Wikipedia

Działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Popups: Przywrócenie wersji autorstwa Kerim44 z dnia 2021-06-17 22:27:05
Znaczniki: Ręczne wycofanie zmian Wycofane
Anulowanie wersji 63753905 autorstwa Andros64 (dyskusja)Dyskusja w kawiarence
Znacznik: Anulowanie edycji
Linia 1:
{{Wojna infobox
|nazwa = PowstanieDziałania antykomunistyczne<brzbrojne podziemia antykomunistycznego />w Polsce 1944–1953
|epoka = czasy najnowsze
|konflikt = [[zimna wojna]]
Linia 46:
[[Plik:Polish Committee of National Liberation in September 1944.PNG|thumb|290px|Terytoria kontrolowane przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego we wrześniu 1944 roku]]
[[Plik:Plan obławy na oddział Lamparta.jpg|thumb|290px|Plan obławy na oddział [[Adam Ratyniec|Adama Ratyńca]] „Lamparta”, Sztab operacji „Narew”, 15 maja 1952 roku, [[Wysokie Mazowieckie]], Załącznik Nr 1. CAW, sygn. 1580/75/1471.K.225]]
[[Plik:Liczba żołnierzy powstania antykomunistycznego.png|thumb|290px|Szacunki liczby walczących powstańcówpartyzantów i oddziałów partyzanckich w czasie powstaniadziałania podziemia antykomunistycznego w Polsce w latach 1944–1953. Dane zaczerpnięto z ''Atlasu polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956''{{odn|Wnuk|2007}}. Dane dotyczące lat 1948 i 1949 pochodzą z danych MBP. Punkty w nawiasach są interpolacją lub ekstrapolacją]]
[[Plik:Kazimierz Kamieński – list gończy.JPG|thumb|List gończy za Kazimierzem Kamieńskim (błędnie wydrukowane nazwisko) wystawiony przez wojewódzkiego komendanta MO w Białymstoku około 1950 roku]]
[[Plik:Prisons for political prisoners in communist Poland 1944-1956.png|thumb|290px|Miejsca osadzenia więźniów politycznych w Polsce Ludowej 1944-1956]]
'''PowstanieDziałania antykomunistycznezbrojne wpodziemia Polsceantykomunistycznego w latach 1944–1953Polsce''' – zbrojne wystąpienia oddziałów [[Żołnierze wyklęci|polskiej partyzantki]] przeciw [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]]<ref>Od 1946 roku [[Armia Radziecka]].</ref>, formacjom [[NKWD]] i [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|władzy komunistycznej]], narzuconej [[II Rzeczpospolita|Polsce]] pod koniec [[II wojna światowa|II wojny światowej]] przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] i podporządkowane mu struktury.
 
Po [[Wkroczenie Armii Czerwonej do Polski w latach 1944–1945|przekroczeniu granic]] [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]] przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] w styczniu 1944 roku, w odpowiedzi na aresztowania przez [[NKWD]] i [[Smiersz]] żołnierzy i urzędników [[Polskie Państwo Podziemne|Polskiego Państwa Podziemnego]], ujawniających się w czasie [[Akcja „Burza”|Akcji „Burza”]], miały miejsce zbrojne wystąpienia części polskiej ludności i oddziałów [[Armia Krajowa|Armii Krajowej]], skierowane przeciw sowieckim siłom okupacyjnym (Armii Czerwonej i formacjom NKWD), zaś od lipca 1944 również przeciw komunistycznej władzy, narzucanej przez [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] w postaci [[Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego|PKWN]] i organizowanej przez niego administracji na zachód od [[Linia Curzona|linii Curzona]]{{odn|Dziurok|Gałęzowski|Kamiński|Musiał|2011|s=216}}. Na terenach na wschód od linii Curzona, wcielonych do ZSRR w konsekwencji ustaleń [[Konferencja teherańska|konferencji w Teheranie]] wystąpienia te zostały dosyć szybko stłumione, jednak ostatecznie opór ten został zdławiony dopiero w 1953 roku (rozbicie resztek oddziału „Olecha”{{r|PW}}). Opór polskiego podziemia na ziemiach zajętych przez ZSRR szacuje się na blisko 3500 zabitych w walce i blisko 25 tysięcy aresztowanych i internowanych{{odn|Dziurok|Gałęzowski|Kamiński|Musiał|2011|s=265}}.
 
Na terenach Polski na zachód od linii Curzona wystąpienia zbrojne trwały, coraz słabsze, przez kilkanaście lat. Lata 1944–1947 cechował powszechnysilny opór części społeczeństwa wobec wprowadzanego reżimu, –wyrażający widocznysię w odrzucaniu przezniektórych społeczeństwolub wszystkich posunięć komunistycznej władzy{{odn|Dziurok|Gałęzowski|Kamiński|Musiał|2011|s=262}}. Według częściniektórych historyków związanych z [[Instytut Pamięci Narodowej|IPN]] walki miały wszelkie znamiona [[Powstanie|powstania]] antykomunistycznego, mimo że nie były centralnie inspirowane ani kierowane.
 
