Wikipedia

Lublin: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
WP:NAC uproszczenie zdań
Linia 38:
{{Wymowa|Pl-Lublin.ogg|'''Lublin'''}} ({{w języku|la|Lublinum}}) – [[miasto na prawach powiatu]] we wschodniej [[Polska|Polsce]], stolica [[województwo lubelskie|województwa]] i [[Powiat lubelski|powiatu lubelskiego]], centralny ośrodek [[aglomeracja lubelska|aglomeracji lubelskiej]]. [[Dane statystyczne o miastach w Polsce|Dziewiąte co do wielkości populacji]] miasto w Polsce, drugie w [[Małopolska|Małopolsce]]<!-- Zanim zechcesz usunąć: to nie jest błąd. Małopolska nie jest tym samym co obecne województwo małopolskie. Spójrz do hasła Małopolska. --> (339 547 mieszkańców w czerwcu 2020 roku<ref name="populacja2019" />). Pod względem powierzchni szesnaste (147,45&nbsp;km²).
 
Położone na [[Wyżyna Lubelska|Wyżynie Lubelskiej]] nad [[Bystrzyca (dopływ Wieprza)|Bystrzycą]], na dwóch odmiennych obszarach:. zachodnim,Część zachodnia oma urozmaiconejurozmaiconą rzeźbierzeźbę terenu,. zWystępują licznymitam wąwozami,liczne dolinamiwąwozy, wzgórzamidoliny orazi wierzchowinami,wzgórza. orazCzęść wschodnim,wschodnia jest płaskimpłaska. Historycznie Lublin jest ulokowany byłok. nieopodal170 granicykm Małopolski zod [[Ruś CzerwonaWarszawa|Rusią CzerwonąWarszawy]], współcześnienieopodal jestgranicy położonykrain whistorycznych: odległościMałopolski ok. 170 km odi [[WarszawaRuś Czerwona|stolicyRusi PolskiCzerwonej]] i ok. 100 km od [[Dorohusk|przejścia granicznego z Ukrainą]].
 
Osada handlowa, położona na szlaku prowadzącym z okolic [[Morze Czarne|Morza Czarnego]], istniała w tym miejscu od VI w. Od X do XV w. Lublin należał do jednostki administracyjnej, której centrum był [[Sandomierz]]. W [[I Rzeczpospolita|I Rzeczypospolitej]] był ważnym ośrodkiem administracyjnym, handlowym i kulturalnym. Od połowy XVII w. i w XVIII w. miasto podupadło i zubożało. W wyniku [[III rozbiór Polski|III rozbioru]] znalazło się w [[Zabór austriacki|zaborze austriackim]], następnie kolejno: w [[Księstwo Warszawskie|Księstwie Warszawskim]] i [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwie Polskim]]. W 3. ćwierci XIX w. Lublin, włączony [[Kolej Nadwiślańska|Koleją Nadwiślańską]] do rosyjskiej sieci kolejowej, szybko rozrósł się i nabrał charakteru przemysłowego. Zmienił się także jego kształt urbanistyczny. W [[I wojna światowa|pierwszej]] i [[II wojna światowa|drugiej wojnie światowej]] padł ofiarą [[Gospodarka rabunkowa|gospodarki rabunkowej]] i [[Zagłada Żydów|Holokaustu]]. W okresie [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] nastąpił gwałtowny rozwój Lublina. W tym czasie ludność wzrosła ponad trzykrotnie. Umocnił się akademicki charakter miasta. Zbudowano szereg zakładów przemysłowych, wzniesiono nowe dzielnice mieszkaniowe.
Linia 46:
== Geografia ==
=== Położenie i warunki naturalne ===
{{Osobny artykuł|Geomorfologia i jednostki fizycznogeograficzne na obszarze Lublina}}[[Plik:Wyżyna Lubelska.png|thumb|lewo|Położenie Wyżyny Lubelskiej na mapie Polski. Grubszą linią na wschód od Wyżyny zaznaczono granicę między Pozaalpejską Europą Środkową a Niziną Wschodnioeuropejską]]
Lublin jest położony na północnym skraju [[Wyżyna Lubelska|Wyżyny Lubelskiej]]. Nieopodal przebiega granica między [[Nizina Środkowoeuropejska|Niziną Środkowoeuropejską]] i [[Wyżyny Polskie|Wyżynami Polskimi]]. Obie te [[Prowincja (geografia fizyczna)|prowincje]] należą do [[Pozaalpejska Europa Środkowa|Pozaalpejskiej Europy Środkowej]], która blisko Lublina graniczy z [[Nizina Wschodnioeuropejska|Niziną Wschodnioeuropejską]]{{odn|Kociuba|2011|s=29}}.
Lublin jest położony na północnym skraju Wyżyny Lubelskiej, w pobliżu granicy między [[Nizina Środkowoeuropejska|Niziną Środkowoeuropejską]] i [[Wyżyny Polskie|Wyżynami Polskimi]], blisko [[Nizina Wschodnioeuropejska|Niziny Wschodnioeuropejskiej]]{{odn|Kociuba|2011|s=29}}. Zajmuje powierzchnię 147 km²<ref name="Ludnosc_Polski" />. Według podziału krajoznawczego A. Chałubińskiej i T. Wilgata<ref>Chałubińska A., Wilgat T., 1954: Podział fizjograficzny województwa lubelskiego. Przewodnik V Zjazdu Pol. Tow. Geogr., Lublin; 3–44.</ref> leży na [[Płaskowyż Nałęczowski|Płaskowyżu Nałęczowskim]], [[Równina Bełżycka|Równinie Bełżyckiej]] (zachodni brzeg Bystrzycy) oraz na Równinie Łuszczowskiej i [[Wyniosłość Giełczewska|Wyniosłości Giełczewskiej]] (wschodni brzeg Bystrzycy){{odn|Kociuba|2011|s=27}}. Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego<ref>Kondracki J., 2002: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.</ref> Lublin leży w obrębie mezoregionów: Płaskowyżu Nałęczowskiego, Równiny Bełżyckiej, [[Płaskowyż Świdnicki|Płaskowyżu Świdnickiego]] i Wyniosłości Giełczewskiej{{odn|Kociuba|2011|s=28}}. Według podziału geomorfologicznego H. Maruszczaka miasto leży na obszarze regionów: Płaskowyżu Nałęczowskiego i Płaskowyżu Bełżyckiego (zachodni brzeg Bystrzycy) oraz Płaskowyżu Łuszczowskiego (wschodni brzeg Bystrzycy)<ref name=":2">Maruszczak H., 1972: Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, 1, Warszawa.</ref>.▼
 
