Umowy indemnizacyjne

Umowy indemnizacyjne (odszkodowawcze) podpisane przez Polskę – dwustronne umowy międzynarodowe dotyczące przyznania rekompensat za mienia utracone przez cudzoziemców wskutek nacjonalizacji lub wywłaszczenia w Polsce, podpisane w latach 1948–1971[1][2].

Istotą układów było wypłacenie przez państwo polskie określonej sumy ryczałtowej danemu państwu. Po zapłacie państwo polskie, jego obywatele i osoby prawne było zwalniane z odpowiedzialności odszkodowawczej w stosunku do takiego państwa, jego obywateli i osób prawnych. Zobowiązania odszkodowawcze przechodziły na państwo, które otrzymało od Polski określoną sumą ryczałtową („globalną sumę odszkodowawczą”)[3][4].

Strony umów indemnizacyjnych

edytuj

Polska zawarła łącznie umowy indemnizacyjne z 12 państwami[5][6]:

  1. Francją – Układ z 19 marca 1948 r. dotyczący udzielenia przez Polskę odszkodowania dla interesów francuskich dotkniętych przez ustawę polską z 3 stycznia 1946 r. o nacjonalizacji
  2. Szwajcarią – Układ między Rzecząpospolitą Polską a Konfederacją Szwajcarską dotyczący odszkodowania dla interesów szwajcarskich w Polsce z dnia 25 czerwca 1949 r.
  3. Szwecją – Układ między rządem polskim a rządem szwedzkim w sprawie odszkodowania dla interesów szwedzkich w Polsce zawarty w Sztokholmie 16 listopada 1949 r.
  4. Danią – Protokół nr 1 w sprawie interesów i mienia duńskiego w Polsce z 12 maja 1949 r. i Protokół nr 2 w sprawie interesów i mienia duńskiego w Polsce 26 lutego 1953 r.
  5. Wielką Brytanią i Irlandią Północną – Układ z 11 listopada 1954 r. pomiędzy rządem PRL a rządem Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej dotyczący załatwienia spraw finansowych.
  6. Norwegią – Układ między Królewskim Rządem Norweskim a rządem PRL dotyczący likwidacji wzajemnych roszczeń finansowych z 29 grudnia 1955 r.
  7. Stanami Zjednoczonymi – Umowa między rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i rządem PRL dotycząca roszczeń obywateli Stanów Zjednoczonych z 16 lipca 1960 r.
  8. Belgią i Luksemburgiem – Układ z 14 listopada 1963 r. między rządem PRL z jednej strony a rządem Belgii i rządem Wielkiego Księstwa Luksemburga z drugiej strony dotyczący odszkodowania za niektóre interesy belgijskie i luksemburskie w Polsce.
  9. Grecją – Układ z dnia 22 listopada 1963 r. między rządem PRL a królewskim rządem Grecji dotyczący odszkodowania za interesy greckie w Polsce.
  10. Holandią – Układ między rządem PRL a rządem Królestwa Holandii dotyczący odszkodowania za niektóre interesy holenderskie w Polsce z 20 grudnia 1963 r.
  11. Austrią – Układ z dnia 6 października 1970 r. między PRL a Republiką Austrii o uregulowaniu określonych zagadnień finansowych.
  12. Kanadą – Układ między rządem PRL a rządem Kanady dotyczący uregulowania spraw finansowych z 15 października 1971 r.

Warto nadmienić, że umowy indemnizacyjne nie zostały zawarte z Niemcami ani państwami sojuszniczymi III Rzeszy. Wszelkie składniki mienia niemieckiego traktowano jako należne prawnie Polsce reparacje ze względu na ogromne straty poniesione w trakcie II wojny światowej[1].

Wysokość sumy odszkodowawczej

edytuj

Suma ryczałtowa była przeznaczona na odszkodowania dla cudzoziemców, służyła też jako pokrycie wierzytelności danego państwa wobec państwa polskiego i pokrywała odszkodowania dla podmiotów gospodarczych, tj. osób prawnych[3].

Odszkodowania na podstawie powyższych umów były płacone w gotówce i w ratach. Wyjątek stanowiła umowa z Francją, na podstawie której odszkodowanie w wysokości 65 mln dolarów amerykańskich wypłacono w formie dostaw węgla kamiennego. Innym uregulowaniem objęta była także umowa z Norwegią, na mocy której wierzytelności polskie w Norwegii i norweskie w Polsce zostały wzajemnie potrącone[1].