== Nazwa ==
W okresie [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] wydarzenia towarzyszące przejmowaniu i umacnianiu władzy przez [[Polska Partia Robotnicza|PPR]] były przedstawiane w sposób fałszywy i jednostronny, a dopiero w [[III Rzeczpospolita|III Rzeczypospolitej]] możliwa stała się nieskrępowana debata historyków o tej epoce - ułatwiona przez swobodny dostęp badaczy do archiwów, które przeważnie były dla nich niedostępne w czasach PRL. Badania prowadzone po 1989 roku zaowocowały szeregiem prac naukowych, niekiedy o monumentalnych rozmiarach, na temat antykomunistycznej partyzantki po II wojnie światowej{{r|MP|MC}}{{odn|Wnuk|2007}}{{odn|Golik|i in.|2013}}.
Major [[Zygmunt Szendzielarz]] „Łupaszka”, dowódca [[5 Wileńska Brygada Armii Krajowej|5 Wileńskiej Brygady Armii Krajowej]] tak pisał w jednej z ulotek o sensie prowadzonej przez podziemie walki: ''Nie jesteśmy żadną bandą, tak jak nas nazywają zdrajcy i wyrodni synowie naszej ojczyzny. My jesteśmy z miast i wiosek polskich [...]. My chcemy, by Polska była rządzona przez Polaków oddanych sprawie i wybranych przez cały Naród [...]. Dlatego też wypowiedzieliśmy walkę na śmierć lub życie tym, którzy za pieniądze, ordery lub stanowiska z rąk sowieckich, mordują najlepszych Polaków domagających się wolności i sprawiedliwości''{{Odn|Krajewski|2020|s=143–144}}.
 
Jednym z wątków wspomnianej debaty jest kwestia nazwy konfliktu między nowymi władzami a ich zbrojnymi oponentami. Większość prac poruszających tę tematykę posługuje się terminami "podziemie antykomunistyczne" lub "podziemie niepodległościowe", nie określając żadną przyjętą nazwą własną samego konfliktu, który toczył się między owym podziemiem a władzami komunistycznymi<ref name=":0">{{Cytuj |autor = |tytuł = Polskie powojenne podziemie niepodległościowe 1944–1963 – katalog publikacji IPN 2000–2020 |data dostępu = 2021-06-18 |opublikowany = Instytut Pamięci Narodowej |url = https://ipn.gov.pl/pl/publikacje/katalog-publikacji/91878,Polskie-powojenne-podziemie-niepodleglosciowe-19441963-katalog-publikacji-IPN-20.html |język = pl}}</ref><ref>Grzegorz Motyka, ''Na białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944-1953'', Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014.</ref><ref>Wojciech Roszkowski, ''Historia Polski 1914-2005'', PWN, Warszawa 2006, s. 152, 160-161.</ref><ref>Rafał Wnuk, ''Antysowieckie podziemie estońskie, łotewskie, litewskie, ukraińskie, białoruskie i polskie. Zarys dziejów i próba porównania'', w: ''Wojna po wojnie: Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1953'', Wydawnictwo Naukowe Scholar, Gdańsk-Warszawa 2012, s. 156-169.</ref><ref>Andrzej Paczkowski, ''Pół wieku dziejów Polski'', PWN, Warszawa 2005, s. 119-120.</ref><ref>Jerzy Eisler, ''Zarys dziejów politycznych Polski 1944-1989'', Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1992, s. 32.</ref>.
Przez okres [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] temat tych walk był wypaczany, i jeszcze w [[III Rzeczpospolita|III Rzeczypospolitej]] historycy dyskutowali nad tym, czy przedstawiony tu konflikt powinien był być nazwany wojną domową, czy powstaniem antykomunistycznym. Dopiero dostęp do archiwów po 1989 roku i publikacja kilku monumentalnych prac po 1997 roku{{r|MP|MC}}{{odn|Wnuk|2007}}{{odn|Golik|i in.|2013}} pozwoliły na obiektywną ocenę charakteru, wielkości i bilansu tego zrywu. Obecnie znacząca większość historyków opowiada się za pojęciem „powstanie antykomunistyczne”, w tym m.in. tacy historycy jak [[Tomasz Strzembosz]]{{r|TS}}, [[Krzysztof Szwagrzyk]]{{r|AP}}{{r|KS}}, [[Marek Jan Chodakiewicz]]{{r|MJCh}}, [[Stanisław Łach (historyk)|Stanisław Łach]]{{r|SL}}, [[Leszek Pietrzak]]{{r|LP}}, [[Jarosław Szarek]]{{r|JS}}, [[Kazimierz Krajewski]]{{r|KL}}, Tomasz Łabuszewski{{r|KL}}, [[Wojciech Muszyński]]{{r|WJM|WM2}}, [[Leszek Żebrowski]]{{r|LZ}}{{r|LZ2}} i inni{{r|GM|MW}}. Taką terminologią posługuje się również [[Instytut Pamięci Narodowej]]{{r|IPN}}. Przeciwnikami terminu są [[Rafał Wnuk (historyk)|Rafał Wnuk]]<ref>{{cytuj stronę| url = https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1659844,1,jak-prawica-wykorzystuje-do-swoich-celow-historie-antykomunistycznego-podziemia.read| cytat = Mówienie o powstaniu jest nadużyciem. | tytuł = Jak prawica wykorzystuje do swoich celów historię antykomunistycznego podziemia| data = 3 maja 2016| data dostępu = 2021-01-22| opublikowany = polityka.pl}}</ref><ref>{{cytuj stronę| cytat = Czy każdy bunt, każda walka z okupantem jest powstaniem? Moim zdaniem, nie. | url = https://wiez.pl/2017/02/16/czy-zolnierze-wykleci-prowadzili-antykomunistyczne-powstanie/| tytuł = Czy „żołnierze wyklęci” prowadzili antykomunistyczne powstanie?| data = 16 lutego 2017| data dostępu = 2021-01-22| opublikowany = wiez.pl}}</ref>{{refn|grupa=uwaga|Choć wywiad z Rafałem Wnukiem w 2017 opublikowano pod tytułem: ''To było prawdziwe antykomunistyczne powstanie!''{{r|RW1}}, w 2018 historyk stwierdził, że wielu propagatorów pojęcia „żołnierze wyklęci” uważa ''jakoby w latach 1944–1953 (w innej wersji 1944–63) żołnierze zwani wyklętymi walczyli w najdłuższym w historii Polski narodowym, antykomunistycznym powstaniu. Mówią tak, choć żaden konspirator czy partyzant nie nazywał siebie żołnierzem wyklętym, żaden z nich nie określił swej ówczesnej aktywności powstaniem. Pojęcia te kreują uproszczony, infantylny, w dużym stopniu fałszywy obraz powojennego podziemia''{{r|RW2}}.}} i [[Andrzej Friszke]]{{r|WF}}. W czasie dyskusji nad ustawą o ustanowieniu [[Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”|Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”]] w 2011 roku poseł [[Sojusz Lewicy Demokratycznej|SLD]] [[Sylwester Pawłowski]] oraz poseł wówczas niezrzeszony (wcześniej w Kole Poselskim SDPL-Nowa Lewica) [[Andrzej Celiński]] sprzeciwili się pojawieniu się pojęcia „powstanie antykomunistyczne” w ustawie. W wyniku kompromisu zwrot ten nie pojawił się i został zastąpiony przez pojęcie „antykomunistyczne podziemie”{{r|ORKA}}.▼
 