▲Lublin jest położony na północnym skraju Wyżyny Lubelskiej, w pobliżu granicy między [[Nizina Środkowoeuropejska|Niziną Środkowoeuropejską]] i [[Wyżyny Polskie|Wyżynami Polskimi]], blisko [[Nizina Wschodnioeuropejska|Niziny Wschodnioeuropejskiej]]{{odn|Kociuba|2011|s=29}}.Miasto Zajmujezajmuje powierzchnię 147 km²<ref name="Ludnosc_Polski" />. Według podziału krajoznawczego A. Chałubińskiej i T. Wilgata<ref>Chałubińska A., Wilgat T., 1954: Podział fizjograficzny województwa lubelskiego. Przewodnik V Zjazdu Pol. Tow. Geogr., Lublin; 3–44.</ref> leży naono w trzech [[Mezoregion|mezoregionach]]. Na zachodnim brzegu Bystrzycy znajdują się [[Płaskowyż Nałęczowski|Płaskowyżu Nałęczowskim]], i [[Równina Bełżycka|Równinie Bełżyckiej]]. (zachodniNa brzegwschodnim Bystrzycy)brzegu orazrzeki należą RówninieRównina ŁuszczowskiejŁuszczowska i [[Wyniosłość Giełczewska|Wyniosłości Giełczewskiej]] (wschodni brzeg Bystrzycy){{odn|Kociuba|2011|s=27}}. Według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego<ref>Kondracki J., 2002: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.</ref> Lublin leży w obrębie mezoregionów:na Płaskowyżu NałęczowskiegoNałęczowskim, RówninyRówninie Bełżyckiej, [[Płaskowyż Świdnicki|Płaskowyżu ŚwidnickiegoŚwidnickim]] i Wyniosłości Giełczewskiej{{odn|Kociuba|2011|s=28}}. Według podziału [[Geomorfologia|geomorfologicznego]] H. Maruszczaka miasto leży naw obszarzetrzech regionów:regionach. PłaskowyżuNa Nałęczowskiegozachodnim ibrzegu PłaskowyżuBystrzycy Bełżyckiegoleżą: (zachodniPłaskowyż brzegNałęczowski Bystrzycy)i orazPłaskowyż PłaskowyżuBełżycki. ŁuszczowskiegoNa (wschodniwschodnim brzegbrzegu Bystrzycy)znajduje się Płaskowyż Łuszczowski<ref name=":2">Maruszczak H., 1972: Wyżyny Lubelsko-Wołyńskie. [w:] M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski, 1, Warszawa.</ref>.
Dolina Bystrzycy dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części: lewobrzeżną, z urozmaiconą rzeźbą terenu, głębokimi dolinami i starymi wąwozami lessowymi oraz prawobrzeżną, z rzeźbą bardziej płaską i mniej urozmaiconą<ref name=":2" />. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie [[Struga (hydrologia)|strugi]]: [[Czerniejówka]] i [[Czechówka (struga)|Czechówka]]. Prócz tego przepływa przez miasto czwarta rzeka – Nędznica – zwana również [[Ciemięga (południowy dopływ Bystrzycy)|Krężniczanką]].▼
 
▲[[Dolina Bystrzycy]] dzieli miasto na dwie odmienne krajobrazowo części:. Część lewobrzeżną, zcechuje urozmaiconąurozmaicona rzeźbą terenu,. głębokimiSą dolinamitam głębokie doliny i starymistare wąwozami[[Wąwóz lessowymilessowy|wąwozy orazlessowe]]. prawobrzeżną,Część zprawobrzeżna rzeźbąjest bardziej płaskąpłaska i mniej urozmaiconąurozmaicona<ref name=":2" />. Na terenie miasta do Bystrzycy wpadają dwie [[Struga (hydrologia)|strugi]]: [[Czerniejówka]] i [[Czechówka (struga)|Czechówka]]. PróczPrzez tegoLublin przepływa przez miasto czwarta rzeka – Nędznica – zwana równieżteż [[Ciemięga (południowy dopływ Bystrzycy)|KrężniczankąCiemięga]].
 
