>.
 
Sympatycy postrzegają go jako bojownika o dobrobyt ludzi i lepsze warunki pracy, podczas gdy krytycy widzą w nim dyktatora, który stworzył system jednopartyjny. Rzeczą bezsprzeczną pozostaje fakt, że Lenin miał znaczący wpływ na międzynarodowy ruch komunistyczny i jest jedną z najbardziej wpływowych i kontrowersyjnych postaci XX wieku<ref>Service 2000, s. 506.</ref>.
 
Amerykański tygodnik „[[Time (tygodnik)|Time]]” umieścił go na liście [[Time 100: Najważniejsi ludzie stulecia|Stu najważniejszych ludzi stulecia]] i w gronie 25 ikon politycznych wszech czasów<ref>[http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2046285_2045996_2046096,00.html Top 25 Political Icons: Lenin].</ref>.
 
== Upamiętnienie ==
[[Plik:Mauzoleumlenina.jpeg|thumb|[[Mauzoleum Lenina]] na [[Plac Czerwony w Moskwie|placu Czerwonym]] w Moskwie, na tle murów [[Kreml moskiewski|Kremla]]]]
W samym Związku Radzieckim imię Lenina nadano wielu miastom, dzielnicom, szczytowi, jezioru, rzece i kanałom – nosiło je co najmniej sto kilkadziesiąt obiektów geograficznych, w tym drugie pod względem wielkości miasto kraju. Miasto [[Petersburg|Sankt Petersburg]], gdzie rozpoczęły się zarówno rewolucja lutowa, jak i październikowa, w 1924 roku w cztery dni po śmierci Lenina zostało przemianowane na Leningrad. W 1991 roku rząd przywrócił nazwę miasta, zachowując przy tym nazwę [[obwód leningradzki]]. Jego imieniem nazwano także [[Uljanowsk]] (dawniej Symbirsk), gdzie Lenin urodził się i [[obwód uljanowski]]. [[Giumri]] w [[Armenia|Armenii]] od 1924 do 1990 nosiło nazwę ''Leninakan''<ref>{{Cytuj |autor = Mohammad H. Tamdgidi |tytuł = Gurdjieff and Hypnosis: A Hermeneutic Study |data = 2009 |isbn = 9780230102026 |miejsce = New York |wydawca = Palgrave Macmillan |s = 237 |oclc = 608023850}}</ref>, a miasto [[Chodżent]] w latach 1936–1991 nazwę ''Leninabad''<ref>[http://www.asraresokhan.com/khujand.html „Khujand”. AS Rare so Khan.]</ref>. Istniało kilka miejscowości o nazwie Lenino, Uljanowsk i inne, oraz trzeci pod względem wysokości szczyt ówczesnego ZSRR – [[Szczyt Lenina]]. Jego imię nosi [[planetoida]] [[(852) Wladilena]]<ref>Lutz D. Schmadel, ''Dictionary of Minor Planet Names'', Springer Science & Business Media, s. 123, {{ISBN|9783662066157}}.</ref>.
 
W czasach radzieckich w [[Europa Wschodnia|Europie Wschodniej]] wzniesiony został szereg [[pomnik]]ów Lenina. Choć niektóre z nich zostały następnie usunięte, większość nadal stoi. Po tym okresie sporadycznie wznoszono nowe pomniki wodza rewolucji, m.in. na Ukrainie<ref>[http://www.unian.info/society/214009-two-lenin-monuments-opened-in-luhansk-oblast.html Two Lenin monuments opened in Luhansk Oblast, UNIAN (22 kwietnia, 2008)].</ref>. Generalnie jednak po upadku ZSRR w wielu krajach, prócz Federacji Rosyjskiej, zaczęto burzyć lub demontować jego posągi. Szczególnie mocno pomniki Lenina ucierpiały na Ukrainie w trakcie i po [[euromajdan]]ie<ref>[http://www.bbc.com/news/world-europe-26306737 „Ukraine crisis: Lenin statues toppled in protest”. BBC. 2014-02-22.]</ref>. W Rosji na straży tych pomników stoi zarówno [[Komunistyczna Partia Federacji Rosyjskiej]] (z której inicjatywy wciąż powstają nowe pomniki), jak i prawicowa [[LDPR|Liberalno-Demokratyczna Partia Rosji]]<ref>[https://www.rt.com/politics/lenin-monuments-removed-squares-131/ „All monuments of Lenin to be removed from Russian cities”, RT].</ref>.
 
Mimo sprzeciwów rodziny i wbrew woli samego Lenina, z inicjatywy Stalina zwłoki Lenina [[Mumifikacja|zmumifikowano]] i udostępniono do oglądania w [[Mauzoleum Lenina|mauzoleum na Placu Czerwonym]]. Nowe władze partyjne postanowiły wykorzystać autentyczną popularność i autorytet Lenina i przenieść ją na partię „leninowską”. Legendę Lenina wykorzystał Stalin do budowania własnego kultu jako „następcy”. W czasach radzieckich cytaty z jego dzieł były koniecznym uzupełnieniem dzieł naukowych, imię Lenina nosiła organizacja młodzieżowa (''Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży'' – WLKSM), akademia nauk rolniczych i wiele innych instytucji. Nagradzano [[Order Lenina|orderami]] i [[Medal jubileuszowy „W upamiętnieniu 100-lecia urodzin Władimira Iljicza Lenina”|medalami]] imienia Lenina oraz wręczano nagrody imienia Lenina<ref>{{cytuj pismo |autor = L.R. (Lech Ratajski) |autor link = Lech Ratajski |tytuł = Imię Lenina na mapach |czasopismo = Poznaj Świat |wolumin = 2 |wydanie = |strony = II/24–25 |miesiąc = luty |rok = 1970 |wydawca = Polskie Towarzystwo Geograficzne}}</ref>.
 