▲Przez okres [[Polska Rzeczpospolita Ludowa|PRL]] temat tych walk był wypaczany, i jeszczeNiekiedy w [[III Rzeczpospolita|III Rzeczypospolitej]] historycy dyskutowali nad tym, czy przedstawiony tu konflikt powinien był być nazwany wojną domową, czy powstaniem antykomunistycznym. Dopiero dostęp do archiwów po 1989 rokupracach i publikacjawypowiedziach kilkuhistoryków monumentalnychoraz pracpublicystów popojawiają 1997się roku{{r|MP|MC}}{{odn|Wnuk|2007}}{{odn|Golik|itakże in.|2013}}kontrowersyjne pozwoliłyokreślenia na"wojna obiektywną ocenę charakteru, wielkościdomowa" i bilansu"powstanie tego zrywuantykomunistyczne". ObecnieZa znaczącapojęciem większość„powstanie historykówantykomunistyczne” opowiadaopowiadają się zaniektórzy pojęciemhistorycy „powstaniezwiązani antykomunistyczne”,z w[[Instytut tymPamięci Narodowej|IPN]], m.in. tacy historycy jak [[Tomasz Strzembosz]]{{r|TS}}, [[Krzysztof Szwagrzyk]]{{r|AP}}{{r|KS}}, [[Marek Jan Chodakiewicz]]{{r|MJCh}}, [[Stanisław Łach (historyk)|Stanisław Łach]]{{r|SL}}, [[Leszek Pietrzak]]{{r|LP}}, [[Jarosław Szarek]]{{r|JS}}, [[Kazimierz Krajewski]]{{r|KL}}, Tomasz Łabuszewski{{r|KL}}, [[Wojciech Muszyński]]{{r|WJM|WM2}}, [[Leszek Żebrowski]]{{r|LZ}}{{r|LZ2}} i inni{{r|GM|MW}}. TakąTaka terminologiąterminologia posługujeniekiedy pojawia się równieżw pracach wydawanych przez [[Instytut Pamięci Narodowej]]{{r|IPN}}. PrzeciwnikamiZdecydowana większość prac historycznych o tej tematyce, w tym tych wydawanych przez IPN, nie zawiera jednak pojęcia "powstanie" w odniesieniu do wydarzeń w Polsce po II wojnie światowej<ref name=":0" />. Aktywną polemikę ze zwolennikami terminu są"powstanie antykomunistyczne" podjęli [[Rafał Wnuk (historyk)|Rafał Wnuk]] z IPN<ref>{{cytuj stronę| url = https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/kraj/1659844,1,jak-prawica-wykorzystuje-do-swoich-celow-historie-antykomunistycznego-podziemia.read| cytat = Mówienie o powstaniu jest nadużyciem. | tytuł = Jak prawica wykorzystuje do swoich celów historię antykomunistycznego podziemia| data = 3 maja 2016| data dostępu = 2021-01-22| opublikowany = polityka.pl}}</ref><ref name=":1">{{cytuj stronę| cytat = Czy każdy bunt, każda walka z okupantem jest powstaniem? Moim zdaniem, nie. | url = https://wiez.pl/2017/02/16/czy-zolnierze-wykleci-prowadzili-antykomunistyczne-powstanie/| tytuł = Czy „żołnierze wyklęci” prowadzili antykomunistyczne powstanie?| data = 16 lutego 2017| data dostępu = 2021-01-22| opublikowany = wiez.pl}}</ref>{{refn|grupa=uwaga|Choć wywiad z Rafałem Wnukiem w 2017 opublikowano pod tytułem: ''To było prawdziwe antykomunistyczne powstanie!''{{r|RW1}}, to w samym tekście wywiadu słowo "powstanie" w tym kontekście się nie pojawia; natomiast w 2018 historyk stwierdził, że wielu propagatorów pojęcia „żołnierze wyklęci” uważa ''jakoby w latach 1944–1953 (w innej wersji 1944–63) żołnierze zwani wyklętymi walczyli w najdłuższym w historii Polski narodowym, antykomunistycznym powstaniu. Mówią tak, choć żaden konspirator czy partyzant nie nazywał siebie żołnierzem wyklętym, żaden z nich nie określił swej ówczesnej aktywności powstaniem. Pojęcia te kreują uproszczony, infantylny, w dużym stopniu fałszywy obraz powojennego podziemia''{{r|RW2}}.}} ioraz [[Andrzej Friszke]]{{r|WF}}. WNiektórzy czasiebadacze dyskusjipopierający nadokreślenie ustawąkonfliktu omianem ustanowieniupowstania [[Narodowy- Dzieńm.in. PamięciKazimierz „ŻołnierzyKrajewski Wyklętych”|Narodowegoi DniaTomasz PamięciŁabuszewski „Żołnierzy- Wyklętych”]]porównują powojenną skalę partyzantki antykomunistyczną po II wojnie światowej ze skalą działań powstańców styczniowych, która w 2011liczbach rokubezwzględnych posełbyła [[Sojuszzbliżona Lewicydo Demokratycznejdziałań zbrojnego podziemia przed 1947 rokiem<ref name=":1" />''{{Odn|SLD]]Krajewski|2020|s=123, [[Sylwester126, Pawłowski]]141-142}}''. orazW posełkontrze wówczasdo niezrzeszonytego (wcześniejargumentu Rafał Wnuk zwracał uwagę, że od czasu powstania w Kole1863 Poselskimroku SDPL-Nowado Lewica)II [[Andrzejwojny Celiński]]światowej naród polski wielokrotnie sprzeciwilipowiększył się pojawieniuzarówno demograficznie (wskutek przyrostu naturalnego) jak politycznie (wskutek wykształcenia się pojęciaświadomości „powstanienarodowej antykomunistyczne”u wzdecydowanej ustawie.większości Wspołeczeństwa), wynikua kompromisuzbrojny zwrotopór tenprzeciw niekomunistom, pojawiłw sięprzeciwieństwie ido zostałpowstania zastąpionystyczniowego, przezangażował pojęciejedynie „antykomunistyczneniewielką podziemie”część "narodu politycznego"<ref>{{rCytuj |ORKAtytuł = Czy „żołnierze wyklęci” prowadzili antykomunistyczne powstanie? |data dostępu = 2021-06-18 |opublikowany = Więź |url = https://wiez.pl/2017/02/16/czy-zolnierze-wykleci-prowadzili-antykomunistyczne-powstanie/ |język = pl-PL}}</ref>.
Niektórzy historycy{{r|JL}} proponowali nazwanie konfliktu „[[wojna domowa|wojną domową]]”{{r|TP}}. [[Janusz Tazbir]], porównując konflikt do [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]], określił go mianem „''sui generis'' wojny domowej”{{r|Tazbir}}. Ta propozycja spotkała się z krytyką ze względu na udział w konflikcie siły zewnętrznej (ZSRR). W 1997 roku na [[Zamek Królewski w Warszawie|Zamku Królewskim w Warszawie]] odbyła się sesja historyczna na temat „Wojna domowa czy nowa okupacja Polski po 1944 r.”. Uczestnicy sesji, wśród nich [[Jan Nowak-Jeziorański]], zdecydowanie odrzucili pojęcie wojny domowej w tym przypadku{{r|PW}}. Termin wojny domowej w tym kontekście odrzucił też Leszek Żebrowski{{r|LZ2}}.▼
 
