Kampania o Hunzę i Nagir: Różnice pomiędzy wersjami

|konflikt = [[Imperium brytyjskie|brytyjskie wojny kolonialne]]: Azja: [[Wielka Gra]] (1830–1907)

|dowódca1 = płk. Algernon Durand (ranny 2 XII); kpt. J. E. Bradshaw (od 2 XII)

|siły1 = ok. 1 tys. żołnierzy: gurkhowie: 188, saperzy wojsk inżynieryjnych: 7, piechota pendżabska: 28, piechota pasztuńska: 200, piechota bryt.: 661, 2 działa

|współrzędne = 36°14'0214′02.9"N9″N 74°24'5524′55.1"E1″E

Dla Brytyjczyków ostatnie dekady XIX w. oznaczała wzmożenie bojowych i dyplomatycznych wysiłków o ustanowienie korzystnego dla nich układu sił na granicy północno-zachodniej<ref>{{Cytuj |autor = Jan Kieniewicz |tytuł = Historia Indii |data = 1985 |isbn = 8304018969 |wydanie = II |miejsce = Wrocław |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich}}</ref> (zwanej też Krwawą Granicą<ref>{{Cytuj |autor = Kazimierz Dziewanowski |tytuł = Brzemię białego człowieka. Jak zbudowano Imperium Brytyjskie |data = 1996 |isbn = 8385249923 |wydanie = II |miejsce = Warszawa |wydawca = Oficyna Wydawnicza Rytm |s = 504}}</ref>), a w szczególności w północno-zachodniej części Kaszmiru, gdzie spotykały się granice trzech mocarstw: Indii Brytyjskich, Chin i Rosji<ref name=":0">{{Cytuj |autor = E.F. Knight |tytuł = Where Three Empires Meet. A Narrative of Recent Travel in Kashmir, Western Tibet, Gilgit, and the Adjoining Countries |data = 1895 |miejsce = London |wydawca = Longmans, Green and Co. |archiwum = https://archive.org/stream/wherethreeempir00kniggoog?ref=ol#page/n5/mode/2up |język = en}}</ref>. Okres rywalizacji między carską Rosją a Imperium Brytyjskim określono już przed połową XIX w. jako Wielką Grę (''Great Game'')<ref>{{Cytuj |autor = Seymour Becker |tytuł = The ‘Great Game’: The History of an Evocative Phrase |czasopismo = Asian Affairs |data = 2012 |wolumin = Volume 43 |s = 61-8061–80 |doi = 10.1080/03068374.2012.646404 |język = en}}</ref>. W rozgrywce na pograniczach afgańskim, chińskim i kaszmirskim strategiczne położenie zajmowała Dolina Hunzy, otoczona trudno dostępnymi łańcuchami gór Karakorum, przez które prowadziły od stuleci trasy handlowe karawan i pielgrzymkowe, łączącej [[Azja Środkowa|Azję Środkową]] z [[Subkontynent indyjski|subkontynentem]].<ref name=":04">{{Cytuj |autor = Robert A. Huttenback |tytuł = The 'Great‘Great Game'Game’ in the Pamirs and the Hindu-Kush: The British Conquest of Hunza and Nagar |czasopismo = Modern Asian Studies |data = 1975 |wolumin = Vol. 9, No. 1 |wydawca = Cambridge University Press |s = 1-291–29 |jstor = 311795 |język = en}}</ref>. Kontrolę nad centralną częścią doliny wzdłuż [[Hunza (rzeka)|rzeki Hunza]] sprawowały niewielkie księstwa Hunzy i Nagiru<ref name=":23">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads |data = 2020 |isbn = 9783447113694 |miejsce = Wiesbaden |wydawca = Harrassowitz Verlag |język = en}}</ref>. Choć formalnie niezależne, oba płaciły od 1841 r. trybuty lenne [[Maharadża|maharadży]] [[Kaszmir (region)|Kaszmiru]], a ich władcy (zwani ''tham'') deklarowali równocześnie lojalność wobec Chin i słali podarki do [[Kaszgar|Kaszgaru]].u<ref name=":04" />. <gallery>