=== Klimat ===
Linia 157 ⟶ 159:
 
=== Topografia ===
Na Płaskowyżu Nałęczowskim znajdują się tereny mieszkaniowe, usługowe i rekreacyjne. Zabudowa mieszkaniowa i usługowa jest zlokalizowana na lessowych wierzchowinach, a funkcja rekreacyjna jest skupiona w wąwozach i dolinach. Układ przestrzenny wynika z historycznych podziałów własnościowych. Dzielnicami zabudowy wielorodzinnej są [[Czechów (Lublin)|Czechów]], [[Czuby]] i [[Lubelska Spółdzielnia Mieszkaniowa|LSM]],. aZabudowa jednorodzinnejjednorodzinna –występuje na [[Konstantynów (Lublin)|KonstantynówKonstantynowie]], [[Ponikwoda|Ponikwodzie]], [[Sławin (Lublin)|SławinSławinie]], [[Sławinek|Sławinku]], [[Szerokie (Lublin)|SzerokieSzerokim]] i [[Węglin (Lublin)|WęglinWęglinie]]. Centrum usługowe znajduje się w [[Śródmieście (Lublin)|Śródmieściu]];. terenyTereny o tej funkcjiusługowe tworzą kompleksy ([[Ogród Botaniczny Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie|Ogród Botaniczny UMCS]] wraz ze [[Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie|skansenem]], [[Miasteczko akademickie w Lublinie|Miasteczko akademickie]]),. znajdująZnajdują się teżone także przy głównych arteriach ([[Aleja Kraśnicka w Lublinie|al. Kraśnicka]], [[Aleja Spółdzielczości Pracy w Lublinie|Spółdzielczości Pracy]], [[Ulica Tomasza Zana w Lublinie|ul. Zana]]){{odn|Kociuba|2011|s=354}}.
 
Na Płaskowyżu Łuszczowskim znajdują się tereny przemysłowe i mieszkaniowe. Układ przestrzenny ukształtował się pod wpływem przebiegu linii kolejowej oraz dróg wylotowych, które przebiegają wzdłuż dolin. Dzielnicami głównie przemysłowymi są [[Tatary (Lublin)|Tatary]], [[Wrotków (Lublin)|Wrotków]] i [[Hajdów-Zadębie|Zadębie]],. zaśTereny głównie mieszkaniowymimieszkaniowe to –dzielnice: [[Bronowice (Lublin)|Bronowice]], [[Dziesiąta]] oraz [[Kośminek]], oraz osiedla: [[Majdan Tatarski]] i odosobnione [[Osiedle Jagiellońskie (Lublin)|Osiedle Jagiellońskie]] na [[Felin (Lublin)|Felinie]]. Na południu znaczną część powierzchni stanowiązajmuje tereny leśne ([[Las Dąbrowa (Lublin)|Laslas Dąbrowa]]){{odn|Kociuba|2011|s=354}}. Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze, znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa, [[Stary Gaj (las)|Stary Gaj]] i [[Las Krężnicki]]{{odn|Kociuba|2011|s=355}}.▼
 
Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze. Znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa oraz lasy: [[Stary Gaj (las)|Stary Gaj]] i [[Las Krężnicki]]{{odn|Kociuba|2011|s=355}}.
▲Na Płaskowyżu Łuszczowskim znajdują się tereny przemysłowe i mieszkaniowe. Układ przestrzenny ukształtował się pod wpływem przebiegu linii kolejowej oraz dróg wylotowych, które przebiegają wzdłuż dolin. Dzielnicami głównie przemysłowymi są [[Tatary (Lublin)|Tatary]], [[Wrotków (Lublin)|Wrotków]] i [[Hajdów-Zadębie|Zadębie]], zaś głównie mieszkaniowymi – [[Bronowice (Lublin)|Bronowice]], [[Dziesiąta]] oraz [[Kośminek]], osiedla [[Majdan Tatarski]] i odosobnione [[Osiedle Jagiellońskie (Lublin)|Osiedle Jagiellońskie]] na [[Felin (Lublin)|Felinie]]. Na południu znaczną część powierzchni stanowią tereny leśne ([[Las Dąbrowa (Lublin)|Las Dąbrowa]]){{odn|Kociuba|2011|s=354}}. Na Płaskowyżu Bełżyckim dominują tereny rolnicze, znajduje się tam też podmiejska zabudowa mieszkaniowa, [[Stary Gaj (las)|Stary Gaj]] i [[Las Krężnicki]]{{odn|Kociuba|2011|s=355}}.
 
W dolinach znajdują się tereny zielone, wykorzystywane w funkcji rekreacyjnej;. centralnymCentralnym punktem jest ujście Czechówki do Bystrzycy. W pobliżu dolin skoncentrowane są budynki sportowe i ogródki działkowe. Na południu utworzono zbiornik retencyjny – [[Jezioro Zemborzyckie]] – pełniące też funkcje rekreacyjne{{odn|Kociuba|2011|s=355}}.
 
