Wikipedia

Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie

Pomnik w Rzeszowie

Pomnik Czynu Rewolucyjnego lub Pomnik Walk Rewolucyjnych – dwufasadowy monument o dekoracji rzeźbiarskiej stojący od 1974 w centralnym punkcie komunikacyjnym Rzeszowa, u zbiegu alei Łukasza Cieplińskiego i alei Józefa Piłsudskiego. Wyznacza w przybliżeniu granicę Śródmieścia od północnego zachodu – przy wjeździe do miasta z kierunku Krakowa i Warszawy. Jest jednym z nielicznych pomników z okresu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zachowanych w ich pierwotnej lokalizacji.

Pomnik Czynu Rewolucyjnego
w Rzeszowie
Ilustracja
Pomnik od wschodu w 2016 roku
Państwo

 Polska

Miejscowość

Rzeszów

Miejsce

rondo Dmowskiego

Styl architektoniczny

realizm socjalistyczny[1]

Projektant

Marian Konieczny

Materiał

żelbet

Całkowita wysokość

ok. 38 m

Data budowy

1971–1974

Data odsłonięcia

1974

Położenie na mapie Rzeszowa
Mapa konturowa Rzeszowa, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Pomnik Czynu Rewolucyjnegow Rzeszowie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Pomnik Czynu Rewolucyjnegow Rzeszowie”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Pomnik Czynu Rewolucyjnegow Rzeszowie”
Ziemia50°02′26″N 21°59′58″E/50,040556 21,999444
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia edytuj

Pomnik wpisuje się w koncepcję rozwoju przestrzennego Rzeszowa po II wojnie światowej, której zarys opracował w 1951/1952 architekt Zbigniew Wzorek. Stoi przy rondzie Dmowskiego (pierwotnie rondo PKWN[2]), na przecięciu zaplanowanych wówczas arterii komunikacyjnych wschód–zachód (al. Piłsudskiego, pierwotnie al. Lenina) i północ–południe (al. Cieplińskiego, pierwotnie al. 22 Lipca), których przedłużenie stanowią oddane do użytku pod koniec lat 60. wiadukty Śląski i Tarnobrzeski. Należy do założenia urbanistycznego porządkującego zabudowę pomiędzy skupionym wokół rynku starym miastem a powstałym w 1858 na obszarze Ruskiej Wsi dworcem kolejowym, którą Wzorek ocenił jako „najbardziej [c]haotyczną” w powojennym mieście[3].

Projekt i budowa (1966–1974) edytuj

Inicjatywę budowy pomnika Tysiąclecia Państwa Polskiego wysunął w 1966 społeczny opiekun zabytków w Rzeszowie, inżynier Włodzimierz Kozło[4][5][6][7]. W 1967 powstał społeczny komitet budowy pomnika, którego przewodniczącym był I sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Rzeszowie Władysław Kruczek. Komitet zdecydował o wykorzystaniu pomnika do symbolicznego upamiętnienia walk rewolucyjnych na Rzeszowszczyźnie. Kandydatem Kruczka na wykonawcę projektu był pochodzący z powiatu brzozowskiego pracownik Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Krakowie, rzeźbiarz Marian Konieczny, twórca warszawskiej Nike (1964), późniejszy rektor ASP (1972–1981). Ostatecznie Konieczny zwyciężył w rozpisanym przez komitet konkursie, który obejmował także zagospodarowanie placu defilad pomiędzy pomnikiem a wybudowanym w 1951–1954 w miejscu jeziora bernardyńskiego[a] gmachem Wojewódzkiej Rady Narodowej (obecnym Urzędem Wojewódzkim). Na potrzeby placu władze przejęły sad przy późnorenesansowym klasztorze bernardynów mimo sprzeciwu gwardiana zakonu, o. Cypriana Żywota. Wytyczne zagospodarowania placu sformułowała Miejska Pracownia Urbanistyczna kierowana przez Władysława Henniga, a do konkursu przystąpiły cztery zespoły złożone z rzeźbiarza i architekta bądź architektów. Byli to odpowiednio Józef Zathey i Władysław Boczkaj, Krzysztof Bukała i Andrzej Smoczeński, Jadwiga i Mirosław Koziołkiewiczowie oraz Konieczny z żoną i bratem. Projekt Koziołkiewiczów, w którym pomnik nawiązywał formą do wieży obozu koncentracyjnego, zakładał umieszczenie pod placem manifestacji podziemnego parkingu na 500 pojazdów i muzeum historii walk rewolucyjnych. Konieczny przedstawił komitetowi dwie propozycje pomnika; odrzucona koncepcja nadawała mu kształt poziomego liścia. Od strony architektonicznej zwycięski projekt opracowali żona rzeźbiarza Zagremma Konieczna i jego brat Adam Konieczny[8][9][10][11].

Do pokrycia całkowitego kosztu realizacji w wysokości 10 812 926,44 zł (z czego 4 884 509,50 zł przypadło na wykonanie rzeźb) przyczyniły się składki rzeszowian odprowadzane w postaci 0,5–1% poborów w latach 1970/1971 i 1971/1972, które dały łącznie sumę ok. 5 mln zł[12][13][14]. Według innych ustaleń sumę 5 mln zł zebrano w formie wpłat od osób prywatnych i instytucji z terenu województwa rzeszowskiego jeszcze w 1968[15]. W latach 70. Rzeszów wiódł w skali kraju prym w zaangażowaniu partyjnym i czynie społecznym, zyskując na zewnątrz reputację „czerwieńszego niż radziecka flaga”[16], jednak wydarzenia grudniowe z 1970 według zapisów w aktach komitetu budowy przyniosły znaczący spadek ofiarności na rzecz pomnika[7]. Milion złotych wyasygnował na przeprowadzenie projektu Wydział Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej[15].

