Pojęcia związane z go
Pojęcia związane z go – specyficzna terminologia stosowana w grze go.
W Polsce na ogół stosuje się terminy wywodzące się z języka japońskiego, jednak w niektórych przypadkach lepiej przyjęły się nazwy polskie lub angielskie.
Lista pojęć edytuj
Aji edytuj
Aji (jap. 味; dosł. smak, potencjał) - potencjał, jaki posiada dany kamień lub grupa kamieni, który może się zrealizować później w trakcie gry. Struktura może mieć dobre Aji albo złe Aji w zależności od tego czy posiada atut czy słabość[1].
Atari edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Biały w atari | ||||
Atari (jap. 当たり) - Kamień lub grupa kamieni z jednym oddechem[2].
Byō-yomi edytuj
Byō-yomi (jap. 秒読み; dosł. odliczanie) - Dodatkowy czas gry liczony po wyczerpaniu czasu podstawowego. Wyczerpanie czasu byō-yomi jest równoważne z przegraniem gry przez czas. W tradycyjnym (japońskim) byō-yomi gracz dostaje na każdy ruch pewną ilość czasu (np. 10 sekund) i przy kolejnym ruchu ten czas liczy się od początku.
Zwykle ustala się kilka okresów byō-yomi – jeżeli gracz wyczerpie przy danym ruchu czas pierwszego okresu, to zaczyna być liczony czas kolejnego okresu. Wyczerpany okres byō-yomi nie odtwarza się przy kolejnym ruchu. W zachodnim go stosuje się czasem tzw. kanadyjskie byō-yomi, w którym czas nie jest liczony jeden ruch, ale na określoną ich ilość. Po wykonaniu tej liczby ruchów czas liczony jest od początku.
Chūban edytuj
Chūban (jap. 中盤; dosł. środek) - Faza gry środkowej. Styl gry w tej fazie rozgrywki jest unikatowy dla każdego gracza.
Cięcie edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Cięcie struktur białego | ||||
Pozbawienie możliwości połączenia dwóch grup kamieni tego samego koloru, poprzez postawienie kamieni przeciwnika w miejsce potencjalnego połączenia.
Dame edytuj
Dame (jap. 駄目) - Neutralny obszar, który nie jest otoczony przez żaden kolor kamieni[2].
Dan edytuj
Mistrzowski stopień umiejętności gry. System ten zapoczątkował Sansa Hon’inbō, nadanie uczniowi stopnia dan oznaczało przyjęcie go do grona profesjonalistów, co wiązało się z opuszczeniem szkoły i możliwością samodzielnego nauczania gry. Im większe dan, tym gracz ma większe umiejętności.
Drabinka edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Drabinka | ||||||||
Specjalna struktura, która powstaje gdy grupa kamieni złapana w sieć próbuje uciec, ale jest co ruch stawiana w kolejnym atari. Broniący się gracz tworzy zygzakowaty wzór widoczny na diagramie po lewej.
Jeśli obrońca na swojej drodze do krawędzi nie trafi na przyjazne kamienie, grupa zostaje schwytana.
Fałszywe oko edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Fałszywe oczy | ||||||||
Punkt, który może wydawać się okiem wewnątrz struktury, ale nim nie jest. W rzeczywistości przeciwnik może otoczyć część struktury i rozciąć ją na kilka części.
Początkujący gracze często mają trudności z rozróżnieniem tych dwóch pozycji.
Fuseki edytuj
Fuseki (jap. 布石) - Początkowa faza gry, w której gracze zarysowują swoje strefy wpływów.
Gaisei edytuj
Gaisei (jap. 外勢) - patrz Wpływy.
Geta edytuj
Geta (jap. ゲタ; dosł. sieć) - patrz Sieć.
Goban edytuj
Goban (jap. 碁盤) - Plansza do go złożona z 19 poziomych i 19 pionowych linii, na których przecięciach kładzie się kamienie. Czasami stosuje się również mniejsze rozmiary np. 9x9 lub 13x13.
Gote edytuj
Gote (jap. 後手) - Ruch lub sekwencja ruchów, które powodują utratę inicjatywy. Przeciwieństwem gote jest sente.
Groźba Ko edytuj
Agresywny ruch stosowany, aby odebrać przeciwnikowi możliwość wydostania się z sytuacji Ko.
Handicap edytuj
Mechanizm balansu, który umożliwa grę graczom o różnych poziomach sprawności.
Słabszy gracz, zaczynający grę czarnymi kamieniami, ustawia na pustej planszy ilość kamieni odpowiadającą różnicy w stopniach (kyū), np. gracz słabszy o pięć kyū otrzymuje pięć dodatkowych kamieni. Tradycyjnie dodatkowe kamienie ustawia się w ściśle określonych miejscach, natomiast tzw. chiński handicap pozwala słabszemu graczowi samemu wybrać miejsce ustawienia kamieni.