Prezydent Ekwadoru nazywa się [[Lenín Moreno]] – imię Lenín dostał na cześć Włodzimierza Lenina<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.theguardian.com/world/2013/feb/19/laughing-ecuador-president-moreno-quits |tytuł = Ecuador’s Lenín Moreno gives revolutionary turn by quitting while on top |data = 2013-02-19 |opublikowany = theguardian.com |język = en |data dostępu = 2017-02-09}}</ref>.
[[Plik:Lenin z Poronina.jpg|mały|upright|Pomnik Lenina Dimitri Schwarza pierwotnie stojący w Poroninie, obecnie w Kozłówce]]
 
=== Literatura ===
Lenin upamiętniony został w wielu utworach prozatorskich oraz poetyckich służących [[Propaganda komunistyczna|komunistycznej propagandzie]]. Leninowi swoje utwory poświęcili:
* [[Aleksander Abaszeli]] wiersz ''„Serce Lenina”'' z 1940 roku{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=11}},
* [[Rafael Alberti]] wiersz ''„Morze Czarne”''{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=12}},
* [[Demian Biedny]] wiersz ''„Płatki śniegu”''{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=18}},
* [[Bertolt Brecht]] wiersz ''„Jak tkacze dywanów z Kujan-Bułak uczcili Lenina”''{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=20}},
* [[Władysław Broniewski]] wiersz ''„Pokłon Rewolucji Październikowej”''{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=23}},
* [[Stanisław Dobrowolski]] wiersz ''„Październik”''{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=32}},
* [[Konstanty Ildefons Gałczyński]] wiersz ''„Przed mauzoleum Lenina”''{{odn|Stefan Klonowski|1970|s=33}}
 
Przykładem krytycznej biografii Lenina jest:
* [[Ferdynand Ossendowski|Antoni Ferdynand Ossendowsk]]<nowiki/>i – ''[[Lenin (powieść Ferdynanda Ossendowskiego)|Lenin]]''
 
== Przypisy ==
{{Przypisy}}
 
== Bibliografia ==
* Fischer, Louis (1964). ''The Life of Lenin. London: Weidenfeld and Nicolson''. {{ISBN|978-1842122303}}.
* Hazard, John N. (1965). „Unity and Diversity in Socialist Law”. Law and Contemporary Problems 30 (2): 270–290.
* Pipes, Richard (1990). ''The Russian Revolution: 1899–1919''. Londyn: Collins Harvill. {{ISBN|978-0679736608}}.
* Read, Christopher (2005). ''Lenin: A Revolutionary Life''. Londyn: Routledge. {{ISBN|978-0-415-20649-5}}.
* Rice, Christopher (1990). ''Lenin: Portrait of a Professional'' Revolutionary. Londyn: Cassell. {{ISBN|978-0304318148}}.
* Service, Robert (2000). ''Lenin: A Biography''. Londyn: Macmillan. {{ISBN|9780333726259}}.
* Shub, David (1966). ''Lenin: A Biography'' (revised ed.). Londyn: Pelican.
* Solzhenitsyn, Alexander ([[Aleksandr Sołżenicyn]]) (1976). ''Lenin in Zürich''. H.T. Willetts (tłumaczenie). Nowy Jork: Faber, Straus & Giroux.
* Volkogonov, Dmitri ([[Dmitrij Wołkogonow]]) (1994). ''Lenin: Life and Legacy’. Harold Shukman (tłumaczenie). Hammersmith: HarperCollins. {{ISBN|978-0002551236}}.''
* {{Cytuj książkę |autor = Stefan Klonowski |tytuł = Lenin: poezja, pieśń, proza |url = |wydawca = Wydawnictwo Związkowe CRZZ |miejsce = Warszawa |data = 1970 |odn = tak}}
 
== Linki zewnętrzne ==
Teksty Lenina w języku polskim:
* [http://www.1917.net.pl/?q=node/90/ Na portalu Władza Rad]
* [http://www.marxists.org/polski/lenin/index.htm Na Marxists.org]
* [http://www.skfm.dyktatura.info/downloads.php?cat_id=35 Na witrynie SKFM UW]
* [http://maopd.wordpress.com/okres-leninowski/wlodzimierz-lenin/ Na stronach MAOPD]
Teksty o Leninie w języku polskim:
* [http://www.praktykateoretyczna.pl/paul-le-blanc-lenin-i-luksemburg-o-sobie-nawzajem Paul Le Blanc,'' Lenin i Luksemburg o sobie nawzajem'', Praktyka Teoretyczna]
Fragmenty przemówień i inne dźwięki:
* [http://vvl.lib.msu.edu/showfindingaid.cfm?findaidid=Lenin&query=Lenin&startdate=0&startmonth=0&startyear=0&enddate=31&endmonth=12&endyear=12&rowstart=1 Biblioteka Uniwersytetu Michigan] {{lang|en}}
* [http://encarta.msn.com/media_461535623_761562790_-1_1/Vladimir_Lenin.html MSN encarta] {{lang|en}}
 
{{Przywódcy ZSRR}}
{{Premierzy ZSRR}}
{{Premierzy Rosji}}
{{Kontrola autorytatywna}}
 
{{SORTUJ:Lenin, Włodzimierz}}
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Włodzimierz_Lenin”