Wikipedia

Akta i biblioteka Braci czeskich

dokumenty archiwalne i książki polskiej Jednoty Braci czeskich

Akta i biblioteka Braci Czeskich – dokumenty archiwalne i książki polskiej Jednoty Braci czeskich przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu, Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu i Bibliotece Kórnickiej. W 2015 roku zostały wpisane przez UNESCO na listę Pamięć Świata.

Historia edytuj

 
List Jana A. Komeńskiego z lutego 1657 roku z Zespołu Akt Braci Czeskich w Archiwum Państwowym w Poznaniu

W latach 1557–1558 powstała polska Jednota, a na siedzibę seniora wybrano Ostroróg. Tam też sprowadzono z Czech potrzebne do działalności dokumenty. Gdy w 1628 roku w Lesznie osiedliło się około 1500 uchodźców z Czech i Moraw pod przewodnictwem Jana Amosa Komeńskiego, właśnie to miasto stało się główną siedzibą Braci czeskich. Około 1630 roku, po upadku zboru w Ostrorogu, zostało tam przeniesione również archiwum i biblioteka. Biblioteka powstała dzięki rodzinnym zbiorom podarowanym przez rodzinę Ostrorogów. Wzbogacana przez zakupy i dary wielkopolskiej szlachty, została połączona z biblioteką gimnazjum w Lesznie. Podczas potopu szwedzkiego, w 1656 roku, archiwum ewakuowano na Śląsk, co uchroniło je od spalenia. Niestety podczas pożaru spłonęło kilka tysięcy książek ze zbiorów bibliotecznych[1].

Archiwum umieszczono w Orsku, potem w Siedliskach, w 1658 roku przewieziono do Brzegu, by ostatecznie przenieść je do Wrocławia. Tu w 1717 roku pisarz Jednoty Christian Sitkowski uporządkował zgromadzone materiały dzieląc je na 39 fascykułów[1].

W 1720 roku część zbiorów przewieziono do Leszna, reszta roku została przewieziona do Berlina, gdzie Daniel Ernest Jabłoński na ich podstawie napisał monografię ugody sandomierskiej. Do Leszna wróciły w 1741 roku[1].

Do początku XIX wieku archiwum przetrwało w dobrym stanie, chronione przed nawiedzającymi miasto pożarami. Powiększało swoje zbiory, przejmując dokumenty z likwidowanych gmin oraz spadków po duchownych i świeckich członkach wspólnoty[1].

Po 1817 roku zarząd na archiwum przejął pastor i rada kościoła św. Jana w Lesznie. Niestety nie dbali oni o zachowanie w całości zgromadzonych materiałów. W latach 30. XIX wieku wypożyczono dokumenty Józefowi Łukaszewiczowi, który potrzebował ich między innymi do napisania książki O kościołach braci czeskich w dawnej Wielkiejpolsce. Nie wróciły one do Leszna, ale zostały przez Łukaszewicza przekazane do Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu. Tam je oprawiono i przechowywano w 19 tomach[2].

W 1849 roku rada kościoła sprzedała Muzeum Narodowemu w Pradze część dokumentów związanych z Janem Amosem Komeńskim. W 1881 roku w celu uporządkowania i skatalogowania zdeponowano część dokumentów w Archiwum Miejskim w Poznaniu[2].

W 1892 roku archiwum opieką otoczył nowy pastor Wilhelm Bickerich. W 1918 roku odzyskał część materiałów zdeponowanych w Archiwum w Poznaniu. Uzupełnił zbiory o fotokopie dokumentów dotyczących braci czeskich spoza Leszna. Ze sporządzonego przez niego katalogu wiemy, że biblioteka przed wybuchem II wojny światowej liczyła około 2 tysiące woluminów[2].

Archiwum i biblioteka przetrwały nienaruszone do 1944 roku. Wtedy Niemcy podjęli decyzję o ich ewakuacji. Zbiory zostały odnalezione w latach 50. XX wieku na terenie NRD w Evangelische Brüder-Unität Herrnhuter. Wróciły do Polski w 1961 roku[2]. Wywiezione zbiory odnalazł pracownik Uniwersytetu Warszawskiego Jerzy Śliziński. Jego starania o odzyskanie zbiorów wspierał ówczesny dyrektor poznańskiego archiwum Czesław Skopowski[3].