<gallery>
Linia 174 ⟶ 178:
=== Okres przedlokacyjny ===
[[Plik:Kościół św. Mikołaja na Czwartku w Lublinie (1964, T. Chrzanowski)).JPG|thumb|[[Kościół św. Mikołaja na Czwartku|Kościół św. Mikołaja]] i wzgórze Czwartek]]
Początki ośrodka osadniczego sięgają VI w. (Istniała wtedy osada na [[wzgórze Czwartek|Czwartku]], która rozprzestrzeniła się na sąsiednie wzgórza). W okresie wczesnopiastowskim wzniesiono [[Kościół św. Mikołaja na Czwartku|kościół św. Mikołaja]] oraz drewnianą budowlę obronną na Wzgórzu Zamkowym,. któraBudowla ta w XII wieku zyskałastała funkcjęsię ośrodkiem [[Kasztelania|kasztelanii]]. Lublin należał wtedy do [[ziemia sandomierska|ziemi sandomierskiej]], a szerzej – do [[Małopolska|Małopolski]]. Pierwsze wzmianki o Lublinie pochodzą z 1198. Miasto lokowano na [[Prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]] prawdopodobnie za czasów [[Bolesław V Wstydliwy|Bolesława Wstydliwego]] około 1257, jednak nie zachował się akt lokacyjny. W XIII w. Lublin stał się głównym ośrodkiem rodzącej się [[Ziemia lubelska|ziemi lubelskiej]], od XIV w. wchodzącej w skład [[województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)|województwa sandomierskiego]].
 
Nazwa miasta pojawia się w źródłach z 1228, od razu we współczesnej formie. PochodziMoże ona pochodzić od [[Nazwa własna|nazwy osobowej]] ''Lubla''. Byłaby ona utworzonejutworzona od [[Imiona słowiańskie|staropolskiego imienia]] [[Lubomir (imię)|Lubomir]], poprzezz dodaniedodanym dawniejpieszczotliwym pieszczotliwego przyrostkaprzyrostkiem ''-la''<ref name="Rymut3">{{cytuj książkę |nazwisko=Rymut |imię=Kazimierz |tytuł=Nazwy miast Polski |rok=1987 |wydawca=Zakład Narodowy im. Ossolińskich |strony=133 |isbn=83-04-02436-5}}</ref>. Możliwe jest także, że zdrobniałe imię ''Lubla w swojej staropolskiej, zdrobniałej postaci'' złączyło się z przyrostkiem dzierżawczym ''-in, dając nazwę Lublin''. [[Zygmunt Sułowski]] wyraziłprzypuszcza, przypuszczenieże onazwa łączeniumiasta Lublinajest związana z imieniem ''Lubel'' (''Lubelnia''),. wAnalogicznie analogiiistnieją do stosunku nazwnazwy Wróblin, Wróbel. Zdaniem językoznawcy Macieja Malinowskiego, Lublin dawniej nosił nazwę ''Lubelin'',. zaśWspółczesna współczesnanazwa formamiałaby ''Lublin'' powstałapowstać w wyniku redukcji samogłoski rdzennej ''e'',. pierwotnyPierwotny rdzeń zachował za to przymiotnik ''lubelski''<ref>{{Cytuj stronę|url=https://lublin.naszemiasto.pl/lubelskie-a-nie-lublinskie-dlaczego/ar/c4-3142003|tytuł=Lubelskie, a nie lublińskie. Dlaczego?|data=28 grudnia 2012|opublikowany=lublin.naszemiasto.pl|data dostępu=2020-01-20}}</ref>. Forma ''Lubelin'' została zanotowana w 1231<ref>{{Szps|10101|Lublin|data dostępu=2020-01-20}}</ref>. Założycielem czy właścicielem Lublina w zamierzchłych czasach mógł być zatem człowiek o imieniu Lubel, bądź Lubla<ref>{{Cytuj stronę |url=http://koziolek.pl/katalog.php?did=360&PHPSESSID=cca363a55bd60ea88fe5cf263d410411 |tytuł=Lublin od Lubla, Kraków od Kraka |nazwisko=Świątek |imię=Przemysław |data= |praca=Koziołek |opublikowany=koziolek.pl |język=pl |data dostępu=25 lutego 2007}}</ref>. Według [[Kronika Wincentego Kadłubka|Kroniki Wincentego Kadłubka]] nazwa pochodzi od imienia założycielki, Julii, siostry [[Gajusz Juliusz Cezar|Juliusza Cezara]].
 
=== Rozkwit, ruina i odbudowa ===
Linia 182 ⟶ 186:
[[Plik:Refectory of the Dominican convent in Lublin.png|thumb|Refektarz [[Bazylika św. Stanisława Biskupa Męczennika w Lublinie|klasztoru dominikanów w Lublinie]], według tradycji miejsce zawarcia aktu unii lubelskiej w 1569 roku]]
[[Plik:Pożar Lublina.jpg|thumb|[[Pożar Lublina]], 1719]]
Udokumentowanej lokacji 15 sierpnia 1317 dokonał [[Władysław I Łokietek|Władysław Łokietek]]. W 1341 [[Kazimierz III Wielki]] odniósł w [[Bitwa pod Lublinem|bitwie pod Lublinem]] zwycięstwo nad [[Tatarzy|Tatarami]],. a rokRok później nadał miastu przywilej regulacyjny, na mocy którego otoczono je [[Mury obronne Lublina|murami]]. 2 lutego 1386 na jednym z pierwszych [[Sejm Korony Królestwa Polskiego|sejmów walnych]] w Lublinie [[Władysław II Jagiełło|Jagiełło]] został wybrany królem Polski<ref>Anna Sochacka, Zjazdy polsko-litewskie w Lublinie i Parczewie w czasach Władysława Jagiełły, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia Vol. 41/42 (1986/1987), s. 66–67.</ref>. Lublin uzyskał [[prawo składu]] w 1392 roku<ref>Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych: (prawo składu), Warszawa 1920, s. 136.</ref>. W 1420 [[Andrzej (biskup kijowski)|Biskup kijowski Andrzej]] przywiózł do Lublina relikwie Krzyża Świętego do kościoła dominikanów. W 1474 [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierz Jagiellończyk]] ustanowił tu stolicę nowo powstałego [[Województwo lubelskie (I Rzeczpospolita)|województwa lubelskiego]].
 