Ikken tobi edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ikken tobi | ||||
Ikken tobi (jap. 一間トビ) - Kształt, w którym jeden kamień jest oddalony od drugiego o dwa punkty w pewnym kierunku (czyli jest pomiędzy nimi jeden wolny punkt)[3].
Ikken shimari edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ikken shimari | ||||
Ikken shimari (jap. 閉まり) - Zabezpieczenie rogu (shimari) przez zagranie dwóch kamieni w kształcie Ikken tobi.
Jōseki edytuj
Jōseki (jap. 定石; dosł. ustalone kamienie) - Utrwalona tradycją sekwencja ruchów dająca obu graczom korzyści podobnej wartości.
Jeniec edytuj
Kamień lub grupa kamieni zdjętych z planszy po zbiciu[2].
Kabe edytuj
Kakeme edytuj
Kakeme (jap. 欠け眼) - patrz Fałszywe oko.
Keima edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Keima | ||||
Keima (jap. ケイマ) - Kształt, w którym jeden kamień jest oddalony od drugiego o dwa punkty w pewnym kierunku i jeden w innym. Przydatny przy tworzeniu. Jego główną wadą jest to, że jest łatwy do przecięcia (w miejscach oznaczonych okręgami)[3].
Keima shimari edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Keima shimari | ||||
Zabezpieczenie rogu (shimari) przez ustawienie w nim kształtu keima.
Kifu edytuj
Kifu (jap. 寄付) - zapis partii go[4]. Aby taki zapis był użyteczny, musi zawierać:
Kiri edytuj
Patrz Cięcie.
Ko edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ko | ||||
Układ kamieni, w którym gracz zbijając kamień przeciwnika sam stawia się w pozycji do zbicia (atari), jak również nazwa związanej z nim zasady zabraniającej powtórzenia pozycji.
Komi edytuj
Komi (jap. コミ, 込み) - Wyrównanie przewagi, jaką uzyskuje gracz stawiający pierwszy kamień na planszę. Biały gracz (jeśli zaczyna czarny) otrzymuje dodatkowe punkty – zwykle jest to 5,5 punktu, ale także 4,5 lub 6,5, a nawet 7,5 punktu. Połowa punktu zapobiega remisom[2].
Kosumi edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Kosumi | ||||
Kosumi (jap. コスミ) - Kształt, w którym jeden kamień jest oddalony od drugiego o jeden punkt pionowo i jeden poziomo (po przekątnej)[3].
Kō edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Kō | ||||
Kō (jap. 口 dosł. usta) - Kształt o wyglądzie litery L, który tworzą cztery kamienie[3].
Kyū edytuj
Kyū (jap. 級) - Stopień umiejętności gry osób początkujących. Im większe kyū, tym gracz ma mniejsze umiejętności.
Przyjęło się, że osoba nic nie wiedząca o go posiada 60 kyū.
Najwyższym stopniem kyū jest 1, po którym następuje stopień mistrzowski dan.
Me edytuj
Mai edytuj
Miai (jap. 見合い) - Para pustych punktów na planszy o takim samym znaczeniu dla obu graczy. Po postawieniu kamienia na jednym z punktów miai następuje postawienie kamienia przeciwnika na drugim punkcie i żaden z graczy po takiej wymianie nie poniesie straty[2].
Niken tobi edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Niken tobi | ||||
Niken tobi (jap. 二間トビ) - Kształt, w którym jeden kamień jest oddalony od drugiego o trzy punkty w pewnym kierunku (czyli są pomiędzy nimi dwa wolne punkty).
Nirensei edytuj
Nirensei (jap. 二連星 dosł. rząd dwóch gwiazd) - Rozpoczęcie gry, w którym zajmuje się dwa sąsiednie rogi grając hoshi.
Oddech edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Oddechy czarnych grup | ||||||||
Każde wolne przecięcie linii sąsiadujące z kamieniem lub grupą kamieni[2].
Grupa kamieni musi mieć co najmniej jeden oddech, aby pozostać na planszy.
Kiedy grupie zostaje jeden oddech, jest zagrożona pojmaniem w następmnym ruchu. Taki stan nazywa się atari.
Ōgeima edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ōgeima | ||||
Ōgeima (jap. ケイマ dosł. wielka keima) - kształt, w którym jeden kamień jest oddalony od drugiego o trzy punkty w pewnym kierunku i jeden w innym. Przydatny przy tworzeniu. Jego główną wadą jest to, że jest łatwy do przecięcia (w miejscach oznaczonych okręgami)[3].