Prace nad przygotowaniem terenu rozpoczęło Krakowskie Przedsiębiorstwo Robót Drogowych w 1968. Z uwagi na podmokły grunt początkowo rozpatrywano także alternatywną lokalizację na obszarze obecnego Parku Jedności Polonii z Macierzą. Do stabilizacji grząskiego podłoża posłużyło kilkadziesiąt żelbetowych pali o długości ok. 10 m, które utrudniają ewentualny demontaż pomnika. Fundamenty te przygotowali pracownicy krakowskiej „Hydrobudowy” zatrudnieni przy konstrukcji sąsiedniego Hotelu „Rzeszów”[12][17][13][18].

Po zakończeniu prac projektowych i terenowych w 1971 przystąpiono do realizacji założenia. Nadzór przejęło Rzeszowskie Przedsiębiorstwo Budowlane, a segmenty żelbetowe korpusu pomnika, stawiane od czerwca 1972, sporządziło Rzeszowskie Przedsiębiorstwo Produkcji Elementów Budowlanych[13][19][20]. Kierownikiem budowy był Stanisław Lech[9]. W trakcie prac zużyto m.in. 180 kg gwoździ[13][21], a cement na mur od strony klasztoru pochodził z Wejherowa[9]. W wykonaniu monumentalnych rzeźb pomagali autorowi projektu w jego krakowskiej pracowni Wincenty Kućma, Bogusław Gabryś, Józef Sękowski i Adolf Stawarz[15]. Po przewiezieniu do Rzeszowa rzeźby zamontowano w grudniu 1973 i styczniu 1974[19]. Ukończony pomnik został uroczyście odsłonięty przez I sekretarza KW PZPR w Rzeszowie Jerzego Gawrysiaka 1 maja 1974[13][21][17] przy dźwiękach hymnu państwowego i Międzynarodówki, z udziałem aktorów Teatru im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie[22] oraz członka Zarządu Okręgowego i Wojewódzkiego Związku Bojowników o Wolność i Demokrację w Rzeszowie Tomasza Wiśniewskiego[23].

Pod zarządem miasta (1974–2006) edytuj

W okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej pomnik był miejscem ceremonii państwowych i partyjnych[24]. Stał się podstawowym odniesieniem orientacyjnym w przestrzeni miejskiej i punktem zbornym dla spotkań towarzyskich[25].

Po transformacji systemowej z 1989 plac defilad został przekształcony w parking publiczny, a otoczony stopniami cokół pomnika służył za improwizowany skatepark[12].

W 2000 prezydent Rzeszowa Andrzej Szlachta uzgodnił z Koniecznym pomysł zwieńczenia pomnika herbem miasta. Po przegranych 10 listopada 2002 wyborach ustępujący z urzędu Szlachta doprowadził do umieszczenia nowego elementu na pomniku. Dwustronna tarcza z uproszczonym krzyżem maltańskim o wysokości 3 m i szerokości 2,8 m, wykonana z blachy miedzianej przez firmę „Restor” Krzysztofa Tora, zawisła na stalowej ramie pomiędzy liśćmi laurowymi na pułapie 30,5 m. Koszt instalacji krzyża wyniósł 30 tys. zł[26][27][22][12]. Autorami projektu byli Krzysztof Bukała i Marcin Rut[11].

W 2005 wokół pomnika powstał nakładem 100 tys. zł z funduszy miasta betonowy skatepark. Inwestycja przetrwała tylko rok[28].

W rękach bernardynów: dążenia do rozbiórki (2006–) edytuj

 
Pomnik od północy w 2014, w tle klasztor oo. bernardynów
 
Pomnik Czynu Rewolucyjnego i klasztor od strony ogrodów bernardyńskich (wcześniej plac defilad) we wrześniu 2023

11 lipca 2006 uchwałą zdominowanej przez Prawo i Sprawiedliwość (PiS) oraz Ligę Polskich Rodzin Rady Miasta Rzeszowa teren parkingu na byłym placu defilad wraz z pomnikiem został odstąpiony za 1% wartości (ok. 30 tys. zł) zakonowi oo. bernardynów[29][30][1]. Przeciw decyzji opowiedzieli się radny Sojuszu Lewicy Demokratycznej Tomasz Kamiński i radny Rozwoju Rzeszowa Konrad Fijołek[28][31]. Na otrzymanym terenie zakonnicy wybudowali ogrody publiczne i podziemny parking, nie sprecyzowali jednak planów co do przyszłości pomnika. Z obawy przed wyburzeniem obiektu zawiązały się wówczas internetowe grupy jego obrońców[32] i ruszyła zbiórka poparcia dla petycji o zachowanie pomnika, która do kwietnia 2012 zgromadziła 15 378 podpisów[33].

W marcu 2007 rozpoczęła się rozbiórka i przebudowa Hotelu „Rzeszów”, który powstał po przeciwnej, zewnętrznej stronie centralnego ronda miasta w latach 1966–1969, został otwarty w 1972 i odpowiadał wysokością pomnikowi[34].

W 2013 bernardyni odrzucili złożoną przez miasto propozycję wykupu pomnika, uzasadniając to warunkami otrzymanej z budżetu Unii Europejskiej na budowę ogrodów dotacji w wysokości 25,5 mln zł. Monument już wówczas wymagał pilnego remontu[35].

