Wikipedia

Tatulska

szczyt na Ukrainie w paśmie Świdowca

Tatulska (ukr. Великий Котел, Wełykyj Koteł) – szczyt na Ukrainie, najwyższe wzniesienie głównego pasma Świdowca.

Tatulska
Великий Котел
Ilustracja
Tatulska widziana od strony zachodniej
Państwo

 Ukraina

Obwód

 zakarpacki

Położenie

rejon rachowski, hromada Jasina

Pasmo

Świdowiec, Beskidy Połonińskie, Karpaty Wschodnie

Wysokość

1770 m n.p.m.

Wybitność

224 m

Położenie na mapie Świdowca
Mapa konturowa Świdowca, blisko centrum na prawo u góry znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tatulska”
Położenie na mapie Karpat
Mapa konturowa Karpat, po prawej nieco u góry znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tatulska”
Położenie na mapie Beskidów Wschodnich
Mapa konturowa Beskidów Wschodnich, na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Tatulska”
Ziemia48°16′16″N 24°12′11″E/48,271111 24,203056
Multimedia w Wikimedia Commons

Geografia edytuj

Tatulska stanowi wschodnią kulminację głównego pasma Świdowca ciągnącego się od Tempej[1]. Wznosi się na wysokość 1770 m n.p.m.[1][2][a] przy wybitności wynoszącej 224 m oraz izolacji równej 5,2 km[2]. Przewyższają go jedynie szczyty w położonym na południe masywie Bliźnicy – dwa wierzchołki samej Bliźnicy (1881, 1872 m n.p.m.) i Żandarm Druhyj (1785 m n.p.m.)[1]. Na szczycie Tatulskiej grań Świdowca zmienia kierunek z równoleżnikowego na południkowy. Najbliżej na zachód położone są wierzchołki Worożeskiej i Geryszaskiej, na południe zaś Kraczuniaskiej i Stihu. Od Tatulskiej w kierunku północno-wschodnim odchodzi boczne ramię, tzw. Płaj Tatulski ze szczytami Tatulśkyj Menczuł i Tatulśkyj Hruń (na tym ostatnim Połonina Tatuł). Zbocza zachodnie schodzące do doliny potoku Kosiwśka są stosunkowo łagodne. Odmiennie zbocza północno-zachodnie i południowo-wschodnie, które opadają 250-metrowymi ścianami[1] (pierwsze z nich do polodowcowego kotła jeziora Worożeskiego)[8][9].

Choć częściowo przesłonięty przez inne szczyty pasma Świdowca (Apećka, Todiaska, Geryszaska, Żandarm, Bliźnica), ze szczytu Tatulskiej roztacza się rozległy widok. Panorama obejmuje: Gorgany (Strymba, Popadia, Grofa, Sywula, Bratkowska), Czarnohorę (Howerla, Petros), część Karpat Marmaroskich (Jupania, Toroiaga, Cearcănul, Pop Iwan Marmaroski) oraz pojedyncze szczyty innych pasm, takie jak Bran w Górach Țibleș, Czywczyn w Górach Czywczyńskich, Ineul w Górach Rodniańskich, Rotyło w Beskidach Pokucko-Bukowińskich czy Stoj w paśmie Borżawy[2].

Turystyka edytuj

Przez górę przebiega, omijając sam wierzchołek od południowego zachodu, Zakarpacki Szlak Turystyczny prowadzący z Ust-Czornej przez najwyższe partie Świdowca w kierunku Trostianca[1][10]. Odcinek pomiędzy Geryszaską a Kraczuniaską powiela także okrężny szlak rowerowy z Kosiwśkej Polany[1]

Nazwa edytuj

Na niemieckojęzycznych mapach z okresu austro-węgierskiego szczyt oznaczano nazwą Tatulsky B[erg][11] oraz Tatulska[12]. Ta druga pojawiała się też w literaturze polskojęzycznej[13][14]. Po objęciu terenu Rusi Podkarpackiej przez Czechosłowację, w okresie międzywojennym w wydawnictwach kartograficznych zaczęto stosować nazwę Veliký Kotel (Vel. Kotel)[6][7], choć w przypadku map Wojskowego Instytutu Geograficznego – z jednoczesnym wskazaniem dotychczasowej nazwy polskiej[6]. Forma Tatulska podawana była także w dokumentacji urzędowej (np. polsko-czechosłowacka konwencja turystyczna – w obu wersjach językowych)[15][16][b].