Ōgeima shimari edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ōgeima shimari | ||||
Zabezpieczenie rogu (shimari) przez ustawienie w nim kształtu ogeima.
Oko edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Troje oczu | ||||
Niezajęty punkt otoczony przez kamienie tego samego koloru. Jest to jedno z najważniejszych pojęć w go – jedno oko daje dużą przewagę a grupa posiadająca co najmniej dwa oka jest żywa, czyli nie można jej zbić.
Podwójne atari edytuj
Sytuacja w której dwa kamienie lub dwie grupy znajdują się jednocześnie w atari i możliwe jest zabezpieczenie tylko jednej z nich.
Pole edytuj
Miejsce na planszy, na którym wolno stawiać kamienie. Pola na gobanie tworzą przecięcia linii poziomych i pionowych. Z punktu widzenia zasad, każde pole ma jednakowe znaczenie[2].
Różnice w znaczeniu tych pól przynosi dopiero strategia, na potrzeby której niektóre pola otrzymały tradycyjne nazwy, które wykorzystuje się m.in. do celów dydaktycznych.
Ponnuki edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Ponnuki | ||||
Ponnuki (jap. ポン抜き) - kształt o wyglądzie „diamentu”, który uzyskuje się poprzez otoczenie pustego punktu na planszy z czterech stron[3], przy czym czwarty punkt może pozostać wolny[2].
Sanrensei edytuj
Sanrensei (jap. 三連星 dosł. rząd trzech gwiazd) - rozpoczęcie gry, w którym zajmuje się dwa sąsiednie rogi grając hoshi oraz pole znajdujące się w połowie drogi między nimi.
Sente edytuj
Sente (jap. 先手) - ruch, na który przeciwnik musi odpowiedzieć, czyli taki, który zachowuje naszą inicjatywę. Jeśli przeciwnik zignoruje ten ruch (zagra tenuki), to następuje kontynuacja, która jest korzystna dla atakującego i niekorzystna dla przeciwnika.
Przeciwieństwem sente jest gote.
Semeai edytuj
Semeai (jap. せめあい) - Sytuacja na planszy, gdy obaj gracze posiadają grupy kamieni na niewielkim obszarze i żadna ze stron nie stworzyła grupy z dwoma oczami. Podczas semeai gracze starają się zbić grupę przeciwnika[2].
Seki edytuj
Seki (jap. 関, セキ) - Sytuacja na planszy, gdzie obaj gracze posiadają grupy kamieni, które dzielą wspólny oddech. Postawienie kamienia na wspólnym oddechu przez któregokolwiek z graczy spowoduje postawienie własnej grupy w atari[2].
Shichō edytuj
Shichō (jap. シチョウ) - patrz Drabinka
Shimari edytuj
Shimari (jap. 締まり, シマリ dosł. zamknięcie) - dwa kamienie umieszczone w rogu planszy celem jego przyszłego zablokowania. Ich celem jest zapewnienie kontroli nad rogiem planszy[5].
Shūsakuryū fuseki edytuj
Shūsakuryū fuseki (jap. 秀策流布石) - Fuseki charakterystyczne dla gry Shūsaku Hon’inbō, mające kilka wariantów.
Sieć edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Dwa typowe przykłady sieci | ||||||||
Zagranie mające na celu zabicie częściowo już otoczonej grupy przeciwnika poprzez jednoczesne odcięcie jej wszystkich dróg ucieczki.
Ściana edytuj
Grupa kamieni rozciągającą się w jednym kierunku.
Tenuki edytuj
Tenuki (jap. 手抜き) - zagranie polegające na zignorowaniu lokalnego ruchu przeciwnika (w szczególności silnego, np. sente), aby wykonać posunięcie w zupełnie innej części planszy[6].
Terytorium edytuj
Wszystkie puste pola otoczone wyłącznie przez kamienie danego koloru.
Tewari edytuj
Tewari (jap. 手割り) - metoda analizy ruchów, w której zmienia się kolejność stawianych kamieni w figurze w celu oceny siły danej struktury.
Tsuke edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Tsuke | ||||
Tsuke (jap. ツケ) – zagranie w punkt leżący bezpośrednio przy kamieniu przeciwnika[2].
Tsumego edytuj
Tsumego (jap. 詰碁), czyli tzw. "problem życia i śmierci" – zagadka polecająca na znalezieniu najlepszej kontynuacji dla skomponowanej sytuacji na gobanie[7].
Wpływy edytuj
O grupie lub kamieniu mówi się, że ma duże wpływy, jeśli jego istnienie ma (lub istnieje szansa, że będzie miało) duże znaczenie dla przebiegu gry w odległych od niego miejscach na planszy.