Plik:Making of a frontier - five years'years’ experiences and adventures in Gilgit, Hunza, Nagar, Chitral & the eastern Hindu-Kush (IA makingoffrontier00durarich).pdf|alt=okładka 1. wydania Making of a Frontier|A. Durand, ''Making of a Frontier'' (1899)

Plik:Campaigns on the North-west Frontier (IA campaignsonnorth00nevi).pdf|alt=okładka 1. wydania Campaings on the North-West Frontier|H.L. Nevill, ''Campaigns on the North-West Frontier'' (1912)

[[Plik:Central Asia in 1873 (detail of a map).jpg|mały|243x243px|Fragment ang. mapy z 1873 r. przedstawiający odcinek granicy pn.-zach., gdzie stykały się terytoria: Afganistanu (fioletowy), Chin (zielony), Rosji (jasnobrązowy), Turkiestanu (żółty) i Indii Brytyjskich, obejmujących tu Kaszmir, (czerwony).]]

Nawiązanie przez thama Safdara Ali Chana, tuż po objęciu władzy<ref>{{Cytuj |autor = R.A. Huttenback |tytuł = The 'Great‘Great Game'Game’ in the Pamirs and Hindu-Kush |data = 1975 |cytat = „In November 1886, the viceroy forwarded to London the news that Safdar Ali Khan had murdered his three brothers and his father, Ghazan Khan, and hadapproproated the throne of Hunza to himself”}}</ref> w Hunzie w 1886 r., dobrych relacji z thamem Nagiru Azurem Chanem II (przypieczętowanych ślubem syna Azura Chana z córką Safdara Ali Chana)<ref>{{Cytuj |tytuł = 200 Relationship Between Mir Safdar Khan and Raja Azur Khan.rtf |data dostępu = 2021-01-07 |opublikowany = docs.google.com |url = https://docs.google.com/document/d/1rqUh1bj_iWQg0t_TxGxDv8ihZ3zM9aD_v6xnHJZXNF0/mobilebasic?pli=1&hl=en_US}}</ref> zostało przez Brytyjczyków zinterpretowane jako utworzenie przez [[Hunza (księstwo)|Hunzakuts]] i [[Nagar (księstwo)|Nagarkuts]] nowego wspólnego frontu przeciwko maharadży (postrzeganym przez thamów jako chciwy i domagający się „podarków”).<ref name=":22">{{Cytuj |autor = Hermann Kreutzmann |tytuł = Hunza Matters. Bordering and ordering between ancient and new Silk Roads |data = 2020 |isbn = 9783447113694 |miejsce = Wiesbaden |wydawca = Harrassowitz Verlag |język = en}}</ref>. Ich sojusz w dalszej kolejności mógłby prowadzić do osłabienia kontroli władz kolonialnych nad Gilgitem<ref name=":3" />, sprawowanej w systemie dwuwładzy przez brytyjskiego Political Agent (stojącego na czele Gilgit Agency<ref name=":14">{{Cytuj |autor = Amar Singh Chohan |tytuł = The Gilgit Agency 1877-1935 |data = 1998 |isbn = 8171561462 |wydanie = II |miejsce = New Delhi |wydawca = Atlantic Publishers & Distributors |język = en}}</ref>) razem z reprezentantem maharadży kaszmirskiego (''wazīr-i-wazārat''), przy czym głos rozstrzygający należał w praktyce do tego pierwszego<ref name=":14" />.<ref name=":32">{{Cytuj |autor = Martin Sökefeld |tytuł = Anthropology of Gilgit-Baltistan, Northern Pakistan |czasopismo = EthnoScripts. Zeitschrift für Aktuelle Ethnologische Studien |data = 2014 |issn = 21997942 |wydanie = Jahrgang 16, Heft 1 |s = 9-299–29 |url = https://journals.sub.uni-hamburg.de/ethnoscripts/article/view/771 |język = en}}</ref>. Sprawowanie kontroli nad tymi terenami granicznymi w okresie rozstrzygającym o podziale między Rosję, Chiny i Imperium Brytyjskie tamtejszych stref wpływów miało dla tego ostatniego ogromne znaczenie strategiczne.