Od XV do XVIII w. w mieście zbierały się sądy szlacheckie: [[Sąd ziemski|ziemski]] i [[Sąd grodzki|grodzki]]<ref>M. Pawlikowski, ''Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej'', Strzałków 2012, tenże, ''Sądownictwo ziemskie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej'', Strzałków 2012.</ref>. Miały tam też miejsce [[Sejmiki ziemskie|sejmiki]] i [[popis]]y szlachty województwa lubelskiego<ref>Antoni Sozański, ''Wykład politycznej geografii, rządu i administracyi dawnej Polski przy końcu istnienia całego państwa (1648–1772)'', Kraków 1889, s. 5.</ref>. W wiekach XV–XVI miasto przeżywało rozkwit dzięki szlakowi handlowemu znad [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] na zachód Europy. W 1569 w Lublinie zawarto [[Unia lubelska|unię lubelską]]. 19 lipca 1569 na [[Sejm walny I Rzeczypospolitej|sejmie]] w Lublinie książę pruski [[Albrecht Fryderyk Hohenzollern]] złożył [[Hołdy pruskie 1469–1641|hołd lenny]] [[Zygmunt II August|Zygmuntowi II Augustowi]],. co obecnyObecny wówczas [[Jan Kochanowski]] opisał w utworze ''[[s:Proporzec albo Hołd pruski|Proporzec albo hołd pruski]]''. W 1578 miasto wybrano na siedzibę [[Trybunał Główny Koronny w Lublinie|Trybunału Głównego Koronnego]]. W 1588 biskup [[łuck]]i [[Bernard Maciejowski]] ufundował [[kolegium jezuitów w Lublinie]]. W I Rzeczypospolitej Lublin był [[miasto królewskie|miastem królewskim]] [[Korona Królestwa Polskiego|Korony Królestwa Polskiego]]<ref>''Magazin für die neue Historie und Geographie Angelegt'', t. XVI, Halle, 1782, s. 13.</ref> w starostwie lubelskim [[województwo lubelskie (I Rzeczpospolita)|województwa lubelskiego]]<ref>Karol de Perthées, ''Mappa szczegulna woiewodztwa lubelskiego 1786''.</ref>. Zaliczany był do ważniejszych miast, z prawem nabywania majątków ziemskich i czynnego uczestnictwa w akcie [[wolna elekcja|wyboru króla]]<ref>Delegatów na elekcje wysyłało 10 miast I RP. Pozostałe to: Kraków, [[Wilno]], [[Lwów]], Poznań, Warszawa, [[Kamieniec Podolski|Kamieniec]], Gdańsk, Toruń i [[Elbląg]]. Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42.</ref>.
 
W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen (najazdy [[Kozacy|kozackie]], [[potop szwedzki]]) oraz epidemii (5 tys. ofiar [[Dżuma|dżumy]] w 1630). W XVI i XVII wieku był głównym ośrodkiem [[Reformacja w Polsce|reformacji]]. Działała tam jedna z ważniejszych gmin [[Bracia polscy|braci polskich]] oraz zbór kalwiński. W połowie XVII wieku Lublin uległ zniszczeniu w wyniku wojen oraz epidemii. Na fali ogólnopolskich konfliktów narodowościowych i gospodarczego zastoju upadły [[jarmarki lubelskie]]. W 1630 [[dżuma]] pochłonęła 5 tys. ofiar. Po 1650 z miasta wyemigrowała większość europejskich kupców. W 1655 Lublin splądrowały wojska rosyjsko-[[Kozacy|kozackie]], a w 1656 miasto złupili [[Szwecja|Szwedzi]],. Dopełnili dopełniająconi aktu zniszczeń lubelskiej zabudowy i dziesiątkujączdziesiątkowali populację. 12 kwietnia 1656 miasto wyzwoliły wojska pod dowództwem [[hetman]]a [[Paweł Jan Sapieha|Pawła Jana Sapiehy]]<ref>Na pamiątkę wyzwolenia Lublina spod okupacji szwedzkiej jedna z ulic Lublina nosi jego imię za: {{cytuj książkę |nazwisko=Nowak |imię=Bernard |autor link=Bernard Nowak |tytuł=Lublin: przewodnik |rok=2000 |wydawca=Test |miejsce=Lublin |strony=168 |isbn=83-7038-169-3}} (opisana jako ul. Jana Sapiehy za: {{cytuj stronę |url=http://maps.google.com/maps?q=N%2051.260171%C2%B0%20E%2022%2C571656%C2%B0&rls=com.microsoft:pl:IE-SearchBox&oe=UTF-8&sourceid=ie7&rlz=1I7SUNA&um=1&ie=UTF-8&sa=N&hl=pl&tab=wl |tytuł=Lublin, ul. Jana Sapiehy |autor= |opublikowany=[http://maps.google.com maps.google.com] |język=en |data dostępu=5 maja 2009}}).</ref>. Kolejne lata przyczyniły się do dalszego upadku miastaLublina, głównie za sprawą [[III wojna północna|wojny północnej]]. W 1703 [[August II Mocny|August II]] nadał miastu przywilej zrównujący je w prawach do Krakowa.
 
