Trauma zastępcza

Trauma zastępcza (ang. vicarious trauma, vicarious traumatization, skr. VT, także: trauma zapożyczona, zmęczenie współczucia, wtórny zespół stresu pourazowego) – termin opisujący zjawisko, którego doświadczają osoby związane z opieką nad ludźmi, którzy ulegli traumatyzacji (np. psychoterapeuci, pracownicy socjalni, trenerzy społeczni, ale też dziennikarze, czy ratownicy medyczni i strażacy).

Pojęcie zdefiniowały w latach 90. XX wieku Lisa McCann i Laurie Pearlman, badaczki pracujące z ofiarami traumy i różnego rodzaju nadużyć. Zastępczą traumę zdefiniowały jako naturalny proces powstawania u terapeutów i osób profesjonalnie pomagających negatywnych reakcji na doświadczenia traumy relacjonowane przez ich podopiecznych, pozwalający na współprzeżywanie narracji poszkodowanych. Charles Figley w 1995 zdefiniował temat jako naturalne zachowania i emocje, będące skutkiem traumatycznych doświadczeń doznanych pod wpływem silnego stresu, związanego z udzielaniem pomocy osobom po traumie, czyli swojego rodzaju koszt opieki nad ofiarami różnych zdarzeń. Może on obejmować m.in. myśli natrętne, natarczywe wspomnienia, bezsenność, koszmary senne, drażliwość, problemy z koncentracją, czy nagłe wybuchy złości.

Doradcy pracujący z osobami, które przeżyły traumę, mogą doświadczać zastępczej traumy z powodu wykonywanych obowiązków. Jest to emocjonalna pozostałość po ekspozycji profesjonalnie pomagających na usłyszane historie o traumie i związane z nimi współdoświadczenie bólu, strachu i terroru, które przeżyły osoby straumatyzowane, przy czym nie jest to zjawisko tożsame z wypaleniem zawodowym. Trauma zapożyczona jest stanem napięcia i zaabsorbowania historiami oraz doświadczeniami traumy opisanymi przez klientów i ich otoczenie. Pomagający mogą doświadczać tego stanu na kilka sposobów od odrętwienia, dystansowania się, po stan permanentnego podniecenia. Charles Figley zauważył natomiast, że u psychoterapeuty, który słucha drastycznych, powtarzających się opisów złych zdarzeń z życia pacjentów, mogą pojawić się symptomy wtórnego zaburzenia po stresie traumatycznym (secondary traumatic stress disorder, STSD).

Rozmowy, czy wywiady z ofiarami i ocalonymi z sytuacji traumatycznych oraz bycie świadkiem traumatycznych wydarzeń (dotyczy to m.in. dziennikarzy) mogą prowadzić do powstania wtórnej traumy. Jej symptomy mogą trwać przez kilka miesięcy, a nawet lat, ewentualnie pojawiać się i znikać nieoczekiwanie, sprowokowane przez wydarzenia przypominające o tragicznym epizodzie z przeszłości. Terapeuci pracujący dłużej z ofiarami gwałtów mogą odczuwać odrazę do sprawców gwałtów, a w skrajnych przypadkach nawet do ogółu mężczyzn. Inni, pracujący z ofiarami różnych przestępstw z użyciem przemocy, mogą odczuwać lęk o własne bezpieczeństwo.

Do najczęściej stosowanych działań terapeutycznych w procesie zapobiegania powstawaniu zaburzeń związanych ze zdarzeniami traumatyzującymi należy debriefing, czyli ustrukturyzowane spotkanie organizowane po akcji ratunkowej, czy procesie pomocowym, skoncentrowane na rekonstrukcji danego zdarzenia i omówieniu jego wszelkich aspektów.