Część zbiorów, których nie wywieźli Niemcy, trafiła w ręce prywatne, a 1490 pozycji do Biblioteki PAN w Kórniku. Wśród nich znalazło się kilka wydań Biblii (z najstarszą pochodzącą z 1482 r.), czeski kancjonał z 1615 roku wydrukowany w Kralicach i ponad 200 rozpraw teologicznych, będących komentarzami do poszczególnych ksiąg biblijnych[4]. Muzeum Okręgowe w Lesznie posiada z tej kolekcji 4 starodruki i kilkadziesiąt książek z XIX wieku[2].

Archiwum w Poznaniu podzieliło odzyskane zbiory na materiały archiwalne i biblioteczne. Archiwalia uporządkowano i zinwentaryzowano, a w 1977 roku udostępniono ich inwentarz. Do 2644 jednostek przywiezionych z NRD dołączono 1150 jednostek akt gmin ewangelicko-unijnych i metryki. Cały Zespół Akt Braci Czeskich zajmuje 17 metrów bieżących[2]. Oprócz dokumentacji aktowej w jego skład wchodzą dokumenty pergaminowe i papierowe[5]. Są to: „92 dokumenty przywiezione z Czech, korespondencja z lat 1557-1828, rękopisy, traktaty i opracowania informujące o działalności senioratu kościoła, akta gmin wyznaniowych, spuścizny wybitnych przedstawicieli z XVII-XVIII w., spisy akt i repertoria”[6]. Zbiór archiwalny jest udostępniany na mikrofilmach. Zostały one zeskanowane i są dostępne w zbiorach Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej[7].

Zbiory biblioteczne edytuj

Zbiory biblioteczne przywiezione do Archiwum w Poznaniu z Herrnhut nie były udostępniane, ponieważ nie zostały opracowane. Gdy w latach 2011–2016 Michał Janeczek (z pomocą Magdaleny Stanek) opracowywał katalog książek, odnalazł materiały drukowane również w części z materiałami archiwalnymi. Część zbiorów ma pieczęci z napisem Bibliothek der St. Johanniskirche Lissa i.P, na innych znajdują się naklejki z napisem wykonanym przez pracowników Evangelische Brüder-Unität. Ponieważ w 1933 roku pastor Wilhelm Bickerich opracował katalog biblioteki kościelnej, można stwierdzić, że w zbiorze przechowywanym w archiwum odnaleziono 970 dzieł z tamtej kolekcji[3].

Prace przy opracowaniu katalogu objęły również uporządkowanie zbiorów digitalizację unikatowych druków, nadanie sygnatur, opieczętowanie zbiorów bez znaku własności[3].

Pamięć Świata edytuj

10 marca 2014 roku Polski Komitet Programu Pamięć Świata UNESCO podjął decyzję o podjęciu starań o wpis archiwum i biblioteki Braci czeskich na listę Pamięć Świata[8].

Decyzję o wpisie podjął Międzynarodowy Komitet Programu UNESCO Pamięć Świata obradujący w dniach 4–6 października 2015 roku w Abu Zabi[9]. Uznano unikalność kolekcji, która wynika z faktu, że jej twórcą jest niewielka protestancka grupa żyjąca w kraju katolickim. Archiwum zachowało się w stanie prawie nienaruszonym, a zbiory trzech instytucji: Archiwum Państwowego w Poznaniu, Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu i Biblioteki Kórnickiej nawzajem sią uzupełniają[7].

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d Janeczek ↓, s. 186-188
  2. ↑ a b c d e f Janeczek ↓, s. 188-190
  3. ↑ a b c Michał Janeczek, Katalog starych druków Archiwum Państwowego w Poznaniu, Poznań 2016, s. 12-25, ISBN 978-83-65681-00-3.
  4. ↑ Akta i Biblioteka Braci Czeskich wpisane na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata” [online], instytucja.pan.pl [dostęp 2023-08-22].
  5. ↑ Akta Braci Czeskich – Archiwum Państwowe w Poznaniu [online] [dostęp 2023-08-16] (pol.).
  6. ↑ Akta Braci Czeskich poznańską propozycją na Listę Pamięć Świata UNESCO – Archiwum Państwowe w Poznaniu [online], 30 czerwca 2016 [dostęp 2023-08-16] (pol.).
  7. ↑ a b Nomination Form [online] [dostęp 2023-08-22].
  8. ↑ Janeczek ↓, s. 183
  9. ↑ Akta i Biblioteka Braci Czeskich oraz Księga Henrykowska wpisane na Światową Listę Programu UNESCO „Pamięć Świata" [online], 3 listopada 2015 [dostęp 2023-08-16].

Bibliografia edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Akta_i_biblioteka_Braci_czeskich&oldid=71405765”