W 2017 Oddział Instytutu Pamięci Narodowej w Rzeszowie wystąpił o wyburzenie Pomnika Czynu Rewolucyjnego na mocy tzw. ustawy dekomunizacyjnej z 1 kwietnia 2016. Wniosek spotkał się z odpowiedzią rzeszowskiego oddziału Stowarzyszenia Architektów Polskich, którego walne zebranie uchwaliło 5 października 2017 sprzeciw wobec planów likwidacji, przekazany następnie prezydentowi Rzeszowa Tadeuszowi Ferencowi[36]. Nie uzyskawszy od IPN zmiany stanowiska Ferenc złożył do podkarpackiego konserwatora zabytków wniosek o wpisanie pomnika do rejestru zabytków z urzędu[1]. Powołana na urząd w 2016 przez wojewodę Ewę Leniart, byłą dyrektor rzeszowskiego IPN, wojewódzka konserwator zabytków Beata Kot odrzuciła wniosek[37]. W reakcji na tę decyzję minister kultury i dziedzictwa narodowego Piotr Gliński nakazał ponowne rozpatrzenie sprawy[38]. W marcu 2018 radny Sławomir Gołąb, nauczyciel II Liceum Ogólnokształcącego, założył Społeczny Komitet Wykupu Pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie na wieść o tym, że zakon zbiera środki na rozbiórkę, spotkał się jednak z nieprzychylnym stanowiskiem bernardyńskiej parafii, a następnie z anonimowymi szykanami w internecie i w miejscu pracy[39][40]. Koszt wyburzenia szacowano wówczas na 900 tys. zł[41]. W maju 2018 IPN wydał na wniosek bernardynów opinię stwierdzającą niezgodność dalszego funkcjonowania pomnika z ustawą dekomunizacyjną, tym samym otwierając drogę do wszczęcia przez wojewodę postępowania administracyjnego w celu likwidacji obiektu, co spotkało się z protestem mieszkańców w formie Pikniku pod Pomnikiem[42][5].

 
Adaptacja pomnika na transparencie rzeszowskiego Marszu Równości w 2018
 
Ogrodzony i zaniedbany pomnik w maju 2023

W październiku 2020 kojarzony szeroko z żeńskimi narządami płciowymi pomnik był symbolem zorganizowanych przez Manifę Rzeszów protestów przeciw zaostrzeniu przepisów regulujących aborcję i przez jeden dzień (29 października 2020) występował w serwisie Mapy Google pod nazwą „Pomnik Czynu Rewolucyjnego Kobiet w Rzeszowie”[38].

W 2022 Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego dla miasta Rzeszowa Krystyna Janicka wydała nakaz usunięcia uszkodzonych płyt z cokołu pomnika przez właściciela terenu w terminie do końca roku[43]. 28 grudnia 2022 wiceprzewodniczący sejmiku województwa podkarpackiego Czesław Łączak (PiS) zaproponował przekazanie posiadającym pomnik bernardynom 850 tys. zł na jego wyburzenie w ramach budżetu na rok 2023; wniosek został odrzucony przez radnych sejmiku[44][45]. W ostatnim tygodniu grudnia 2022 po otrzymaniu negatywnych wyników z pięcioletniej kontroli stanu technicznego bernardyni usunęli uszkodzone płyty cokołu i z własnej inicjatywy ogrodzili pomnik jako zagrażający przechodniom z uwagi na zardzewiałe mocowania rzeźb, a w styczniu 2023 w miejsce szczegółowej ekspertyzy wymaganej przez Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Rzeszowie przedstawili protokół z kontroli, który zalecał częściowy demontaż obiektu[46][47][48][49][43]. W lutym 2023 marszałek województwa podkarpackiego Władysław Ortyl wyraził poparcie dla inicjatyw usunięcia pomnika[44]. 24 marca 2023 na zorganizowanym przez bernardynów spotkaniu w sprawie przyszłości pomnika powołana została komisja z udziałem przedstawicieli wyrażających gotowość do przejęcia i remontu obiektu władz miejskich, skłonnych do sfinansowania jego likwidacji władz wojewódzkich oraz organizacji pozarządowych[50]. W kwietniu 2023 Rada Miasta podjęła mimo sprzeciwu radnych PiS trzy uchwały zmierzające do odzyskania i remontu pomnika[47]. Rzecznik bernardynów o. Alojzy Garbarz odmówił wówczas ujawnienia planów zakonu z obawy przed negatywną reakcją[51]. 5 kwietnia 2023 Wojewódzki Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Rzeszowie podtrzymał zaskarżoną przez bernardynów decyzję Powiatowego Inspektoratu Nadzoru Budowlanego w Rzeszowie, która zobowiązała zakon do przeprowadzenia remontu obiektu, w tym do odnowienia rzeźb, do końca lutego 2024[51]. Zakon ponownie odwołał się od tej decyzji, kwestionując zasadność naprawy pomnika, ale Wojewódzki Sąd Administracyjny (WSA) w Rzeszowie w wyroku z 7 listopada 2023 podkreślił obowiązek konserwacji obiektu przez jego właściciela niezależnie od względów ideologicznych[46]. We wrześniu 2023 pomnik został oczyszczony z zalegających odchodów ptasich przez rzeszowskich działaczy Nowej Lewicy[52].

W grudniu 2023 prezydent Rzeszowa Konrad Fijołek wznowił pertraktacje z bernardynami w sprawie przekazania pomnika miastu, odroczone poprzednio z ich woli do wyborów parlamentarnych. W styczniu 2024 zakon nadal liczył na kasatę wyroku WSA przez Naczelny Sąd Administracyjny[53].

Opis edytuj

 
Robotnik, chłop i żołnierz na tle czerwonego sztandaru (fasada południowo-wschodnia pomnika)

Pomnik stoi na cokole, który od strony placu defilad pełnił w oryginalnym założeniu funkcję trybuny honorowej. Właściwą bryłę pomnika tworzy para bliźniaczych elementów o kształcie stylizowanych liści lauru (symboli zwycięstwa), połączonych na wysokości ok. 8 m przez dwie rzeźby figuralne.

Od strony miasta i placu pomnik zdobią sylwetki robotnika, chłopa i żołnierza na tle sztandaru rewolucji, natomiast od strony ronda, zewnętrznej – przedstawienie bogini zwycięstwa Nike. Na monumentalne liście laurowe składa się 37 par żelbetowych segmentów, z których każdy przekracza wysokość jednego metra. Rzeźby wykonane zostały z blachy miedzianej w krakowskiej pracowni Koniecznego[12][17][9]. Do wnętrza rzeźb prowadzą zamontowane w nich włazy[17].

