Fosa – nazwa mówionego kodu używanego przez Służbę Bezpieczeństwa (a dokładniej tzw. wydział obserwacji „B”) w komunikacji radiowej towarzyszącej operacjom inwigilowania opozycji politycznej w czasach PRL.

„Fosa” była specyficzną, podstawową „fortyfikacją” obronną SB, na którą składała się kombinacja trzech podstawowych elementów:

  • kodów cyfrowych – oznaczających typowe, sproceduralizowane czynności,
  • żargonu – gwary środowiskowej oznaczającej różne rzeczy lub czynności,
  • kryptonimów oznaczających charakterystyczne punkty/lokalizacje na terenie prowadzenia obserwacji.

Język środowiskowy SB był dosyć intuicyjny i silnie kontekstowy – niektóre słowa zmieniały znaczenie w zależności od sytuacji, a słownictwo nie było zamknięte i było często adaptowane ad hoc do lokalnych potrzeb.

Pierwotnym zadaniem „fosy” było przeciwdziałanie operacjom kontrwywiadowczym państw zachodnich, jednak wprowadzenie stanu wojennego i zmiana proporcji w zainteresowaniach wydziału obserwacyjnego „B” spowodowały, że głównym obiektem śledzenia stali się rodzimi działacze opozycji, a nie obcokrajowcy lub zachodni korespondenci i dyplomaci. Szyfr ten był stosunkowo łatwy do złamania dla Polaków po dłuższym okresie nasłuchów. Ze względu na szczególne skojarzenia i wieloznaczność słów, od których pochodził, był jednak trudny dla obcokrajowców, dla których język polski był językiem obcym, wyuczonym. Niektóre z wyrażeń „fosy” są w użyciu przez Policję do dziś.

Szyfry „fosy” zostały złamane przez Kontrwywiad Solidarności Walczącej, co stało się jednym z fundamentów funkcjonowania kontrwywiadu tej organizacji i sposobem zapewnienia bezpieczeństwa działaczom różnych antykomunistycznych organizacji podziemnych w Polsce lat osiemdziesiątych XX wieku.

Przykłady
  • żelazny – dworzec kolejowy
  • zielony – tramwaj
  • czerwony lub gumowy – autobus
  • niebiescy lub Smerfy – milicjanci umundurowani
  • kuzyni – policjanci po cywilnemu
  • biali lub pingwiny – zakonnicy, dominikanie
  • jedynka – obserwowany mężczyzna
  • połówka – kobieta/żona obserwowanego
  • ćwiartka – dziecko obserwowanego, niezależnie od płci
  • dziurawa – kobieta
  • kółka – pojazd
    • dwa kółka – motocykl lub rower
    • cztery kółka – samochód
    • duże/małe kółka – samochód ciężarowy/osobowy
  • helikopter – samochód SB
  • kolory, kolorki, światełka (rzadziej) – sygnalizacja świetlna
  • na patykach – pieszo
  • orzech – kierowca w radiowozie
  • 12, 3, 9 itp – określanie kierunku po tarczy zegara, często w formie np. dziurawa robi 3 na kolorkach – kobieta skręciła w prawo na światłach
  • malować – robić zdjęcia lub filmować (rzadziej)
  • leczyć – śledzić, podążać za „jedynką”
  • wypisać receptę – zatrzymać
  • ordynator – oficer prowadzący akcję
  • warkocze – droga szybkiego ruchu, autostrada, także zjazdy do autostrady
  • kamień – pomnik, zwłaszcza z kamiennym postumentem.

Bibliografia

edytuj