Ucieczka do nieba

Ucieczka do nieba – powieść autorstwa Jana Komolki nagrodzona w konkursie wydawnictwa „Czytelnik” na najlepszy debiut powieściowy. Ukazała się w roku 1980, opublikowana przez Państwowy Instytut Wydawniczy. Rok później została wyróżniona Nagrodą Fundacji im. Kościelskich.

Jan Komolka przed 1981 rokiem

Jan Komolka tak pisze w nocie na okładce swojej książki: „…życie mam ciekawe, lecz życiorys beznadziejnie nudny (oprócz daty urodzenia 19.6.1947 w Poznaniu). Lepiej więc życiorys książki: pisałem w 1972 i 73 r. Potem I nagroda w Konkursie na debiut powieściowy wydawnictwa Czytelnik. Wydawnictwo rezygnuje z wydania (bo nie zgodziłem się na tzw. uwagi redakcyjne dla mojego dobra). Fragment zdążył się ukazać w «Studencie», a potem w I nr «Zapisu». Wydanie w PIW 1980 (grudzień). Nagroda Kościelskich 1981”.

Treść i forma

Ucieczkę do nieba można uznać za przykład powieści środowiskowej, a Piotr Śliwiński pisał, iż można ją nawet czytać jak sensacyjny reportaż. Akcja toczy się w domu poprawczym, gdzie upadku moralnego doznają nie tylko zdeprawowani już w momencie przybycia do placówki pensjonariusze, ale co gorsza ich wychowawcy. Przemoc fizyczna i psychiczna, słowne ubliżanie i nieustanne upokarzanie są czymś na porządku dziennym.

Książka składa się z dwóch części, spiętych niejako klamrą w postaci opisu krwawego uboju świni. Część pierwsza przedstawia dzień przybycia do zakładu poprawczego Janka Plewy - „gwałciciela”. Dzięki wplecionym w trzeciosobową narrację „retrospekcjom” dowiadujemy się, iż piętnastoletni chłopak w całej tej historii jest jedynie „ofiarą” źle pojmowanej przyjaźni dla jednego z gitowców, a przede wszystkim wadliwego systemu.

Druga część to monolog wychowawcy Kulawego (prowadzącego w poprawczaku warsztaty teatralne), który swoją opowieść kieruje najprawdopodobniej do nowego pracownika ośrodka. Snuje rozważania na temat panującej w zakładzie „ideologii” oraz wspomina dzień nieudanej próby ucieczki Janka Plewy, na skutek której bohater przeistoczył się w „donosiciela pozbawionego marzeń o wolności”, bo znajdując się w sytuacji bez wyjścia, musiał ulec silniejszemu. A jedyną drogą do uwolnienia się z tego wypaczonego świata jest tytułowa „ucieczka do nieba”, czyli… śmierć. Z ostatnich stron powieści dowiadujemy się bowiem, że część wychowanków w tym właśnie dniu zginęła w wypadku z udziałem ciężarówki. Kucharka w poprawczaku nie wiedząc zaś, co się stało, pyta: „Co, znowu uciekli?” Janek Plewa jej odpowiada: „Tak, uciekli do nieba”.

O powieści tak pisał w jednej z recenzji Andrzej Franaszek: „Życie wychowanków zakładu wypełnia bicie. Regularne maltretowanie przez wychowawców, ale też bicie siebie nawzajem. Między « skrzywdzonymi i poniżonymi » nie pojawia się żadna solidarność, żadne współczucie. Ekstremalna sytuacja wyzwala tylko okrucieństwo, pozwala odkryć przyjemność, jaką sprawia zadawanie bólu”.

Problematyka

Powieść Jana Komolki posługuje się dziecięcym bohaterem, by pokazać zło świata, w którym rządzi przemoc, gdzie słabszy jest przymuszony do kolaboracji z tymi, którzy reprezentują aparat władzy. Ucieczka do nieba to nie tylko studium psychologiczne, ukazujące człowieczą degrengoladę, ale także rodzaj politycznej metafory, gdzie zakład poprawczy to Polska Ludowa, a wychowawcy to doktrynerzy i stróże społecznego porządku.

Na tle epoki

Ucieczka do nieba to jeden z najbardziej znamiennych debiutów lat siedemdziesiątych, a także przykład prozy nawiązującej do programu Nowej Fali, gdzie postulatami były opisy rzeczywistości i kontakt z codziennością, a także „odnowienie” języka i zwrócenie się ku tematom społecznym, gdzie nie brak krytycznego nastawienia wobec rzeczywistości. Utwór ten przynależy też do jednego z kręgów prozy fabularnej „Zapisu”, którego sposób przedstawiania świata miał opierać się przede wszystkim na faktografii.