U podstawy liści znajdują się cztery marmurowe tablice, z których dwie są puste, a dwie zawierają inskrypcje autorstwa prezesa Związku Literatów Polskich w Rzeszowie, Zbigniewa Dominy: „Czyn wasz bohaterski – sława nieśmiertelna – wdzięczność nasza bezgraniczna” i „W hołdzie bohaterom walk rewolucyjnych o Polskę ludową – społeczeństwo ziemi rzeszowskiej w XXX-lecie PRL”[9][13][21].

Waga pomnika wynosi 466 ton[26].

Interpretacje edytuj

Symbolika edytuj

 
Nike, bogini zwycięstwa (fasada północno-zachodnia pomnika)

Awangardowy kształt wzbudzał od początku skojarzenia niezwiązane z oficjalną symboliką[13][54]. W świadomości rzeszowian pomnik funkcjonuje pod popularną nazwą „Wielkiej Cipy”[29][38], która z uwagi na niecenzuralny charakter bywa skracana do „Wielkiej”[25] lub zastępowana przez określenie „ośle uszy”[13][15][54]. W 1988 właściwej nazwy pomnika nie znało 30% mieszkańców[55].

Autor pomnika, Marian Konieczny, oświadczył w 2014 i ponownie podczas spotkania w Rzeszowie w styczniu 2015, że inspiracją dla formy pomnika była mandorla jako starożytny motyw w sztuce sakralnej łączony z pierwiastkiem żeńskim, pierwotnie poprzez kult płodności. Kształt taki miał stanowić alternatywę dla fallicznych konotacji dominującego w sztuce pomnikowej obelisku[56][9][57].

W ocenie miejskiej konserwatorki zabytków Edyty Dawidziak warstwa znaczeniowa pomnika, obejmująca symbole zwycięstwa, solidarności, rewolucji czy walki w obronie kraju z okupantem, pozostawia szerokie pole do interpretacji[58][59].

Upamiętnienie historyczne edytuj

 
Tablica na dawnym gmachu „Sokoła” w Rzeszowie wskazująca miejsce założenia Stronnictwa Ludowego
 
Nagłówki druków ulotnych obrazujące ewolucję nazwy Komunistycznej Partii Polski 1918–1938
 
Emblemat Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego
 
Reportaż z postępowania przeciw uczestnikom powstania leskiego w „Gazecie Lwowskiej”
 
Robotnik, chłop i żołnierz od południa (2017)

Według ustaleń IPN rzeszowski KW PZPR planował odsłonięcie pomnika na 1972 dla uczczenia trzydziestolecia powstania Polskiej Partii Robotniczej (PPR)[23]. Inną rozważaną datą była trzydziesta rocznica Manifestu PKWN, do której odnosi się umownie zapis na tablicy dedykacyjnej, przypadająca na 22 lipca 1974[9]. Nazwa pomnika upamiętnia jednak całość tej tradycji rewolucyjnej na Rzeszowszczyźnie, do której odwoływała się w swojej polityce historycznej Polska Rzeczpospolita Ludowa. Referat historii partii KW PZPR opracował w związku z tym wykaz wydarzeń składających się na dorobek rewolucji proletariackiej na terenie województwa rzeszowskiego. Według informacji podanej przez IPN wykaz obejmował założenie w Rzeszowie Stronnictwa Ludowego (SL) w 1895 (jedyne wydarzenie ocenione przez IPN pozytywnie), a także działalność ugrupowań komunistycznych (nielegalnych Komunistycznej Partii Polski – KPP i Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy – KPZU, a także PPR i Komunistycznego Związku Młodzieży Polski) lub reprezentujących lewicowe skrzydło ruchu socjalistycznego (Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego – PPSD, PPS-Lewica z okresu zaborów i PPS-Lewica w II RP), partyzantki komunistycznej z okresu II wojny światowej (Gwardia Ludowa, Armia Ludowa) oraz sił bezpieczeństwa Polski ludowej (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Milicja Obywatelska, Urząd Bezpieczeństwa Publicznego)[23]. Przedmiotem upamiętnienia była również działalność rad robotniczo-chłopskich w Przemyślu w 1918 oraz radykalne wystąpienia chłopskie w Małopolsce Wschodniej na przestrzeni dziejów, szczególnie zaś w okresie II Rzeczypospolitej, w tym Republika Tarnobrzeska (1918–1919), powstanie leskie (1932) i strajk chłopski z 1937[15][7].

Publikacja okolicznościowa wydana w związku z odsłonięciem pomnika przywołuje szereg postaci z dziejów Rzeszowszczyzny, których działalność uznano wówczas za podwaliny pod Polskę Ludową[60]. Znaleźli się wśród nich:

W przemówieniu wygłoszonym podczas uroczystości odsłonięcia pomnika w 1974 Tomasz Wiśniewski wskazał kilka epizodów precyzujących upamiętnianą tradycję walk rewolucyjnych, w które mieszkańcy województwa wnieśli swój wkład. Zaliczył do nich wystąpienia socjalistyczne z okresu zaborów i II RP, udział Brygad Międzynarodowych w hiszpańskiej wojnie domowej przeciwko faszystowskim falangistom gen. Francisco Franco (1936–1939), udział Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, Ludowego Wojska Polskiego i lewicowych formacji partyzanckich w pokonaniu Trzeciej Rzeszy oraz służbę w formacjach organów bezpieczeństwa w walce z powojennym podziemiem antykomunistycznym: „Pomnik ten jest symbolem wiecznej chwały towarzyszom naszej walki, tym z jednego szeregu rewolucyjnej manifestacji, z żołnierskiego oddziału walczącego o wolność Hiszpanii, bojowego szlaku od Lenino do Berlina, partyzanckiej drużyny, posterunku milicji i służby bezpieczeństwa stawiającego czoła terrorowi reakcyjnego podziemia”[23].