Nazwa "powstanie antykomunistyczne" niekiedy pojawia się również w wypowiedziach polityków oraz uchwałach sejmowych. Dwukrotnie sformułowania tego użył publicznie prezydent [[Andrzej Duda]]{{r|AD}}<ref>[https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/inne/art,1566,przeslanie-narodowy-dzien-pamieci-zolnierzy-wykletych.html?fbclid=IwAR3dmIWIynMMep7atnfRv0BKSoCwVP5WXQVfxsPXKoKdvACfS9zOCk_g3Zg ''Przesłanie Prezydenta z okazji Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”'']</ref>. Pojęcie to pojawiło się również w projekcie ustawy o ustanowieniu [[Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”|Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”]] w 2011 roku, jednak zostało usunięte po sprzeciwie posłów [[Sylwester Pawłowski|Sylwestra Pawłowskiego]] ([[Sojusz Lewicy Demokratycznej|SLD]]) oraz [[Andrzej Celiński|Andrzeja Celińskiego]] (wówczas niezrzeszony, wcześniej w Kole Poselskim SDPL-Nowa Lewica). W wyniku kompromisu w ostatecznej wersji ustawy występuje pojęcie „antykomunistyczne podziemie”{{r|ORKA}}. W publicystyce pojęciem "powstanie antykomunistyczne" posługują się niektóre pisma o afiliacjach prawicowych, np. "[[Gazeta Polska (tygodnik)|Gazeta Polska]]"<ref>{{Cytuj |tytuł = Czy antykomunistyczne powstanie miało sens?. Poświęcili życie dla idei wolności |data = 2019-02-26 |data dostępu = 2021-06-18 |opublikowany = www.gazetapolska.pl |url = https://www.gazetapolska.pl/18746-czy-antykomunistyczne-powstanie-mialo-sens-poswiecili-zycie-dla-idei-wolnosci |język = pl}}</ref>, natomiast termin ten był krytykowany m.in. przez publicystów lewicowego "[[Przegląd|Przeglądu]]"<ref>{{Cytuj |tytuł = Święci wyklęci |data = 2010-03-14 |data dostępu = 2021-06-18 |opublikowany = Przegląd |url = https://www.tygodnikprzeglad.pl/swieci-wykleci/ |język = pl-PL}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = Opór przeciw mitologii |data = 2021-02-28 |data dostępu = 2021-06-18 |opublikowany = Przegląd |url = https://www.tygodnikprzeglad.pl/opor-przeciw-mitologii/ |język = pl-PL}}</ref> oraz konserwatywnego [[Klub Jagielloński|Klubu Jagiellońskiego]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Powstanie antykomunistyczne, którego nie było. Spór o powojenne podziemie niepodległościowe |data dostępu = 2021-06-18 |opublikowany = klubjagiellonski.pl |url = https://klubjagiellonski.pl/2021/03/01/powstanie-antykomunistyczne-ktorego-nie-bylo-spor-o-powojenne-podziemie-niepodleglosciowe/ |język = pl}}</ref>.
[[Prezydenci Polski|Prezydent]] [[Andrzej Duda]] w liście skierowanym do uczestników odsłonięcia [[Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych|Panteonu – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych]] na warszawskich [[Cmentarz Wojskowy na Powązkach|Powązkach Wojskowych]] 27 września 2015 roku napisał, że powązkowska „Łączka” to ''jeden z najbardziej wymownych symboli III Rzeczypospolitej. Tutaj przez blisko siedemdziesiąt lat spoczywały szczątki żołnierzy naszego ostatniego powstania: powstania antykomunistycznego''{{r|AD}}.
 