Po wojnach północnych nastąpił okres rozbudowy miasta, głównie siedzib magnackich i dóbr kościelnych. Ukształtował się dzisiejszy układ [[Krakowskie Przedmieście w Lublinie|Krakowskiego Przedmieścia]] i [[Plac Litewski w Lublinie|pl. Litewskiego]],. jednakJednak nadal zabudowa miasta prezentowała się nadal ubogo. W okresie [[Oświecenie (epoka)|oświecenia]] (1780) powstała [[Lubelska Komisja Boni Ordinis]],. którejDoprowadziła działania doprowadziłyona do restauracji kamienic miejskich, wybrukowania ulic i odnowy ratusza. Pierwszym prezydentem miasta został [[Teodor Gruell-Gretz]] (poPo ogłoszeniu [[Konstytucja 3 maja|Konstytucji 3 Maja]]) pierwszym prezydentem miasta został [[Teodor Gruell-Gretz]]. W 1792 miasto zajęły wojska rosyjskie, kończąc okres krótkotrwałego dobrobytu.
 
[[III rozbiór Polski|Rozbiór Rzeczypospolitej w 1795]] spowodował, że Lubelszczyzna znalazła się pod [[Zabór austriacki|zaborem austriackim]], jako część [[Nowa Galicja|Galicji Zachodniej]]. Lublin stanowił największe po [[Kraków|Krakowie]] miasto w zaborze austriackim, liczące. uU schyłku XVIII w. liczył on ok. 9 tys. mieszkańców. Szlachta przeniosła się na wieś, pojawili się obcy urzędnicy. W 1809 do miasta wkroczyły oddziały [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]]. Zorganizowano tymczasowe władze polskie,. [[Rząd Centralny Wojskowy Tymczasowy Obojga Galicji|Centralny Rząd Galicyjski]] przeprowadził reorganizację władz miejskich. Prezydentem został mianowany [[Beniamin Finke de Finkenthal]], a wiceprezydentem Teodor Gruell-Gretz. Po [[Pokój w Schönbrunn|pokoju w Schönbrunn]] Lubelszczyzna znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego. Na początku 1810 Lublin został stolicą nowo utworzonego [[Departament lubelski|departamentu lubelskiego]].
 
=== Okres rozwoju ===
[[Plik:Lublin,kul,courtyard1.JPG|thumb|Gmach Główny Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zał. 1918]]
[[Plik:Lublin z lotu ptaka lata 30te (01).jpg|thumb|Lublin z lotu ptaka, lata 30.]]
W 1815 Lublin znalazł się w [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwie Kongresowym]] w zaborze [[Rosja|rosyjskim]], w 1837 został stolicą guberni. LudnośćW miasta1873 wliczba 1873ludności miasta wynosiła 28,9 tys., aW wniecałe ćwierć wieku (1897) wzrosła do 50,2 tys. W 1877 zbudowano pierwsze połączenie kolejowe. Nastąpiły także widoczne przeobrażenia w stosunkach społecznych – powstała warstwa zamożnej burżuazji. Formował się kształt urbanistyczny miasta – rosły dysproporcje między bogatym śródmieściem a dzielnicami położonymi na peryferiach<ref>{{Cytuj |tytuł = Historia Lublina / Poznaj Lublin / Turystyka / lublin.eu - oficjalny portal miasta Lublin |data dostępu = 2020-06-09 |opublikowany = lublin.eu |url = https://lublin.eu/turystyka/poznaj-lublin/historia-miasta/}}</ref>.Podczas W czasie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] rosyjskiw odwrótlecie i1915 zajęcie miasta przez wojska [[Niemcy|niemieckie]] i [[Austro-Węgry|austro-węgierskie]] w lecie 1915 zakończyło rosyjskie rządy w mieście.
 