Występując w obronie pomnika w 2015 jego autor, Konieczny, ograniczył jego odniesienie w warstwie wydarzeniowej do wystąpień chłopskich z okresu II RP. Związany z IPN historyk Bogusław Kleszczyński, przytaczając przykład Władysława Kojdera, uznał jednoczesną próbę upamiętnienia przedwojennego strajku chłopskiego i powojennego porządku represjonującego niektórych z uczestników strajku za sprzeczność i „perfidną propagandową manipulację”[59]. W obrębie międzywojennego ruchu chłopskiego na Rzeszowszczyźnie dochodziło jednak regularnie do współpracy pomiędzy ludowcami z SL i członkami Związku Młodzieży Wiejskiej RP „Wici” a komunistami z KPP, a działacze należeli niejednokrotnie do obu ruchów. Według zapiski Jędrzeja Moraczewskiego w latach 1918–1919 „na Rzeszowszczyźnie wystąpiło najsilniej realizowanie na własną rękę nowego porządku, o wybitnie radykalnym zabarwieniu”[71]. 16 września 1938 Sąd Okręgowy w Rzeszowie skazał ośmiu działaczy Chłopsko-Robotniczego Komitetu Rewolucyjnego z powiatu tarnobrzeskiego – wśród nich dwóch komunistów, dwóch ludowców i jednego wiciarza – na kary kilku lat więzienia za dążenie „do dokonania zmiany ustroju państwa w drodze rewolucji (…) przy pomocy zorganizowanych mas chłopsko-robotniczych”[72].

Nieoczywistą interpretację grupy robotnika, chłopa i żołnierza zaproponował Tadeusz Chrobak, ogłaszając pomnik „symbolem klęski stalinowskiej rewolucji w Polsce” z uwagi na nieredukowalność postaci chłopa do postaci robotnika i niepowodzenie kolektywizacji polskiego rolnictwa[73].

Żartobliwa interpretacja przypisywana uczestnikom ceremonii odsłonięcia pomnika mówi, że „robotnik i żołnierz trzymają chłopa, żeby na mszę św. do bernardynów nie poszedł”[74][13][75].

Ks. Paweł Batory zauważył, komentując rządy PiS i dążenie radnych tej partii do usunięcia pomnika, że „obecna władza darzy [chłopa, robotnika i żołnierza] nie mniejszą miłością i respektem niż ta słusznie miniona”[51].

Kontrowersje edytuj

W 1988 pomnik został oceniony w publikacji naukowej z zakresu planowania przestrzeni jako „z urbanistycznego punktu widzenia (…) dzieło zgoła barbarzyńskie”, ponieważ „przesłania widok [Starówki], rywalizując wysokością z zabytkowym kościołem farnym”[55].

W sporze o losy pomnika, który rozgorzał w 2017 na tle ustawy dekomunizacyjnej, IPN odwołał się do politycznej wymowy obiektu, określając go symbolem ustroju totalitarnego. Występujący w obronie monumentu prezydent Ferenc i działacze Stowarzyszenia Architektów Polskich wskazywali natomiast na wymiar artystyczny i naukowo-poznawczy obiektu, a także na jego rolę tożsamościową jako najbardziej rozpoznawalnego symbolu Rzeszowa. Ferenc odwołał się przy tym do przychylnej pomnikowi opinii mieszkańców Rzeszowa[1]. W oficjalnym piśmie do rzeszowskiego oddziału IPN podkreślił także fakt upamiętniania przez pomnik niekomunistycznych wystąpień chłopskich z okresu II RP[76][36].

Za wyburzeniem pomnika argumentowali wojewoda podkarpacki Ewa Leniart (była dyrektor rzeszowskiego IPN), dyrektor rzeszowskiego IPN Dariusz Iwaneczko, były prezydent Rzeszowa Andrzej Szlachta i kandydat PiS na prezydenta Rzeszowa Wojciech Buczak[77][30]. Iwaneczko stwierdził, że „upamiętniany przez ten pomnik czyn rewolucyjny obejmował także m.in. krwawe utrwalanie władzy ludowej po 1944 r. i związane z tym akty zbrodni i bezprawia”[29]. IPN zwrócił uwagę na sprzeczność pomiędzy wymową pomnika a upamiętnieniem w nazwie przyległej alei ppłk. Cieplińskiego, prezesa antykomunistycznego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, straconego jako przeciwnika rewolucji z lat 1944–1947[1]. Adam Siwek, dyrektor Biura Upamiętniania Walk i Męczeństwa IPN, interpretuje walki o Polskę ludową wymienione w inskrypcji z pomnika wyłącznie jako powojenne zwycięstwo rewolucyjnych przemian społecznych, które w ocenie IPN miały charakter zbrodniczy[42]. Marcin Maruszak, prezes Stowarzyszenia Rodzin Żołnierzy Niezłomnych Podkarpacia i redaktor naczelny magazynu „Tajna Historia Rzeszowa”, wyraził pogląd, że decyzja w sprawie losu pomnika powinna przypaść spadkobiercom żołnierzy wyklętych i wskazał na postkomunistyczny rodowód polityczny prezydenta Ferenca[78].

Za pozostawieniem pomnika opowiedzieli się w 2017 m.in. przewodniczący Rady Miasta Andrzej Dec[79], szefowa rzeszowskiej Platformy Obywatelskiej Jolanta Kaźmierczak i szef partii Nowoczesna w Rzeszowie Grzegorz Tereszkiewicz[30]. W obronie społecznych i kulturalnych walorów pomnika wystąpił w maju 2018 lider zespołu Big Cyc, Krzysztof Skiba[80]. W 2023 o wartości artystycznej pomnika przekonywał podczas zorganizowanej przez Fundację Rzeszowską i zbojkotowanej przez rzeszowski IPN dyskusji historyk sztuki z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lechosław Lameński[81]. Podkarpacki działacz Stowarzyszenia Ochrony Architektury Powojennej[82] Dawid Domański ocenił zakusy na wyburzenie unikatowego pomnika trzydzieści lat po zmianie ustroju jako przejaw fanatyzmu i barbarzyństwa[57]. Podobne stanowisko zajął w liście do prowincjała zakonu bernardynów o. Teofila Czarniaka z 27 marca 2023 diecezjalny konserwator zabytków kurii w Rzeszowie, historyk sztuki ks. Paweł Batory, wyrażając obawę o wizerunek Kościoła[51].