<ref name=":04" />. W 1891 r. obaj władcy w Dolinie Hunzy, a szczególnie tham Hunzy, działali przekonani o swojej zdolności stawienia czoła zarówno Rosjanom, jak i Brytyjczykom w utrzymaniu niezależności swoich państewek, a tę wiarę w swą silną pozycję opierali na lennej przynależności do Chin<ref>{{Cytuj |autor = Robert A. Huttenback |tytuł = The 'Great‘Great Game'Game’ in the Pamirs and the Hindu-Kush |data = 1975 |cytat = Z listu Safdar Ali do A. Duranda 1. grudnia 1891: „(...) From olden times this country has been subject to the Grand Khakan [Emperor of China]. (...) From olden times having eaten the wealth of the Emperor of China, how can we not have bullets enough to last for a year?”}}</ref>.<ref name=":3" />. Brytyjczycy gromadzili kolejne wiadomości o utrzymywaniu przez Safdara Ali Chana równocześnie bezpośrednich kontaktów z rosyjskimi wysłannikami.<ref>{{Cytuj |autor = Algernon Durand |tytuł = The Making of a Frontier. Five Years'Years’ Experiences and Adventures in Gilgit, Hunza Nagar, Chitral, and the Eastern Hindu-Kush |data = 1899 |miejsce = London |wydawca = John Murray |archiwum = https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.208314/page/n11/mode/2up |język = en}}</ref><ref name=":03">{{Cytuj |autor = Robert A. Huttenback |tytuł = The 'Great‘Great Game'Game’ in the Pamirs and the Hindu-Kush: The British Conquest of Hunza and Nagar |czasopismo = Modern Asian Studies |data = 1975 |wolumin = Vol. 9, No. 1 |wydawca = Cambridge University Press |s = 1-291–29 |jstor = 311795 |język = en}}</ref>. Thamowie nie dotrzymywali ponadto układu, który w 1889 r. zawarł z nimi Political Agent w Gilgit płk. Algernon Durand, przewidującego, że w zamian za odstąpienie od napadów i rabunków na szlakach handlowych w Dolinie Hunzy (od stuleci Hunzakuts byli postrachem karawan wędrujących z północy na południe przez przełęcze ponad Doliną Hunzy<ref name=":23" />) oraz zgodę na pobyty w dolinie brytyjskich oficerów łącznikowych, wypłacane będzie thamom coroczne „odszkodowanie”.<ref name=":23" />. Nie dość, że Hunzukuts nadal łupili karawany i domagali się coraz wyższych pensji, to jeszcze w maju 1891 r. ruszyli zbrojnie przeciw kaszmirskiemu posterunkowi granicznemu w rejonie Chalt, co zresztą nie było wcale pierwszym atakiem Hunzakuts na kaszmirskie forpoczty w Dolinie Hunzy<ref name=":03" />. Powiadomiony o tym płk. Durand wysłał do Chaltu niewielki batalion (200 żołnierzy), który zajął fort w Chalcie jeszcze przed przybyciem Hunzakuts. Ci wycofali się z powrotem w głąb doliny, ale coraz bardziej zaogniony konflikt wymagał radykalnego rozwiązania, tym bardziej, że Brytyjczykom wiadomo było o bezpośrednich kontaktach między Hunzą i Nagirem a Rosją i Chinami, tłumaczących ich buńczuczną postawę wobec Brytyjczyków. Jej wyrazem było m.in. powiadomienie przez thama Hunzy we wrześniu agenta brytyjskiego w Gilgit o tym, że nie zezwala ani na budowę drogi w stronę Hunzy, ani na obecność brytyjskich posłańców w drodze przez dolinę<ref name=":03" />.