W nocy z 6 na 7 listopada 1918 utworzono [[Rząd Ignacego Daszyńskiego|rząd Ludowy Republiki Polskiej]] pod przewodnictwem [[Ignacy Daszyński|Ignacego Daszyńskiego]]. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Lublin się rozbudowywał. Powstawały fabryki i gmachy użyteczności publicznej, kwitła także lubelska kultura. 27 lipca 1918 założono [[Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II|Katolicki Uniwersytet Lubelski]]. W 1926 powstała druga wyższa uczelnia o charakterze teologicznym – jezuickie „Bobolanum”. W 1927 reaktywowano [[Lubelskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk]] (działające wcześniej w latach 1818–1828<ref>{{Cytuj stronę |url=http://teatrnn.pl/leksykon/node/2678/ksi%C4%99garnia_lubelskiego_towarzystwa_przyjaci%C3%B3%C5%82_nauk_w_lublinie_1820_1827 |tytuł=Księgarnia Lubelskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Lublinie (1820-1827) |nazwisko= |imię= |data= |opublikowany=Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” |data dostępu=2011-09-08}}</ref>). W 1930 [[rabin]] [[Majer Szapira]] założył [[Jeszywas Chachmej Lublin]]. Szczególnie prężnie rozwijał się przemysł lotniczy. Zakłady [[Plage i Laśkiewicz]] produkowały samoloty [[Lublin (samolot)|marki Lublin]], później produkcja przeniosła się do znacjonalizowanej [[Lubelska Wytwórnia Samolotów|Lubelskiej Wytwórni Samolotów]]. Miasto podjęło także próby kreowania swego wizerunku. W 1934 wydany został [[afisz]] propagandowy o Lublinie, a dwa lata później zatwierdzono [[herb Lublina]]. 11 czerwca 1939 odbyły się pierwsze [[Dni Lublina]]<ref>{{Cytuj stronę | url = http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/lublin-19181939/ | tytuł = Lublin 1918–1939 | opublikowany = Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN” | data dostępu = 2019-03-01}}</ref>.
Linia 224 ⟶ 228:
Pod względem liczby ludności Lublin jest [[Dane statystyczne o miastach w Polsce|dziewiątym miastem]] w kolejności w Polsce. Lublin jest też najludniejszym powiatem, powiatem o największej gęstości zaludnienia oraz największym miastem na prawach powiatu województwa lubelskiego. Mieszkańców zameldowanych na stałe jest 321&nbsp;619 (stan na 31 grudnia 2018)<ref>{{Cytuj |tytuł = Dane demograficzne - stan na dzień 31.12.2018 r. |data dostępu = 2019-08-18 |opublikowany = Urząd Miasta Lublin |url = https://bip.lublin.eu/informacja-publiczna/dane-demograficzne/dane-demograficzne-stan-na-dzien-31-12-2018-r-,17,22886,2.html}}</ref>, a ogółem – 339 811 (stan na 1 stycznia 2019)<ref>{{Polska w liczbach|id=najwieksze_miasta_w_polsce_pod_wzgledem_liczby_ludnosci|nazwa=Największe miasta w Polsce pod względem liczby ludności|data dostępu=2018-09-18}}</ref>. W 2016 stopa bezrobocia w Lublinie wynosiła 8,2% (dane według [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]])<ref>{{Cytuj |tytuł=Urząd Statystyczny w Lublinie |data dostępu=2016-05-15 |opublikowany=lublin.stat.gov.pl |url=http://lublin.stat.gov.pl/lublin1/}}</ref>. Dużą grupę niezaliczaną administracyjnie do populacji Lublina stanowią niezameldowani studenci. Według szacunków z 2016 liczba studentów wynosiła ok. 70 tys.<ref>{{Cytuj |tytuł=Potencjał edukacyjny miasta |data dostępu=2016-05-15 |opublikowany=lublin.eu |url=http://www.lublin.eu/biznes-i-nauka/nauka/potencjal-edukacyjny-miasta/}}</ref>, a sam [[Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej]] kształcił ponad 20 tysięcy studentów wszystkich lat<ref>{{Cytuj |tytuł=21 tys. studentów kształci się na UMCS. Nowy rok akademicki rozpoczęty |data=2015-10-24 |data dostępu=2016-05-15 |opublikowany=dziennikwschodni.pl |url=http://www.dziennikwschodni.pl/lublin/21-tys-studentow-ksztalci-sie-na-umcs-nowy-rok-akademicki-rozpoczety,n,1000169570.html}}</ref>. Największą populację Lublin odnotował w 1999 – według danych [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] – 359&nbsp;154 mieszkańców.
 
Od tego czasu liczba osób zameldowanych w Lublinie na stałe spada. Główną przyczyną są procesyjest [[Suburbanizacja|suburbanizacyjnesuburbanizacja]]. W tym samym czasie wzrosła liczba ludności w Lubelskim Obszarzeludność Funkcjonalnymobszaru (wobejmującego 15 gminachgmin wokół Lublina oraz wsam Lublinie)Lublin. Do [[aglomeracja lubelska|aglomeracji lubelskiej]] migrują głównie mieszkańcy Lubelszczyzny i Polski południowo-wschodniej. Trend spadkowy, dotyczący liczby stałych mieszkańców miasta, wyhamował w drugiej dekadzie XXI w.{{odn|Sagan|2018|s=21}}
 
Uproszczony wykres liczby ludności Lublina od roku lokacji na [[Prawo magdeburskie|prawie magdeburskim]]:
Linia 244 ⟶ 248:
[[Plik:Lublin wrotkow lubella.jpg|thumb|Siedziba przedsiębiorstwa Lubella]]
[[Plik:Lublin wrotkow herbapol przy diamentowej od romera.jpg|thumb|Zakłady Herbapol Lublin]]
Pierwszy okres [[Transformacja systemowa w Polsce|polskiej transformacji ustrojowej]] minął w Lublinie przeszedł bez większych problemów. Najtrudniejszy okres miał miejsce podbył koniec lat 90. Osłabł lubelski przemysł, wzrosło bezrobocie. Zmiany specjalizacji gospodarczych rozpoczęły się dopiero w 2011{{odn|Sagan|2018|s=18}}. W kolejnych latach zmieniono sposób zarządzaniazarządzanie rozwojemmiastem. W konsekwencji do 2018 zaczęło działać 80 nowych inwestorów, a zatrudnienie wzrosło do prawie 130 tysięcy, co było wynikiem rekordowym{{odn|Sagan|2018|s=25}}. Przy tym przemysł miał niewielki udział w strukturze zatrudnienia (18 tys.){{odn|Sagan|2018|s=26}}.
 