Nazwa Великий Котел (Wełykyj Koteł) utrwaliła się po włączeniu terenu Zakarpacia do ZSRR, choć nie jest i nigdy nie była ona używana przez okolicznych mieszkańców[18]. Wariant Tatulska do dziś stosowany jest w literaturze polsko-[9][19][20][21][22], a z rzadka także ukraińskojęzycznej (w formie Татульська, Tatulśka)[8], choć w tej drugiej uznawana jest za formę dawną[23]. Współcześnie w języku ukraińskim dominują zamiennie stosowane nazwy Koteł[3][4][5][10][18] i Wełykyj Koteł[8][24][25][26]. Tym samym mianem określany bywa położony na północnych skłonach Tatulskiej cyrk Wielki Worożeski[9] (koteł oznacza tyle, co „kocioł”).

Uwagi edytuj

  1. ↑ Część źródeł podaje dokładną wysokość 1770,8 m n.p.m.[3][4][5], co dawałoby w zaokrągleniu do pełnych metrów wynik 1771. Według pomiarów z pierwsej połowy XX wieku szczyt miał wznosić się na wysokość 1774 m n.p.m.[6][7]
  2. ↑ Także na czechosłowackiej mapie urzędowej z 1919 roku opracowanej na podstawie dawnej mapy autro-węgierskiej z zaktualizowaną czechosłowacką nomenklaturą figuruje nazwa Tatulska[17].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f Gora Kotël (1770 m) [online], mapy.cz [dostęp 2022-09-26] (pol.).
  2. ↑ a b c Velikii Kotel [online], peakvisor.com [dostęp 2022-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-15] (ang.).
  3. ↑ a b Mykoła Karabiniuk, Iwan Kałynyn, Władysław Peresolak, Морфометричні особливості рельєфу ландшафтів Чорногора і Свидовець в межах Закарпатської області, „Naukowi zapysky” (2), Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Wołodymyra Hnatiuka w Tarnopolu, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2022-06-17] (ukr.).
  4. ↑ a b Jarosław Krawczuk, Структурно-геоморфологічний аналіз Полонинсько-Чорногірських Карпат, „Wisnyk Lwiwśkoho uniwersytetu. Serija heohraficzna” (35), Lwów: Uniwersytet Lwowski, 2008, s. 192 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-15] (ukr.).
  5. ↑ a b Mychajło Hamkało, Особливості організації пішохідного туризму в межах Свидовецького масиву [online], lnu.edu.ua, marzec 2020 [dostęp 2022-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
  6. ↑ a b c Mapa topograficzna 1:100 000, arkusz Rafajłowa (pas 55, słup 38), Wojskowy Instytut Geograficzny, 1935 (pol.).
  7. ↑ a b Vojenský zeměpisný ústav, Průvodce po Československu, t. 2. Země Slovenská a Podkarpatoruská, mapa topograficzna 1:200 000, arkusz Svidovec a Čorna hora, Praga: Orbis, 1933 (cz.).
  8. ↑ a b c Ihor Płatny, Oksana Płatna, Мандрівки карпатськими стежками [PDF], Perejasław Chmielnicki: Perejasław-Chmelnyćkyj derżawnyj pedahohicznyj uniwersytet imeni Hryhorija Skoworody, 2018, s. 8–9 [zarchiwizowane z adresu 2022-03-20] (ukr.).
  9. ↑ a b c Piotr Kłapyta i inni, Rzeźba i współczesne procesy morfogenetyczne wysokogórskiego masywu Świdowca (Karpaty Wschodnie, Ukraina) [PDF], „Roczniki Bieszczadzkie” (28), Bieszczadzki Park Narodowy, 2020, s. 175–176 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-19] (pol.).
  10. ↑ a b Iwan Suchan, Антропогенний вплив на формування і розвиток природних територіальних комплексів верхів’я басейну річки Чорна Тиса (Українські Карпати, [w:] Iwan Kałynycz (red.), Географічні аспекти просторової організації території, суспільства та збалансованого природокористування, Użhorod: Użhorodzki Uniwersytet Narodowy, 2022, s. 31 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