Tomasz Tomaszek, pracownik naukowy Politechniki Rzeszowskiej, zwrócił uwagę na to, że przetrwanie pomnika w jego pierwotnym kontekście urbanistycznym, stanowiące „ewenement” w skali Polski, pozwoliło zachować ciągłość historyczną architektury miejskiej i tym samym autentyczność Rzeszowa[83].

Zamiar wyburzenia pomnika nie znajduje poparcia wśród mieszkańców Rzeszowa. W 2009 i 2015 tylko 11% badanych chciało jego usunięcia[84]. W ulicznym sondażu opinii publicznej z 2018, przeprowadzonym przez studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego, 69% ankietowanych opowiedziało się za zachowaniem pomnika, a w powtórzonej próbie z 2023 – 81%[85].

W kulturze edytuj

W 2011 kilkunastoosobowy zespół studentów III roku Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie nakręcił film fantastyczny, w którym ożywiony Pomnik Czynu Rewolucyjnego kroczy ulicami Rzeszowa siejąc panikę i zniszczenie. Trwający niespełna 1,5 minuty film został przygotowany w formie pracy zaliczeniowej pod kierunkiem Pawła Trojanowskiego przy pomocy oprogramowania do tworzenia grafiki 3D i montażu nieliniowego[86].

Uwagi edytuj

  1. ↑ Jezioro powstało na zlecenie Mikołaja Spytka Ligęzy jako część systemu fortyfikacji ziemnych Rzeszowa w latach 1621–1627. Wcześniej istniała w jego miejscu osada Wola Stara (Wolica), pełniąca rolę przedmieścia od strony Krakowa. Obejmowała folwark i ogród plebana fary rzeszowskiej, domy gościnne, stajnie i stawy. Jej mieszkańcy zostali wysiedleni, a właściciele ziemscy wywłaszczeni za odszkodowaniem pieniężnym lub w postaci nowego nadania z gruntów pańskich. Drewniany kościół NMP w Woli Starej sprzed 1475 zastąpiła nowa fundacja Ligęzy, przekazana po ukończeniu w 1629 bernardynom[91][92][93].
  2. ↑ Postać tę próbowały wykorzystać propagandowo przed wojną również koła rządowe. Pomnik upamiętniający skuteczną obronę kościoła w Nowosielcach pod przywództwem wójta Pyrza i proboszcza Piotra Kisiela przed najazdem ordy budziackiej w czerwcu 1624 został odsłonięty 29 czerwca 1936 podczas masowej uroczystości z udziałem ok. 150 tys. chłopów i generalnego inspektora sił zbrojnych gen. Edwarda Śmigłego-Rydza[94].
  3. ↑ W okresie od września do grudnia 1944 śmierć poniosło na Rzeszowszczyźnie 14 członków komisji rolnych[87]. Celem napadów byli także chłopi uprawiający przydzieloną ziemię, zdarzały się przypadki tortur[88][89][90].
  4. ↑ W okresie od września do grudnia 1944 zginęło na Rzeszowszczyźnie 205 działaczy PPR, SL i innych organizacji prorządowych[87].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e Magdalena Mach, IPN: Słynny pomnik w Rzeszowie należy usunąć. Prezydent Tadeusz Ferenc chce go ratować [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 5 października 2017.
  2. ↑ Dawniej 22 Lipca... [online], Dziennik Polski, 22 lipca 2000.
  3. ↑ Moskal 2020 ↓, s. 129–131.
  4. ↑ Mytych 2018 ↓, s. 79.
  5. ↑ a b Magdalena Mach, Jest oficjalna opinia IPN w sprawie pomnika Walk Rewolucyjnych: "Niezgodny". Czy to wyrok? [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 4 maja 2018.
  6. ↑ Marek Czarnota, Kozło Włodzimierz, [w:] Ludzie kultury [online], Urząd Miasta Rzeszowa.
  7. ↑ a b c Bogusław Kleszczyński, Skrywana prawda o rzeszowskim pomniku [online], Tajna Historia Rzeszowa, 14 września 2021.
  8. ↑ Mytych 2018 ↓, s. 79–80.
  9. ↑ a b c d e f g Władysław Hennig i inni, Pomnik Walk Rewolucyjnych Na Rzeszowszczyźnie. Rzeszów, Bartosz Babelski (red.), TVP3 Rzeszów, 2014 (Rzeszowskie Lekcje Architektury, 16).
  10. ↑ Gawroński i in. 2021 ↓, s. 4–5.
  11. ↑ a b Majka 2004 ↓, s. 42.
  12. ↑ a b c d e Mytych 2018 ↓, s. 80.
  13. ↑ a b c d e f g h i Marek Czarnota, Pomnik Czynu Rewolucyjnego, [w:] Rzeszowskie historie i historyjki [online], Serwis informacyjny Urzędu Miasta Rzeszowa [dostęp 2021-06-06].
  14. ↑ Czarnota 2001 ↓, s. 140–141.
  15. ↑ a b c d e Cezary Kassak, Zrzutka na pomnik Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie. Wpłacały zakłady pracy, wsie i miasta. 39 złotych dorzucili filmowcy [online], Nowiny24.pl, 1 maja 2019.
  16. ↑ Jedynak 2015 ↓, s. 62.
  17. ↑ a b c d Gawroński i in. 2021 ↓, s. 5.
  18. ↑ Czarnota 2001 ↓, s. 139–140.
  19. ↑ a b Archiwalne zdjęcia Pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie [online], Nowiny24.pl, 3 sierpnia 2012.
  20. ↑ Czarnota 2001 ↓, s. 140.
  21. ↑ a b c Czarnota 2001 ↓, s. 141.