Yonrensei edytuj
Yonrensei (jap. 四連星 rząd czterech gwiazd) - otwarcie (Fuseki), w którym zajmuje się wszystkie punkty zaznaczone kropką (hoshi) wzdłuż jednego z boków planszy a następnie najbliższe hoshi na boku prostopadłym.
Yose edytuj
Yose (jap. ヨセ) - faza gry, w której terytoria już są zarysowane i nabierają ostatecznego kształtu.
Nazwy punktów na gobanie edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 - Hoshi, 2 - Komoku, 3 - Mokuhazushi, 4 - Sansan, 5 - Takamoku, 6 - Tengen
Wiele punktów na gobanie o szczególnym znaczeniu posiada własne, utrwalone tradycją nazwy.
Plansza jest kwadratowa i nie faworyzuje żadnej z osi, więc każdy z punktów występuje w wielu miejscach, a do ich wskazania stosuje się notację opisująca ich odległości od poszczególnych boków. Np. 1-1 oznacza punkt znajdujący się w odpowiedniej odległości 1 od obu boków.
Hoshi edytuj
Hoshi (jap. 星; dosł. gwiazda) - Punkty na gobanie zaznaczone kropką (środkowy punkt ma specjalną nazwę tengen)[2][8]. Stawianie kamienia w hoshi jest jednym z dwóch najpopularniejszych sposobów zajmowania rogów na początku gry. Drugim jest komoku.
Pozycja i liczba Hoshi zależy od rozmiaru planszy[8]. Typowe rozstawienie dla każdego rozmiaru to:
- 19x19 - punkty 4-4, 4-10 i tengen 10-10 (razem 9 Hoshi)
- 13x13 - punkty 4-4, i tengen 7-7 (razem 5 Hoshi)
- 19x19 - punkty 3-3, tengen 5-5 (razem 5 Hoshi)
Komoku edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Komoku | ||||
Komoku (jap. 小目) - punkty 3-4 leżące o jedno pole poniżej narożnych punktów hoshi, czyli na trzeciej linii wobec jednego brzegu, a czwartej wobec drugiego[9]. Stawianie kamienia w komoku jest jednym z dwóch najpopularniejszych sposobów zajmowania rogów na początku gry. Drugim jest hoshi.
Mokuhazushi edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Mokuhazushi | ||||
Mokuhazushi (jap. 目ハズシ) - punkty 3-5 leżące na trzeciej linii wobec jednego brzegu i piątej wobec drugiego[10]. Jest to punkt często grany we wczesnym stadium gry.
Sansan edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Sansan | ||||
Sansan (jap. 三三 dosłownie trzy-trzy) - punkty 3-3 leżące na trzeciej linii wobec obu boków[11].
Takamoku edytuj
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
| Takamoku | ||||
Takamoku (jap. 高目) - punkty 4-5 leżące na czwartej linii wobec jednego brzegu a piątej wobec innego[12].
Tengen edytuj
Tengen (jap. 天元 dosł. źródło niebios) - punkt znajdujący się na środku planszy, na pełnowymiarowym gobanie 19x19 umieszczony w punkcie 10-10 oddalonym od każdego z boków o dziesięć linii, jest jednym z punktów wyróżnionych kropką (hoshi).
Przypisy edytuj
- ↑ Charalampos Kapolos, A Go Guide from a Begginer, 7 września 2019, s. 31, ISBN 978-618-00-0799-3 [dostęp 2023-09-15] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l Janusz Kraszek: Świat Go. Wydawnictwo Olesiejuk, 2014, s. 11–29. ISBN 978-83-7588-688-7.
- ↑ a b c d e f Rob van Zeijst; Richard Bozulich: Mastering the Basics – Volume 3 – Making Good Shape. Kiseido Publishing Company, 2002, s. 17–49. ISBN 978-4-906574-73-5.
- ↑ Game Record at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-10-06].
- ↑ Shimari. Sensei’s Library. [dostęp 2021-08-31].
- ↑ Tenuki at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-09-17].
- ↑ Chapter 6 - Life and Death, [w:] Charalampos Kapolos, A Go Guide From a Beginner, 7 września 2019, s. 141-171, ISBN 978-618-00-0799-3 [dostęp 2023-09-19] (ang.).
- ↑ a b Star Point at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-09-17].
- ↑ 3-4 point at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-09-17].
- ↑ 3-5 point at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-09-17].
- ↑ 3-3 point at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-09-17].
- ↑ 4-5 point at Sensei's Library, senseis.xmp.net [dostęp 2023-09-17].