Lista pozostałych państw oraz suma odszkodowawcza wypłacona przez Polskę[2][6]:

Sytuacja prawna umów indemnizacyjnych w Polsce

edytuj

Umowy indemnizacyjne nie były ratyfikowane ani ogłaszane w Dzienniku Ustaw, przez co nie mogły one stanowić źródła prawa w Polsce. Dopiero dzięki uchwaleniu „Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o dokonywaniu w księgach wieczystych wpisów na rzecz Skarbu Państwa w oparciu o międzynarodowe umowy o uregulowaniu roszczeń finansowych” (Dz. U. Nr 12, poz 65)[7] Minister finansów mógł wydawać decyzję na podstawie podpisanych umów dwustronnych[1]. Wątpliwość budzi natomiast kolizja umów odszkodowawczych z prawem krajowym, według prof. Jana Barcza:

„wszystkie organy Państwa Polskiego, w tym sądy, stosownie do zasady pacta sunt servanda powinny respektować wiążące Polskę umowy międzynarodowe. W przypadku kolizji postawień umowy z prawem krajowym powinny tak interpretować prawo krajowe, aby zapewnić wykonanie umowy międzynarodowej, w przypadku sprzeczności, która nie może być przezwyciężona [...] powinny dawać pierwszeństwo postawieniom umowy”[3].

Warto zaznaczyć, iż rząd PRL w zdecydowanej większości odmawiał wypłaty odszkodowań obywatelom Polski. O wypłatach odszkodowań w odniesieniu do krajów zachodnich polskie społeczeństwo nie było informowane, wskazuje na to brak ogłoszenia w oficjalnych publikatorach polskich oraz nadanie większości dokumentów klauzuli tajności[2].

Konsekwencje podpisania umów

edytuj

Główną konsekwencją zawarcie umów dwustronnych było zdjęcie odpowiedzialność odszkodowawczej z państwa polskiego za mienie znacjonalizowane lub wywłaszczone cudzoziemcom. Dodatkowo dzięki przekazaniu sumy ryczałtowej państwo polskie, jego obywatele i osoby prawne nie ponosiły odpowiedzialności z tytułu podziału przekazanej sumy między zainteresowanych/poszkodowanych. Pełną odpowiedzialność za podział przekazanej sumy ryczałtowej przez Polskę ponosiły państwa które taką sumę otrzymały, to ich zadaniem było ustalenie kręgu poszkodowanych i wypłata należytego odszkodowania[3].

Warto nadmienić, iż rząd PRL w celu ożywienia polskiej gospodarki, w szczególności eksportu do krajów zachodnich, w miarę możliwości wprowadzał zapisy o rozwijaniu relacji handlowych w podpisywanych umowach odszkodowawczych z innymi krajami (np. poprzez uzależnienie raty odszkodowania od wartości eksportowanego towaru)[2].

Od 2012 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP przez krótki okres prowadziło portal informacyjny poświęcony tematyce reprywatyzacji, w tym także układom odszkodowawczym podpisanym przez Polskę[8].

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c d 2.7 Układy indeminizacyjne, [w:] Helena Ciepła, Rafal Marcin Sarbiński, Katarzyna Sobczyk-Sarbińska, Roszczenia przysługujące byłym właścicielom tzw. gruntów warszawskich: Sposób ich dochodzenia w postępowaniu administracyjnym i sądowym, Wolter Kluwer, 9 maja 2013, strony 64-66.
  2. a b c d Robert Andrzejczyk, Polityka państwa polskiego wobec roszczeń zagranicznych powstałych w wyniku nacjonalizacji przeprowadzonej po ii wojnie światowej. Przykład dwustronnych umów odszkodowawczych, „Polityka i Społeczeństwo”, 4(13) / 2015, 2015, DOI10.15584/polispol.2015.4.6.
  3. a b c d Jan Barcz, Opinia prawna w sprawie relacji między układami indemnizacyjnymi zawartymi przez Polskę dwunastoma państwami zachodnimi a dekretem z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st.Warszawy, ze szczególnym uwzględnieniem aspektów międzynarodowoprawnych., Warszawa, 25 listopada 2011.
  4. Maciej Kliński, Opinia prawna w sprawie relacji między układami indemnizacyjnymi zawartymi przez rząd PRL z rządami państw obcych oraz dekretem z dnia 26.10.1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, Warszawa, 22 czerwca 2011.
  5. Indemnizacja | Stowarzyszenie Mieszkańców Kamienicy Hoża 27a [online], hoza27a.pl [dostęp 2017-12-30] (pol.).
  6. a b Umowa indemnizacyjna pomiędzy USA I PRL..., „Pressmania” [dostęp 2017-12-30] (pol.).
  7. Wykazy nieruchomości objętych międzynarodowymi układami indemnizacyjnymi – Rejestry w Ministerstwie Finansów – Ministerstwo Finansów [online], www.mf.gov.pl [dostęp 2017-12-30] (pol.).
  8. Restytucja mienia w Polsce [online], propertyrestitution.pl [dostęp 2017-12-31] (pol.).