Trudno dostępne położenie księstw Hunzy i Nagiru, sprzyjające samoobronie, okazało się teraz mniej korzystne, gdyż thamowie nie wiedzieli, że przez całe lato i wczesną jesień w Gilgit i niższych partiach doliny miały miejsce przygotowania do akcji wojskowej, mającej na celu podporządkowanie militarne księstw Koronie.<ref name=":13">{{Cytuj |autor = H.L. Nevill |tytuł = Campaigns on the North-West Frontier |data = 1912 |miejsce = London |wydawca = John Murray |s = 130-149130–149 |archiwum = https://archive.org/stream/campaignsonnorth00nevi#page/148/mode/2up |język = en}}</ref> . Wzmocniono stan jednostki stacjonującej w Gilgit zarówno pod względem ilości żołnierzy, jak i wyposażenia. W połowie listopada przystąpiono do przygotowań do budowy drogi, by wkrótce dowiedzieć się, że siły z Hunzy zajęły umocnioną wioskę Maium, a te z Nagiru wioskę Nilt. Na przedstawione thamom ultimatum, domagające się zarówno utrzymania warunków wcześniejszego układu, jak i umożliwienia budowy drogi łączącej Gilgit z centralną częścią doliny, Brytyjczycy otrzymali w ostatnich dniach listopada odpowiedź sformułowaną w bojowym duchu („bellicose spirit”<ref name=":13" />). Nie pozostawiało to im wyboru. Marszem ok. tysięcznego oddziału (zakładano, że wspólne siły Hunzy i Nagiru osiągną ok. 5 tys. zdolnych do walki mężczyzn), rozpoczęto ofensywę pod dowództwem płk. Duranda. Dodatkowo ok. tysiącem żołnierzy obsadzono stanowiska w Gilgit i wzdłuż całej trasy marszu w celach obronnych i komunikacyjnych. Postępując terenem na lewym brzegu Hunzy, co niejednokrotnie wymagało pokonywania ogromnych trudności terenowych, dotarto do ufortyfikowanej wioski Nilt na terenie Nagiru. Zdobyto ją po zaciekłym oporze 2. grudnia kosztem sześciu zabitych i 30 rannych. Wśród nich był też Durand, który przekazał dowództwo kpt. L.J.E. Bradshawowi. Większość Nagarkuts uciekła do Hunzy, wielu zginęło, wzięto też jeńców. Na następny dzień, podczas prac przy naprawie drogi, Brytyjczycy znaleźli się pod tak ciężkim obstrzałem z flank Tholu, że dalszych prac zaprzestano. Twierdze w głębi doliny: Maiun po drugiej stronie rzeki i Thol na stronie nagirskiej, przedstawiały się jako znacznie trudniejsze do zdobycia tak ze względu na ich obronne umocnienia, jak i położenie w widłach rwących rzek. Obsadę Tholu oceniano na ok. 400 dobrze uzbrojonych mężczyzn, a jej fortyfikacje (także naturalne) na wymagające dłuższego oblężenia. Pierwsza próba zdobycia Tholu, podjęta 8. grudnia, nie powiodła się. Emisariusze z Hunzy zaproponowali negocjacje, pod warunkiem jednak, że Brytyjczycy wycofają ultimatum, ale ofertę tę odrzucono. Po kolejnym tygodniu rekonesansów, przegrupowań, sypania [[Redan (fortyfikacja)|redanów]] i wymiany strzałów, a także nieudanym ataku na fort Maiun, w nocy z 19 na 20 grudnia podjęto przygotowaną dokładnie ofensywę, w trakcie której zdobyto fortyfikacje Tholu i wdarto się do wioski. Po trudnej walce pojmano uciekających Nagarkuts, wielu z nich zostało zabitych, reszta uciekła w górę doliny. Ruszono za nimi w pościg i wkrótce 92 Hunzakuts dobrowolnie oddało się w ręce Brytyjczyków. W sumie tego dnia pojmano 115 walczących po stronie Hunzy i Nagiru, straty po stronie brytyjskiej to czterech rannych. Nazajutrz ruszono dalej w głąb doliny, nie napotykając oporu. Wkrótce przyjęto kapitulację pozostałych Hunzakuts, a także thama Nagiru. Jak się okazało, władca Hunzy tham Safdar Ali wraz z 400 towarzyszami i kosztownościami, jakie tylko zdołali unieść, uciekli w stronę [[Kilik (przełęcz)|przełęczy Kilik]] i chińskiej granicy, pozostawiając swoich poddanych własnemu losowi. Ruszono co prawda za nim w pościg, ale zaprzestano go na chińskiej granicy.<ref name=":13" />. Rebelię<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = Discord in Pakistan’s Northern Areas |czasopismo = Asia Report |data = 2007 |wolumin = N°131 |miejsce = Islamabad/Brussels |wydawca = International Crisis Group |archiwum = https://web.archive.org/web/20160520051413/http://www.crisisgroup.org/~/media/Files/asia/south-asia/pakistan/131_discord_in_pakistan_s_northern_areas.pdf |język = en}}</ref> w Dolinie Hunzy uznano za skutecznie stłumioną.<ref name=":0" />.

