Zandka

Zandka
Sandkolonie
	Dzielnica Zabrza
	; Aleja platanów, ul. Krakusa
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Zabrze
Data założenia	2. połowa XVIII wieku
Zarządzający	Grzegorz Froehlich
Powierzchnia	1 km²
Populacja (2012); • liczba ludności	; poniżej 2500
	Plan Zandki;
	Położenie na mapie Zabrza;
	50°18′29,5″N 18°47′54,6″E/50,308194 18,798500
	Multimedia w Wikimedia Commons

Zandka – dzielnica Zabrza, ustanowiona 17 września 2012 roku, liczy niemal 2,5 tys. mieszkańców.

Położenie

Dzielnica Zandka ma powierzchnię 1 km²^[2], znajduje się w centrum miasta^[3]. Od południa dzielnica graniczy z linią kolejową^[3], od wschodu z terenami zielonymi^[3], od północy z siedzibą Urzędu Skarbowego i boiskiem^[3], a od zachodu z targowiskiem^[3]. Dzielnica graniczy z Centrum Południem od południa, z Biskupicami od północy i wschodu i z Centrum Północą od północy i zachodu. Granice dzielnicy przebiegają wzdłuż ulic: Antoniego Lazara, Antoniego Tomeczka, Bytomskiej, Pawła Stalmacha oraz wzdłuż torowiska linii kolejowej Gliwice – Katowice^[4].

Historia

Początki osadnictwa w tej części miasta zwanej Małym Zabrzem^[5] sięgają 2. połowy XVIII wieku – Mathias von Wilczek zlecił w 1775 roku budowę kilkunastu domów dla kolonistów w pobliżu zabrzańskiego zamku – wówczas ten teren nazywano Kolonią Zamkową^[5] i miał on charakter wiejski^[5]. Po wyburzeniu zamku teren zaczęto nazywać Sandkolonie (Kolonia na Piaskach, potocznie Zandka^[5], od niem. Sand – piasek^[5] bądź Piaski^[5], Pioski^[5]) od marnej gleby, która tam występuje^[5]. Pierwszymi obiektami wzniesionymi pod koniec XIX wieku były budynek straży pożarnej (obecnie poza granicami dzielnicy) i budynek szkoły^[6].

Wraz z rosnącą industrializacją Zabrza (powstaniem m.in. Huty Donnersmarcka) zwiększyło się zapotrzebowanie na mieszkania dla pracowników, dlatego w latach 1903–1922 zbudowano nowe osiedle na terenie Zandki w duchu miasta ogrodu^[7] dla pracowników tejże huty^[5]. Kompleks był przeznaczony dla robotników i urzędników^[5], poza mieszkaniami obejmował bibliotekę (dziś siedziba Filharmonii Zabrzańskiej^[8]), kasyno (obecnie siedziba Teatru Nowego w Zabrzu^[8]), szkołę gospodarstwa domowego, basen kryty (obecnie galeria z restauracją^[8]) oraz salę gimnastyczną^[5]. Założono także Park Hutniczy przy hucie, będący pierwszym parkiem w obrębie Zabrza^[5]. W latach 1926–1927 budynek gospody został zaadaptowany na kościół^[7]. W 1927 roku wzniesiono eksperymentalny stalowy dom^[7].

Podczas II wojny światowej zabudowania Zandki zostały częściowo uszkodzone w trakcie ataków, czego ślady można znaleźć przy ul. Krakusa 5^[9]. W 1945 roku żołnierze Armii Czerwonej podpalili kościół^[7]. W latach 60. XX wieku rozpoczęto wznoszenie nowego kościoła pw. Ducha Świętego^[7], a także zainicjowano wznoszenie nowych budynków mieszkalnych w południowo-wschodniej części osiedla^[7]. Po transformacji systemowej i upadku Huty Zabrze większość mieszkań zmieniła swój status, a osiedle z braku nakładów finansowych stało się zaniedbane^[10], uległo degradacji^[10] i jest postrzegane jako nieatrakcyjne miejsce do zamieszkania^[10], jednak zachowało swój oryginalny układ przestrzenny^[7].

Historyczny zespół zabudowy osiedla Zandka(inne języki) został wpisany 2 sierpnia 2012 roku do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego^[11]. Zandka jako dzielnica Zabrza^[12] została ustanowiona 17 września 2012 roku^[13] poprzez wydzielenie z obszaru dzielnicy Centrum Północ^[8]. Zandka liczy niemal 2,5 tys. mieszkańców (stan na 2012 rok)^[11], z czego 12% było bezrobotnych (stan na 2012 rok)^[14].

Architektura

Obiekty historyczne:

zabudowania gazowni (najstarsze budynki pochodzą z lat 70. XIX wieku)^[15]
zabytkowy cmentarz żydowski^[16] założony w 1817 roku^[8] (najstarsze nagrobki pochodzą z 1873 roku)^[17]
cmentarz ewangelicki (jeden z najstarszych nagrobków pochodzi z 1889 roku)^[18]
Szkoła Podstawowa nr 2 im. Jana Brzechwy z 1901 roku^[19]
dawne przedszkole (ul. Pawła Stalmacha / Cmentarna), obecnie siedziba Straży Miejskiej z 1912 roku^[20]
zabytkowy zespół zabudowy mieszkaniowej(inne języki) przy ul. Pawła Stalmacha (z 1912 roku), Krakusa (z lat 1909–1916), Antoniego Lazara i ks. Antoniego Tomeczka^[21]
stalowy dom z 1927 roku^[22] przy ul. Cmentarnej^[23]