  22. ↑ a b Pomnik Czynu Rewolucyjnego (Pomnik Walk Rewolucyjnych), [w:] Pomniki pamięci 1918–2018 [online] [dostęp 2024-03-11].
  23. ↑ a b c d Marcin Kobiałka, IPN nie zmienia zdania – pomnik Czynu Rewolucyjnego ma być usunięty [online], Rzeszów News, 31 października 2017.
  24. ↑ Gawroński i in. 2021 ↓, s. 8.
  25. ↑ a b Agnieszka Lipska, Prof. Marian Konieczny: Pomnik z założenia miał być kobietą [online], Rzeszów News, 15 stycznia 2015.
  26. ↑ a b Aneta Gieroń, Herb na pomniku [online], Nowiny24.pl, 14 listopada 2002.
  27. ↑ MB, Na pomniku Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie zawiśnie krzyż maltański [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 22 września 2002.
  28. ↑ a b Andrzej Plęs, Pomnik bardzo specjalnej troski. Symbol Rzeszowa czy komunizmu? [online], Dziennik Polski, 29 stycznia 2015.
  29. ↑ a b c Tomasz Ławnicki, "Komu przeszkadza? Księdzu? Bo mu się brudne myśli kołaczą?". Pomnik-wizytówka Rzeszowa może zniknąć [online], NaTemat.pl, 11 października 2017.
  30. ↑ a b c Marek Kruczek, Wielka bitwa o pomnik Czynu Rewolucyjnego. Politycy: pozostawić, zmienić symbolikę, zburzyć [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 6 listopada 2017.
  31. ↑ RAM, Awantura o pomnik Czynu Rewolucyjnego. A Bernardyni wciąż zwlekają [online], Rzeszów News, 19 kwietnia 2023.
  32. ↑ Moje Miasto to Rzeszów: Na Facebooku powstała grupa obrońców pomnika Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie
  33. ↑ Ocalmy pomnik. [dostęp 2014-02-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-21)].
  34. ↑ Michał Toś, Ponad 16 lat temu rozpoczęto wyburzanie Hotelu Rzeszów. Zobacz archiwalne fotografie [online], Rzeszów24.info, 20 marca 2023.
  35. ↑ Bartosz Gubernat, Miasto Rzeszów chce zapłacić za remont pomnika [online], Nowiny24.pl, 5 września 2013.
  36. ↑ a b Artur Gernand, Architekci przeciw likwidacji pomnika Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 20 października 2017.
  37. ↑ Pomnik Czynu Rewolucyjnego nie jest zabytkiem. Jest opinia konserwatora [online], Rzeszów News, 17 listopada 2017.
  38. ↑ a b c Aleksandra Kołodziejak, Pomnik czynu rewolucyjnego kobiet. Rzeszowski symbol protestów przeciwko delegalizacji aborcji [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 2 listopada 2020.
  39. ↑ Bartosz Gubernat, Radny chciał odkupić pomnik od zakonników. Ktoś włamał się na jego konto na portalu społecznościowym Facebook w Internecie [online], Nowiny24.pl, 27 marca 2018.
  40. ↑ Artur Gernand, Chcą kupić od zakonników pomnik Walk Rewolucyjnych. "Aby go zachować" [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 8 marca 2018.
  41. ↑ Daria Różańska, "Dlaczego my, wierni, mamy realizować widzimisię PiS?". W Rzeszowie wybuchł konflikt partii z Kościołem [online], NaTemat.pl, 15 kwietnia 2018.
  42. ↑ a b Magdalena Mach, IPN kategorycznie odmawia dyskusji o pomniku Czynu Rewolucyjnego. Odpowiedź na zaproszenie nie pozostawia złudzeń [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 24 listopada 2023.
  43. ↑ a b Karol Woliński, Ogrodzono Pomnik Czynu Rewolucyjnego. Bo zagraża bezpieczeństwu [online], Czytaj Rzeszów, 2 stycznia 2023.
  44. ↑ a b Justyna Lasota-Krawczyk, Co dalej z pomnikiem Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie? Marszałek wydał oświadczenie [online], RMF FM, 14 lutego 2023.
  45. ↑ Karol Woliński, Radni Sejmiku na pomoc ojcom Bernardynom... w zburzeniu pomnika [online], Czytaj Rzeszów, 28 grudnia 2022.
  46. ↑ a b Anna Gorczyca, Ojcowie bernardyni muszą wyremontować pomnik Czynu Rewolucyjnego. I to bardzo szybko [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 14 stycznia 2024.
  47. ↑ a b Agnieszka Lipska, Radni Rzeszowa przyjęli trzy uchwały w obronie pomnika Czynu Rewolucyjnego przed wyburzeniem [online], Dzieje.pl, 25 kwietnia 2023.
  48. ↑ Wioletta Kruk, Słynny rzeszowski pomnik bez rzeźb? Bernardyni zlecili ekspertyzę [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 28 kwietnia 2022.
  49. ↑ Piotr Samolewicz, Ojcowie Bernardyni ogrodzili Pomnik Czynu Rewolucyjnego w Rzeszowie. Jego stan techniczny jest zły [online], Nowiny24.pl, 2 stycznia 2023.
  50. ↑ RAM, Spotkanie u Bernardynów ws. przyszłości pomnika Czynu Rewolucyjnego. Bez przełomu [online], Rzeszów News, 24 marca 2023.
  51. ↑ a b c d Marcin Kobiałka, Diecezjalny konserwator zabytków przeciwny wyburzaniu pomnika Czynu Rewolucyjnego! [online], Rzeszów News, 13 kwietnia 2023.