▲Niektórzy historycy{{r|JL}} proponowali nazwanie konfliktu „[[wojna domowa|wojną domową]]”{{r|TP}}. [[Janusz Tazbir]], porównując konflikt do [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]], określił go mianem „''sui generis'' wojny domowej”{{r|Tazbir}}. Ta propozycja spotkała się z krytyką ze względu na udział w konflikcie siły zewnętrznej (ZSRR). W 1997 roku na [[Zamek Królewski w Warszawie|Zamku Królewskim w Warszawie]] odbyła się sesja historyczna na temat „Wojna domowa czy nowa okupacja Polski po 1944 r.”. Uczestnicy sesji, wśród nich [[Jan Nowak-Jeziorański]], zdecydowanie odrzucili pojęcie wojny domowej w tym przypadku{{r|PW}}. Termin wojny domowej w tym kontekście odrzucił też Leszek Żebrowski{{r|LZ2}}.
Kazimierz Krajewski, autor wielu opracowań dotyczących tego okresu historycznego, w ważnym artykule analizującym konflikt, opublikowanym w 2020 roku, w którym szacuje liczbę uczestników podziemia antykomunistycznego na 220 tysięcy osób, pisał: '' ...mieliśmy do czynienia z ponadpolitycznym i ponadstanowym ruchem niepodległościowym o charakterze masowym{{Odn|Krajewski|2020|s=123}} (...) Obecnie coraz liczniejsi badacze określają ów ruch jako powstanie antykomunistyczne. Porównanie danych dotyczących powstania styczniowego lat 1863–1864 pokazuje, że termin ten jest zasadny{{Odn|Krajewski|2020|s=126}}.'' I dalej: ''Podziemie antykomunistyczne było prawdziwym narodowym pospolitym ruszeniem, reprezentowanym przez różne poglądy polityczne, warstwy i stany społeczne{{Odn|Krajewski|2020|s=141}}. (...) Walka podziemia była emanacją wolnościowych dążeń ogromnej liczby Polaków{{Odn|Krajewski|2020|s=142}}.''
 
Z kolei 1 marca 2021 prezydent RP Andrzej Duda w przesłaniu z okazji [[Narodowy Dzień Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”|Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”]] napisał: ''Dla nas wszystkich, dla całej naszej wspólnoty narodowej, najważniejszy pozostanie żywy, inspirujący mit najwierniejszych z wiernych synów Rzeczypospolitej. Mit żołnierzy, którzy w imię wolnej Ojczyzny wolnych Polaków gotowi byli do najwyższych poświęceń. Cześć Bohaterom powstania antykomunistycznego! Wieczna pamięć Niezłomnym Obrońcom Polski Niepodległej!''<ref>[https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta-rp/inne/art,1566,przeslanie-narodowy-dzien-pamieci-zolnierzy-wykletych.html?fbclid=IwAR3dmIWIynMMep7atnfRv0BKSoCwVP5WXQVfxsPXKoKdvACfS9zOCk_g3Zg ''Przesłanie Prezydenta z okazji Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”'']</ref>.
 
== Czas trwania ==
Za początek okresudziałań powstaniaantykomunistycznego podziemia w Polsce należy uznać pierwsze miesiące po 4–6 stycznia 1944 roku, gdy Armia Czerwona przekroczyła granice II Rzeczypospolitej{{odn|Kunert|1996|s=274}}. Było to krótko po [[Konferencja teherańska|konferencji teherańskiej]] (początek grudnia 1943 roku), a przed konferencjami jałtańską i [[Konferencja poczdamska|poczdamską]], przypieczętowującymi wschodnią granicę Polski na linii Curzona. Ustalenia konferencji w Teheranie, dotyczące wschodnich granic Polski, były początkowo utajnione przez aliantów. Dopiero w lutym 1944 roku premier [[Winston Churchill]] w czasie przemówienia w parlamencie brytyjskim poparł roszczenia ZSRR do wschodnich ziem Polski{{odn|Dziurok|Gałęzowski|Kamiński|Musiał|2011|s=175}}. Polacy na dotychczas polskich terenach, występując w roli gospodarza, walcząc z Niemcami (patrz [[akcja „Burza”]], [[operacja „Ostra Brama”]]) spotkali się z represjami ze strony wojsk Armii Czerwonej oraz ogniem partyzantki radzieckiej. Już wcześniej, od grudnia 1943 roku do czerwca 1944 roku na samej Nowogródczyźnie doszło do blisko 200 starć zbrojnych między oddziałami [[Armia Krajowa|AK]] a oddziałami [[Partyzantka radziecka|partyzantów radzieckich]], kierowanymi przez [[Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego]] w Moskwie{{odn|Dziurok|Gałęzowski|Kamiński|Musiał|2011|s=181}}.
 
18 lipca 1944 roku [[Ławrientij Beria]] pisał do [[Józef Stalin|Stalina]], [[Wiaczesław Mołotow|Wiaczesława Mołotowa]] i [[Aleksiej Antonow|Aleksieja Antonowa]]{{odn|Markowska|2013|s=10}}:
Linia 86 ⟶ 84:
Ważną cezurą czasową była [[Amnestia w 1947 roku|druga amnestia]], którą przeprowadzono na wiosnę 1947 roku. Z amnestii tej skorzystało ponad 76 tysięcy osób, wśród nich ujawniło się wielu żołnierzy antykomunistycznego podziemia, którzy w konsekwencji w większości przypadków byli szykanowani, mordowani oraz skazywani na wieloletnie wyroki więzienia i na kary śmierci{{r|RW3}}.
 