=== Przemysł ===
Linia 329 ⟶ 333:
Lublin jest [[węzeł kolejowy|węzłem kolejowym]]. Przez miasto przebiega linia kolejowa łącząca [[Warszawa|Warszawę]] z granicą państwa w [[Dorohusk]]u, a dalej z [[Kijów|Kijowem]]. Dwie inne linie wybiegają z Lublina w kierunkach: południowym (m.in. do [[Kraśnik]]a i dalej – [[Przeworsk]]a) oraz północnym (do [[Łuków|Łukowa]]). W 2012 został wybudowany tor łączący stację PKP Lublin Główny z Portem Lotniczym Lublin. Miasto posiada bezpośrednie połączenia kolejowe ze stolicą i większością większych miast w kraju, a także Kijowem i [[Odessa|Odessą]].
 
W granicach administracyjnych miasta znajdują się stacje kolejowe: [[Lublin Główny]], [[Lublin Północny|Lublin Północ]], [[Lublin Zemborzyce]], a także stacja towarowa [[Lublin Tatary]]. Podróżni mogą również korzystać z przystanków: [[Lublin Zadębie]], [[Lublin Ponikwoda]], [[Rudnik Przystanek]], [[Lublin Zachodni]]. Do 2017 istniał nieużywany przystanek kolejowy, [[Lublin Zalew]]. W zachodniej części miasta, na jego granicy funkcjonuje przystanek kolejowy [[Stasin Polny]]. Stacja węzłowa w Lublinie, znajdująca się przy [[Plac Dworcowy w Lublinie|placu Dworcowym]], jest dworcem o największej liczbie odprawionych pasażerów we wschodniej Polsce. Zabytkowy dworzec wybudowany został w 1877<ref>{{Cytuj |tytuł=Dworzec PKP |data dostępu=2016-05-15 |opublikowany=lublin.eu |url=http://lublin.eu/turystyka/zwiedzaj-lublin/komunikacja/dworzec-pkp/}}</ref>.
 
W roku 2017 rozpoczął się remont [[Linia kolejowa nr 7|linii kolejowej nr 7]] w kierunku Warszawy, którego zakończenie pierwotnie planowane na grudzień 2018 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = Warszawa – Lublin, największy projekt KPK rozpoczęty – PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. |data dostępu = 2018-09-24 |opublikowany = www.plk-sa.pl |url = https://www.plk-sa.pl/biuro-prasowe/informacje-prasowe/warszawa-lublin-najwiekszy-projekt-kpk-rozpoczety-3389/ |język = pl}}</ref> W związku z remontem zawieszono kursowanie pociągów po tej linii. W roku 2018 rozpoczęto modernizację [[Linia kolejowa nr 68|linii kolejowej nr 68]] w kierunku Rzeszowa połączone z jej elektryfikacją<ref>{{Cytuj |tytuł = Inwestycje warte wschodu {{!}} PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. |data dostępu = 2018-09-24 |opublikowany = www.plk-polskawschodnia.pl |url = http://www.plk-polskawschodnia.pl/linia-68-2/zakres-prac/ |język = pl}}</ref>.
 
Po zakończeniu remontów możliwe będzie zrealizowanie koncepcji [[Lubelska Kolej Aglomeracyjna|Lubelskiej Kolei Aglomeracyjnej]] (Metropolitalnej), [[Kolej aglomeracyjna|kolei aglomeracyjnej]] tworzonej we współpracy władz samorządowych<ref>{{Cytuj |autor=Dominik Smaga |tytuł=Pociągiem przez Lublin i po całej okolicy? Z kolei aglomeracyjnej nic nie wyszło |data=2015-04-02 |data dostępu=2016-07-03 |opublikowany=dziennikwschodni.pl |url=http://www.dziennikwschodni.pl/lublin/pociagiem-przez-lublin-i-po-calej-okolicy-z-kolei-aglomeracyjnej-nic-nie-wyszlo,n,999995001.html}}</ref>. W październiku 2020 podpisano umowę dotyczącą utworzenia koncepcji LKA. Wykonawcą jest firma Schuessler-Plan Inżynierzy [[Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością|Sp. z o.o.]]. Zgodnie z umową ma 495 dni na przygotowanie koncepcji<ref>{{Cytuj |tytuł = Umowa na koncepcję Lubelskiej Kolei Aglomeracyjnej podpisana |data dostępu = 2021-05-29 |opublikowany = www.rynek-kolejowy.pl |url = https://www.rynek-kolejowy.pl/mobile/koncepcja-lubelskiej-kolei-aglomeracyjnej-w-opracowaniu--99408.html |język = pl}}</ref>.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Lublin”