[[Plik:Baltit Fort ca. 1890.jpg|mały|330x330px|Baltit Fort na wzniesieniu ponad ufortyfikowaną wioską (''khan'') Baltit na rycinie z dzieła E.F. Knighta ''Where Three Empires Meet'' (1897) ]]

Thama Nagiru, Zafara Chan, który od początku był niechętny zbrojnej konfrontacji<ref>{{Cytuj |autor name= E.F. Knight |tytuł = Where Three Empires Meet. A Narrative of Recent Travel in Kashmir, Western Tibet, Gilgit, and the Adjoining Countries |data = 1895 |miejsce = London |wydawca = Longmans, Green and Co. |archiwum = https"://archive.org/stream/wherethreeempir00kniggoog?ref=ol#page/n5/mode/2up0" |język = en}}</ref>, przywrócono do godności władcy jego księstwa, ale był on tak schorowany, że w jego imieniu (i za zgodą urzędników Gilgit Agency) rządził właściwe jego syn Sikandar Chan<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Jürgen Frembgen |tytuł = Ethnographical Field-Research on the History and Culture of Nager: Some Preliminary Remarks on the Process of Settlement |czasopismo = Central Asiatic Journal |data = 1986 |wolumin = Vol. 30, No. 1/2 |wydawca = Harrassowitz Verlag |s = 31 |jstor = 41927519 |język = en}}</ref>. W Hunzie władzę objął Nazim Chan, przyrodni brat zbiegłego thama, a podstawą do oficjalnego odebrania władzy Safdarowi Ali była znaleziona w jego siedzibie ([[Baltit Fort]]) korespondencja z chińskimi i rosyjskimi władzami<ref name=":02">{{Cytuj |autor = Robert A. Huttenback |tytuł = The 'Great‘Great Game'Game’ in the Pamirs and the Hindu-Kush: The British Conquest of Hunza and Nagar |czasopismo = Modern Asian Studies |data = 1975 |wolumin = Vol. 9, No. 1 |wydawca = Cambridge University Press |s = 1-291–29 |jstor = 311795 |język = en}}</ref>. Oba księstwa poddano maharadży Kaszmiru, a tym samym znalazły się pod [[Rządy pośrednie|rządami pośrednimi]] Imperium Brytyjskiego, zachowując jednakowoż pełnię swobody w stanowieniu o swoich sprawach wewnętrznych.<ref name=":12">{{Cytuj |autor = H.L. Nevill |tytuł = Campaigns on the North-West Frontier |data = 1912 |miejsce = London |wydawca = John Murray |s = 130-149130–149 |archiwum = https://archive.org/stream/campaignsonnorth00nevi#page/148/mode/2up |język = en}}</ref>. Skomplikowane relacje z Chinami, które uważały Hunzę za swoje terytorium zależne (''dependency''), rozwiązano polubownie, zezwalając na dalsze płacenie przez księstwo Hunzy trybutów (bez jakichkolwiek intencji lub konsekwencji politycznych) w zamian za mianowanie brytyjskiego konsula w Kaszgarze i przyznanie Brytyjczykom takich samych przywilejów handlowych, jakimi cieszyła się Rosja.<ref name=":04" />. Przez niemal dwa lata, od sierpnia 1892 do późnej jesieni 1894, sytuację w Hunzie kontrolowała mała kompania [[Gurkhowie|Gurkhów]] i wyznaczony specjalnie do tego celu oficer polityczny (''political officer''), którą to funkcję powierzono [[Francis Edward Younghusband|F.E. Younghusbandowi]].<ref name=":02" />. Włączenie Doliny Hunzy pod zwierzchnictwo maharadży Kaszmiru, a tym samym Indii Brytyjskich<ref name=":0" />, pozwoliło skonsolidować także ten odcinek ich granic wzdłuż głównego grzbietu od zach. Karakorum po Pamir i Hindukusz.<ref name=":04" />. Hunza i Nagir do końca swego istnienia – w ramach Indii Brytyjskich do 1947 r., a jako księstwa na terenie Pakistanu do 1974 r. – nie były ani razu miejscem buntu czy innej otwartej rebelii.<ref name=":32" />.