Po tej amnestii na walkę zdecydowało się już jedynie parę tysięcy żołnierzy (między 1200 a 1900 osób{{r|RW3}}). W okresie 1947–1949 przestały istnieć ośrodki kierownicze, a skala działań znacznie się zmniejszyła{{r|BL}}. Mimo że ostatni członek ruchu oporu – [[Józef Franczak]] ps. „Lalek” z oddziału kpt. [[Zdzisław Broński|Zdzisława Brońskiego]] „Uskoka” – zginął w obławie w [[Majdan Kozic Górnych|Majdanie Kozic Górnych]] pod [[Piaski (powiat świdnicki)|Piaskami]] (woj. lubelskie) osiemnaście lat po wojnie – 21 października 1963 roku, liczebność oddziałów podziemia niepodległościowego po 1953 roku była już tylko symboliczna. Zorganizowane oddziały podziemia zostały rozbite przed końcem tego roku. Później ukrywało się dosłownie kilka oddziałów i pojedyncze osoby, były one systematycznie wyłapywane i zabijane. Nieliczni, którym udało się dotrwać do 1956 roku, korzystając z przemian w kraju, wyszli z podziemia{{r|PW}}. Ale jeszcze 21 stycznia 1956 roku został ujęty działający w podziemiu [[Stefan Kobos]] „Wrzos”. Po 1956 roku „w lesie” pozostało prawdopodobnie 8 powstańcówpartyzantów{{r|RW3}}. W marcu 1957 roku zginął w walce [[Stanisław Marchewka]] „Ryba”, wreszcie w 1963 roku – wspomniany wyżej Józef Franczak{{odn|Golik|i in.|2013|s=132}}.
 
Po 1953 roku nie działały już żadne zorganizowane znaczące oddziały podziemia antykomunistycznego{{r|RW3}}.
Linia 103 ⟶ 101:
{{Kategoria główna|Żołnierze i działacze podziemia antykomunistycznego (1944–1956)|Członkowie podziemnych antykomunistycznych organizacji młodzieżowych w Polsce (1944–1956)}}
 
W kwietniu–maju 1945 roku w podziemiu zostało około 150–180 tysięcy osób związanych z wieloma organizacjami{{r|RW3}}, w zbrojnych oddziałach podziemia niepodległościowego walczyło między 13&nbsp;000 a 17&nbsp;200 żołnierzy w 341 oddziałach{{r|PW2}}, w 1946 roku między 6600 a 8700. Po amnestii walczyło dalej około 1800 żołnierzy. Liczba oddziałów poakowskich spadła ze 141 do 57{{r|PW}}. MBP oceniało, że w 1948 roku całkowita liczba oddziałów i grup partyzanckich wynosiła 158. Walczyło w niej 1163 żołnierzy. W 1949 roku było to już tylko 765 osób w 138 oddziałach{{r|BL}}. Po 1950 roku kontynuowało walkę 250–400 osób{{r|PW}}. Po 1956 roku nieujętych pozostawało prawdopodobnie 8 powstańcówpartyzantów{{r|RW3}}.
[[Plik:Radziwonik Olech.jpg|thumb|Ppor. [[Anatol Radziwonik]] „Olech”, dowódca jednego z największych oddziałów walczących na terenie ZSRR]]
 
== Przebieg, oddziałyOddziały i akcjedziałania powstaniazbrojne ==
Terror zastosowany wobec przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego oraz polskiej inteligencji przez wchodzące do Polski z Armią Czerwoną formacje NKWD i Smiersz spowodowały masowy „powrót do lasu” dziesiątek tysięcy żołnierzy wielu formacji dotychczas antyniemieckiego podziemia oraz tworzenie nowych ugrupowań. Do największych ugrupowań powstańczychpodziemia antykomunistycznego należały:
# [[Armia Krajowa]] (do jej rozwiązania 19 stycznia 1945 roku)
# [[Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość]] od 1945 roku do jego ostatecznego upadku w wyniku realizacji [[operacja Cezary|operacji „Cezary”]] w 1952 roku
Linia 129 ⟶ 127:
Łącznie na terenach ZSRR w 1945 roku walczyło ponad 40 oddziałów, liczących łącznie około 1700 osób, w roku 1950 było ich już tylko paręnaście (i około 100 żołnierzy){{r|AT}}.
 
Na terenach Polski Ludowej po stronie powstańczejpodziemia do największych struktur walczących wprzeciwko powstaniukomunistom należały:
* [[Zgrupowanie Partyzanckie „Błyskawica”]], dowodzone przez [[Józef Kuraś|Józefa Kurasia]], z 500 żołnierzami w 1945 roku
* [[Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ „Zuch”]], z 200 żołnierzami pod dowództwem [[Antoni Żubryd|Antoniego Żubryda]]
Linia 136 ⟶ 134:
* [[6 Wileńska Brygada (WiN)]] ze 120 żołnierzami{{odn|Golik|i in.|2013}}.
 
Do znanych największych formacji wojskowych używanych do tłumieniazwalczania powstaniapartyzantki antykomunistycznej należała [[1 Warszawska Dywizja Piechoty]] [[Ludowe Wojsko Polskie|ludowego Wojska Polskiego]], której sztab po zdobyciu [[Berlin]]a został rozlokowany w [[Siedlce|Siedlcach]], w rejonie, w którym koncentracja walk powstańczych była największa.
 