  11. ↑ Carl Kummerer Ritter von Kummersberg, Administrativ-Karte von den königreichen Galizien und Lodomerien mit dem Grossherzogthume Krakau und den Herzogthümern Auschwitz, Zator und Bukowina in 60 Blättern, arkusz Umgebungen von Worochta und Żabie, 1880 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-25] (niem.).
  12. ↑ Mapa topograficzna 1:75 000, arkusz Brusztura (Zone 12 Kol. XXX.), Kaiserlich-Königliches Militär-Geographisches Institut, 1905 (niem.).
  13. ↑ Mieczysław Orłowicz, Bliźnica i Świdowiec, „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego”, r. XXXV, Kraków 1914, s. 48 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-23] (pol.).
  14. ↑ Henryk Gąsiorowski, Przewodnik po Beskidach Wschodnich, t. II: Pasmo Czarnohorskie, Lwów — Warszawa: Książnica-Atlas, 1933, s. 437–441 (pol.).
  15. ↑ Konwencja Turystyczna pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Czeskosłowacką, podpisana dnia 30 maja 1925 r. w Pradze., „Dziennik Ustaw” (Dz.U. z 1926 r. nr 57 poz. 333), art. 2 ust. 3 lit. b, Internetowy System Aktów Prawnych, 11 czerwca 1926, s. 696 (pol. • fr.).
  16. ↑ Smlouva mezi Československem a Polskem o turistice [PDF], „Sbírka zákonů a nařízení”, č. 80/1926 Sb. (čá 44/1926), art. 2 ust. 3 lit. a, 9 czerwca 1926, s. 388 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-25] (fr. • cz.).
  17. ↑ Mapa topograficzna 1:200 000, arkusz 42°48° Marmaroš-Sihoť, Ministerstvo Národní Obrány, Kartografické oddělení, 1919 (cz.).
  18. ↑ a b Josyp Hiłecki, Потенціал краєзнавчо-творчої діяльності в Українських Карпатах, „Hirśka szkoła Ukrajinśkych Karpat” (6–7), Iwano-Frankiwsk: Przykarpacki Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Stefanyka, 2011, s. 200, ISSN 1994-4845 [zarchiwizowane z adresu 2022-04-01] (ukr.).
  19. ↑ Aleksander Strojny, Krzysztof Bzowski, Artur Grossman, Ukraina zachodnia. Tam szum Prutu, Czeremoszu..., wyd. 1, Wydawnictwo Bezdroża, 2004, s. 328, 336 (pol.).
  20. ↑ Adam Dylewski, Ukraina. Praktyczny Przewodnik, wyd. 2, Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2003, s. 225, ISBN 83-7304-152-4 (pol.).
  21. ↑ Adam Kulewski, Niech się nade mną pochylą Pop Iwan z Popadią [PDF], „Płaj” (4), Warszawa: Towarzystwo Karpackie, 1990, s. 42, ISBN 83-85141-04-9 [zarchiwizowane z adresu 2021-06-26] (pol.).
  22. ↑ Agnieszka Montusiewicz, Jerzy Montusiewicz, Z wędrówki po Beskidach Wschodnich, „Płaj” (3), Warszawa: Towarzystwo Karpackie, 1990, s. 44, ISBN 83-85141-03-0 [zarchiwizowane z adresu 2021-06-26] (pol.).
  23. ↑ Wołodymyr Hrycelak, Ihor Dyky, Iwan Rowenczak, Досвід підготовки видання «Українські Карпати. Комплексний атлас автотуриста», „Zbirnyk naukowych prać” (24), Charków 2016, s. 28 (ukr.).
  24. ↑ Wasyl Bedzir, Червоні лінії курорту «Свидовець» [online], Uriadowyj Kurjer, 25 lutego 2020 [dostęp 2022-09-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-15] (ukr.).
  25. ↑ Ludmyła Hrycak i inni, Сучасні причини фрагментації ареалів високогірних видів роду Gentiana L., „Наукові записки Тернопільського національного педагогічного університету ім. В. Гнатюка. Сер. Біологія”, 18 (3), Tarnopol: Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Wołodymyra Hnatiuka w Tarnopolu, 2021, s. 26, DOI: 10.25128/2078-2357.21.3.4, ISSN 2078-2357 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
  26. ↑ Особливості природи високогір’я, [w:] Roman Czerepanyn, Аркто-альпійські види рослин Українських Карпат, Iwano-Frankiwsk: Przykarpacki Uniwersytet Narodowy im. Wasyla Stefanyka, 2017, s. 16, ISBN 978-966-640-432-2 [zarchiwizowane z adresu 2022-09-21] (ukr.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tatulska&oldid=69824204”