  52. ↑ Paulina Bajda, Wzięli worki i szczotki, wysprzątali pomnik Walk Rewolucyjnych w Rzeszowie. Zebrali tonę łajna! [online], Super Nowości, 22 września 2023.
  53. ↑ Anna Gorczyca, Zakon odda miastu pomnik Czynu Rewolucyjnego? Bernardynom zależy na szybkim zamknięciu sprawy [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 16 stycznia 2024.
  54. ↑ a b Czarnota 2001 ↓, s. 139.
  55. ↑ a b Batiuk i Chłopecki 1988 ↓, s. 187.
  56. ↑ Magdalena Mach, Rzeszowski Pomnik Czynu Rewolucyjnego z "elementem kobiecym". Co inspirowało prof. Mariana Koniecznego? [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 26 lipca 2017.
  57. ↑ a b Dawid Domański, Pomnik Czynu Rewolucyjnego dla Rzeszowa, jak Wieża Eiffla dla Paryża [online], Rzeszów News, 29 marca 2023.
  58. ↑ Kinga Dereniowska, Konrad Fijołek: mam plan przejęcia pomnika pokojowo. Albo i nie [online], Super Nowości, 29 listopada 2023.
  59. ↑ a b Bogusław Kleszczyński, Historyk z IPN o Pomniku Czynu Rewolucyjnego: „To skandal! Zbrodniczy symbol w centrum Rzeszowa”, Jaromir Kwiatkowski (red.) [online], WPolityce.pl, 29 kwietnia 2015.
  60. ↑ Socha 1974 ↓, s. 4–33.
  61. ↑ Ostasz 2006 ↓, s. 437–438.
  62. ↑ Marcin Maruszak, Najlepsi „cyngle” Łukasza Cieplińskiego. Cz. I. Stanisław Świder „Lew” [online], Tajna Historia Rzeszowa, 29 marca 2020.
  63. ↑ Marcin Maruszak, Najlepsi „cyngle” Łukasza Cieplińskiego. Cz. II. Józef Gutkowski ps. „Kania”, „Barański” [online], Tajna Historia Rzeszowa, 12 listopada 2021.
  64. ↑ Ostasz 2006 ↓, s. 440.
  65. ↑ Grzegorz Ostasz, Akcje zbrojne Rzeszowskiego Okręgu Zrzeszenia WiN [online], Przystanek Historia, 21 października 2021.
  66. ↑ Ostasz 2006 ↓, s. 467–468.
  67. ↑ Ostasz 2006 ↓, s. 450.
  68. ↑ Marcin Maruszak, Zbrodnia na „Pancernym”. UOP ukrywał dowody i chronił ubeków [online], Tajna Historia Rzeszowa, 31 maja 2022.
  69. ↑ Ostasz 2006 ↓, s. 552.
  70. ↑ Majzner 2018 ↓, s. 176.
  71. ↑ Socha 1974 ↓, s. 7–9.
  72. ↑ Socha 1974 ↓, s. 18–19.
  73. ↑ Chrobak 2015 ↓, s. 51–52.
  74. ↑ Czarnota 2001 ↓, s. 142.
  75. ↑ Rzeszów – kontrowersyjny pomnik [online], Proszę Wycieczki, 18 stycznia 2017.
  76. ↑ MKF, Rzeszów: władze miasta bronią Pomnika Walk Rewolucyjnych [online], strajk.eu, 2 października 2017.
  77. ↑ Mytych 2018 ↓, s. 81–83.
  78. ↑ Beata Terczyńska, Rodziny żołnierzy wyklętych domagają się rozebrania Pomnika Czynu Rewolucyjnego [online], Nowiny24.pl, 23 marca 2018.
  79. ↑ Mytych 2018 ↓, s. 82.
  80. ↑ Beata Terczyńska, Lider zespołu Big Cyc zaprasza 13 maja na piknik w obronie rzeszowskiego pomnika [online], Nowiny24.pl, 1 maja 2018.
  81. ↑ Piotr Samolewicz, Prezydent Konrad Fijołek będzie interweniował w ministerstwie w sprawie Pomnika Czynu Rewolucyjnego [online], Nowiny24.pl, 27 listopada 2023.
  82. ↑ Kim jesteśmy [online], Stowarzyszenie Ochrony Architektury Powojennej [dostęp 2024-04-01] (pol.).
  83. ↑ Tomaszek 2017 ↓, s. 366.
  84. ↑ Kotarski i in. 2015 ↓, s. 27.
  85. ↑ Agata Kulczycka, Zapytaliśmy, czy pomnik Czynu Rewolucyjnego powinien zostać zburzony. W Rzeszowie nie ma wątpliwości [online], Gazeta Wyborcza (Rzeszów), 12 czerwca 2023.
  86. ↑ Drży ziemia, ożył Czyn Rewolucyjny w Rzeszowie [online], Gazeta.pl, 26 stycznia 2011 [zarchiwizowane z adresu 2013-12-19].
  87. ↑ a b Olszewski 1974 ↓, s. 67.
  88. ↑ Olszewski 1974 ↓, s. 133.
  89. ↑ Bieda 1977 ↓, s. 63.
  90. ↑ Dobosz 1977 ↓, s. 38.
  91. ↑ Zdzisław Budzyński, Stosunki społeczne i życie kulturalne, [w:] Feliks Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, t. 1, Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994, s. 281, 286, 288, ISBN 83-03-03621-1.
  92. ↑ Janusz Kurtyka, Osadnictwo średniowieczne. Początki osady i miasta, [w:] Feliks Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, t. 1, Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1994, s. 111–112, 144–145, ISBN 83-03-03621-1.
  93. ↑ Jan Pęckowski, Dzieje miasta Rzeszowa do końca XVIII. wieku, Rzeszów: Gmina Miasta Rzeszowa, 1913, s. 80.
  94. ↑ Andrzej Gliwa, Doświadczenie inwazji tatarskich w narracjach ludowych i pamięci zbiorowej jako niematerialne dziedzictwo kulturowe Polski południowo-wschodniej, „Ochrona Zabytków” (1), 2014, s. 66.

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Zobacz też edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Pomnik_Czynu_Rewolucyjnego_w_Rzeszowie&oldid=73626606”