PowstańcyPartyzanci przeprowadzili tysiące akcji bojowych i innych, przede wszystkim:
* prawie tysiąc ważniejszych starć, bitew, walk i potyczek z „siłami bezpieczeństwa”, w tym różnego rodzaju zasadzki (obu stron)
* ponad tysiąc dwieście rozbić/ataków na posterunki MO i 34 ataki na placówki UBP
Linia 147 ⟶ 145:
* kilkaset akcji na spółdzielnie
* kilkaset akcji „rozbrojeniowych” (na posterunki aparatu bezpieczeństwa)
* kilkaset akcji mających na celu uwolnienie przetrzymywanych żołnierzy powstaniapodziemia przetrzymywanych na posterunkach sił bezpieczeństwa
* kilkaset akcji „przeciwbandyckich”
* kilkaset innych akcji, głównie „porządkowych” i na różne obiekty gospodarcze
Linia 156 ⟶ 154:
{{Kategoria główna|Akcje polskiego podziemia niepodległościowego (1944–1956)}}
 
== Statystyka ważniejszych działań powstaniapodziemia antykomunistycznego w latach 1944–1956 ==
=== Liczby ważniejszych starć zbrojnych i ataków na pozycje komunistyczne w podziale na województwa, rodzaje i okresy ===
Oznaczenia symboli użytych w nagłówkach tabeli:
Linia 163 ⟶ 161:
* '''I 1946 – IV 1947''' – wydarzenia z okresu styczeń 1946 – 25 kwietnia 1947 (do końca drugiej amnestii; dla terenów ZSRR ta kolumna odpowiada okresowi styczeń 1946 – grudzień 1949 roku).
* '''IV 1947 – XII 1950''' – wydarzenia z okresu 26 kwietnia 1947 – grudzień 1950 (dla terenów ZSRR ta kolumna odpowiada okresowi styczeń 1950 – grudzień 1953 roku).
* '''I 1951 – 1956''' – wydarzenia z okresu styczeń 1951 – do końca powstaniadziałań podziemia.
 
Oznaczenia wydarzeń:
Linia 727 ⟶ 725:
|}
 
=== Ataki na więzienia, siedziby UBP i rozbicia ważniejszych posterunków MO w czasie powstania antykomunistycznego ===
{| class="wikitable sortable" align="left" width="98%" style="background:#FFFFFF; font-size:100%; border:0px solid #a3bfb1; color:#000;"
! scope="col" style="width: 8em;"| Miejscowość
Linia 893 ⟶ 891:
{{clear}}
 
=== Niektóre ważniejsze bitwy w czasie powstania ===
{| class="wikitable sortable" align="left" width="98%" style="background:#FFFFFF; font-size:100%; border:0px solid #a3bfb1; color:#000;"
! scope="col" style="width: 6em;"| Osobny artykuł
Linia 900 ⟶ 898:
! scope="col" style="width: 16em;"| Opis bitwy
|-
| [[Bitwa pod Kuryłówką]] || 7 maja || 1945 || Trzy ataki NKWD na siły [[Narodowa Organizacja Wojskowa|NOW]]. Oddział powstańcówpartyzancki odparł ataki i wycofał się ze wsi. W wyniku ataku zginęło około 57 enkawudzistów, straty powstańczepartyzantów –wyniosły 7 zabitych.
|-
| [[Bitwa w Lesie Stockim]] || 24 maja || 1945 || Bitwa między 170–190-osobowym oddziałem [[Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj|DSZ]] i 680-osobowymi siłami NKWD, KBW, UB i MO zakończona zwycięstwem siłjednostek powstańczychpartyzanckich przy stracie sił własnych 11 żołnierzy DSZ i stracie 72 funkcjonariuszy.
|-
| [[Potyczka pod Kotkami]] || 28 maja – 2 czerwca || 1945 || bitwa stoczona w lesie pod [[Kotki (województwo świętokrzyskie)|Kotkami]] między oddziałem [[Narodowe Siły Zbrojne|Narodowych Sił Zbrojnych]] a grupami operacyjnymi [[Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Busku|Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Buska Zdroju]] i [[Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Kielcach|Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego z Kielc]] wspieranymi przez oddział [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]].
Linia 908 ⟶ 906:
{{clear}}
 
=== Niektóre ważniejsze operacje sił tłumiących powstaniepartyzantkę antykomunistyczną ===
{| class="wikitable sortable" align="left" width="98%" style="background:#FFFFFF; font-size:100%; border:0px solid #a3bfb1; color:#000;"
! scope="col" style="width: 6em;"| Osobny artykuł
Linia 924 ⟶ 922:
== Kontrowersje ==
{{dopracować|sekcja|łasiczki=2019-03}}
Morale większości oddziałów powstańczychpodziemia antykomunistycznego było bardzo wysokie. Przykładem może być kompania dowodzona przez Stanisława Ballę „Sokoła Leśnego”, wchodząca w skład [[Batalion ROAK „Znicz”|Batalionu ROAK „Znicz”]], działająca na Mazowszu. Kompania liczyła 130 żołnierzy (i 50 osób współpracujących), dysponowała pełnym umundurowaniem i była dobrze uzbrojona. Żołnierze otrzymywali żołd (początkowo 100 zł, później 50 zł dziennie). Pieniądze zdobywano wyłącznie w akcjach ekspropriacyjnych dokonywanych w instytucjach państwowych. Zabronione było picie alkoholu. Wysoka dyscyplina jednała oddziałowi sympatię ludności. Kompania dysponowała siecią punktów organizacyjnych, zapewniających kwatery i zaopatrzenie, a także opiekę medyczną{{odn|Krajewski i in.|2014a|s=22}}. Oddziały ROAK prowadziły samoobronę przed działaniami UBP i NKWD, uwalniały aresztowanych, likwidowały agenturę. Zwalczały także pospolitą przestępczość. Kilkuosobowe patrole zapewniały porządek, likwidowały złodziei i bandytów, niszczyły bimbrownie. Działania te były o tyle istotne, że w wielu rejonach Polski pospolity bandytyzm był stosunkowo częsty{{odn|Krajewski i in.|2014a|s=10}}.
 
Podobnie w dokumentach Komendy „XVI” Okręgu NZW widoczna jest stała troska o dyscyplinę i poprawny stosunek do ludności cywilnej na terenie działania, obowiązek szczegółowego sprawdzania wszelkich donosów o szpiclach i innych osobach podejrzanych o współpracę z organami represji. Za przekroczenie rozkazów i „dopuszczenie się hańby żołnierza NZW” dowódca Okręgu „XVI” zapowiedział w pierwszej instrukcji (wydanej 31 maja 1947 roku, a więc już po amnestii z 1947 roku) surowe kary, „do kary śmierci włącznie”. Z kolei Witold Borucki „Babinicz” w rozkazie z 30 maja 1949 roku polecał jednemu z dowódców oddziałów partyzanckich, sierż. Eugeniuszowi Lipińskiemu „Mrówce”: „Wykolejeńców likwidować” (chodziło mu o byłych żołnierzy podziemia, którzy dopuszczali się rozbojów lub zdrady){{odn|Krajewski i in.|2014b|s=60}}.
Linia 930 ⟶ 928:
Jednak w kontekście braku struktur Polskiego Państwa Podziemnego (sądów wojskowych) oraz działań setek niekontrolowanych oddziałów zdarzały się przypadki działań pomyłkowych, brutalnych, a nawet haniebnych i zbrodniczych, przez członków, a nawet całe oddziały coraz bardziej zdesperowanych żołnierzy w poczuciu beznadziejności sytuacji, w jakiej się znaleźli.
 
Zdarzały się przypadki nadmiernych akcji [[Rekwizycja|rekwizycyjnych]], pochopnych wyroków śmierci, współpracy z UPA, brutalnych odwetów jako kary za współpracę z [[Polska Partia Robotnicza|PPR]] i UBP (rozstrzelanie 21 mieszkańców [[Puchaczów|Puchaczowa]] 2 lipca 1947 roku), działań antysemickich (pod wpływem stereotypu Żyd=komunista, np. niektóre działania oddziału [[Eugeniusz Kukolski|Eugeniusza Kokolskiego]]) lub będących pokłosiem antagonizmów polsko-ukraińskich i polsko-białoruskich{{r|PB}}. Wśród tysięcy akcji podziemia niepodległościowego było kilkadziesiąt takich wydarzeń. Niektóre z nich opisane są w hasłach zebranych w [[:Kategoria:Zbrodnie polskich oddziałów partyzanckich|kategorii dotyczącej zbrodniczych działań polskich oddziałów partyzanckich]]. Działania te, potępiane przez kierownictwa struktur, były rozdmuchiwane i intensywnie eksploatowane przez propagandę komunistyczną, nazywającą generalnie powstańcówpartyzantów pospolitymi bandytami lub bandami [[Reakcyjne podziemie|reakcyjnego podziemia]]. Prawdy te były powielane w milionowych nakładach przez usłużnych dziennikarzy, pisarzy, poetów, a nawet malarzy. Zdarzały się nawet utwory wybitnych twórców, powtarzające tezy komunistycznej propagandy. Filmy [[Cień (film 1956)|''Cień'']] w reżyserii [[Jerzy Kawalerowicz|Jerzego Kawalerowicza]] według scenariusza [[Aleksander Ścibor-Rylski|Aleksandra Ścibora-Rylskiego]], ''[[Ogniomistrz Kaleń]]'' w reżyserii [[Ewa Petelska|Ewy]] i [[Czesław Petelski|Czesława Petelskich]] czy ''[[Znikąd donikąd]]'' w reżyserii [[Kazimierz Kutz|Kazimierza Kutza]] przedstawiały w latach 50., 60., a nawet 70. XX wieku wybitne autentyczne postacie powstaniapowojennego podziemia (jak [[Antoni Żubryd]]) lub fikcyjnych żołnierzy, jako często pospolitych bandytów{{odn|Golik|i in.|2013|s=12}}.
 
== Zbrodnie podziemia antykomunistycznego ==
{{Główny artykuł|Zbrodnie podziemia antykomunistycznego w trakcie powstania antykomunistycznego w Polsce (1944–1953)}}
 
== „Utrwalanie władzy ludowej” ==
Linia 939 ⟶ 937:
 
W 1983 roku ustanowiono [[Medal „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej”]]. Do końca 1989 roku odznaczono tym medalem ponad 137 tysięcy osób. Wcześniej zasłużonych odznaczano innymi najwyższymi orderami, krzyżami i medalami PRL.
 
== Upamiętnienie ==
{{Kategoria główna|Upamiętnienie stron powstania antykomunistycznego w Polsce}}
 
== Uwagi ==
Linia 997 ⟶ 992:
== Linki zewnętrzne ==
* [https://web.archive.org/web/20150627112505/http://ipn.gov.pl/obep-lublin/wystawy/wystawy/zaplute-karly-reakcji-polskie-podziemie-niepodleglosciowe-19441956-lublin ''Zaplute karły reakcji. Polskie podziemie niepodległościowe 1944-1956'']
 
{{Polskie powstania}}
{{Zimna wojna}}
 
[[Kategoria:Partyzantka antykomunistyczna w Polsce]]
[[Kategoria:Podziemie antykomunistyczne (1944–1956)]]
[[Kategoria:Polskie powstania]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Działania_zbrojne_podziemia_antykomunistycznego_w_Polsce”