Henryk Czyż (1922–1950)

Henryk Czyż, ps. „Burza”, „Zygmunt” (ur. 20 maja 1922 w Wygadance, powiat łucki, zm. 1 sierpnia 1950 w okolicy wsi Suchodoły) – żołnierz Armii Krajowej, Armii Krajowej Obywatelskiej, członek zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, członek oddziału partyzanckiego Piotra Burdyna i Jana Sadowskiego.

Henryk Czyż
Burza, Zygmunt
Data i miejsce urodzenia

20 maja 1922
Wygadanka, powiat łucki

Data i miejsce śmierci

1 sierpnia 1950
Suchodoły

Przebieg służby
Siły zbrojne

Wojsko Polskie
Armia Krajowa
Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość

Stanowiska

Sekretarz komendanta Obwodu Suwalsko-Augustowskiego WiN

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa,
działania zbrojne podziemia antykomunistycznego w Polsce

Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski

Dzieciństwo i młodość edytuj

Henryk Czyż urodził się 20 maja 1922 roku we wsi Wygadanka (gmina Poddębice, powiat łucki) w rodzinie Józefa i Marianny z domu Krzepeckiej. Do 1939 roku wraz z rodziną mieszkał we wsi Jasionowo.

Działalność konspiracyjna edytuj

W czasie II wojny światowej walczył w szeregach Armii Krajowej[a]. Po wkroczeniu na Suwalszczyznę Armii Czerwonej kontynuował działalność w konspiracji. Wiosną 1945 roku służył w patrolu Aleksego Łukowskiego (ps. „Zarucki”) Obwodu Suwalskiego Armii Krajowej Obywatelskiej, później w szeregach obwodu Suwałki-Augustów WiN. Od października 1945 roku służył w patrolu plut. Romualda Zabłockiego (ps. „Alibaba”, „Błotnik”) a następnie, po jego rozwiązaniu w kwietniu 1946 roku, w patrolu plut. Wacława Górskiego (ps. „Majster”, „Oko”). 10 września 1946 roku podczas akcji likwidacji milicjanta Piotra Brozio został przypadkowo postrzelony w rękę przez innego członka oddziału. Po leczeniu, w czasie którego przebywał w obozowisku oddziału por. Aleksandra Kowalewskiego (ps. „Bęben”, „Rejtan”) został przydzielony jako sekretarz kancelarii obwodu do patrolu komendanta Obwodu Suwalsko-Augustowskiego WiN-u ogn. Józefa Grabowskiego „Cyklona”[1]. Członkami patrolu byli też dwaj bracia Henryka – Kazimierz (ps. „Wicher”) i Julian Czyż, łącznik[1][2].

Ujawnił się 25 kwietnia 1947 roku w Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa Publicznego w Suwałkach korzystając z ogłoszonej amnestii. Około 1948 roku wyjechał do Wrocławia, gdzie podjął naukę i pracował. 28 lutego 1950 roku został aresztowany przez UB i przewieziony do Suwałk. Oskarżono go o przechowywanie archiwum obwodu i maszyny do pisania[b]. Został przewieziony do Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Białymstoku, gdzie próbowano pozyskać go jako tajnego współpracownika. 11 maja 1950 roku pod wpływem tortur podpisał zobowiązanie do współpracy i przyjął pseudonim operacyjny „Pożarski”. Ponadto, ze względu na brak zaufania do Henryka Czyża, do współpracy pozyskano Janinę Korzeniecką, mieszkającą w domu jego rodziców, którą z czasem wyposażono w aparat sygnalizacyjny umożliwiający łączność z grupą operacyjną UB-KBW stacjonującą w gminie Jeleniewo.

Henryk Czyż został wypuszczony z więzienia z zadaniem rozpracowania oddziału Piotra Burdyna i Jana Sadowskiego działającego na Suwalszczyźnie oraz odciągnięcia od konspiracji młodszych braci. Otrzymał pseudonim operacyjny „Pożarski”. Natychmiast po dotarciu do obozowiska partyzanckiego poinformował on jednak dowódców grupy o podpisaniu zobowiązania do współpracy. Ze względu na powszechny szacunek i partyzancką przeszłość został przyjęty do oddziału. Pod koniec maja 1950 roku powierzono mu dowództwo jednego z trzech patroli, na które podzielono grupę[c]. Przyjął wtedy pseudonim „Zygmunt”.

Śmierć edytuj

 
Symboliczny grób Henryka i Józefa Czyżów

W dniach 1-2 lipca 1950 roku połączone patrole Burdyna i Czyża zostały rozbite w wyniku obławy urządzonej przez KBW, MO i UB w okolicy Płociczna. Henryk Czyż wraz z bratem Józefem wydostał się z okrążenia. 1 sierpnia bracia powiadomili przez łącznika rodzinę o swoim miejscu pobytu. Janina Korzeniecka poinformowała o tym oficera prowadzącego z PUBP w Suwałkach. Zorganizował on obławę, w której wzięły udział 3 bataliony KBW. Bracia zdołali przedostać się do wsi Suchodoły. Rannego Henryka na polecenie dobił Józef, który następnie popełnił samobójstwo, detonując granat.

Miejsce pochówku Henryka i Józefa Czyżów nie jest znane. W Suchodołach znajduje się, ufundowany przez siostrę Mariannę, symboliczny grób braci.

Represje wobec rodziny Czyżów edytuj

Brat Kazimierz (ur. w 1925 roku) został skazany na karę śmierci i stracony w 1953 roku, brat Julian (ur. w 1920 roku) został aresztowany 21 czerwca 1950 roku przez PUBP w Suwałkach[2]. Po odmowie współpracy z UB, został usunięty ze stanowiska wójta i skazany na 7 lat więzienia. Siostra Marianna została skazana na 10 lat pozbawienia wolności. Gospodarstwo rodziców było kilkakrotnie ograbiane przez funkcjonariuszy UB w czasie rewizji.

Odznaczenia edytuj

25 lutego 2016 roku bracia Henryk, Józef i Kazimierz Czyżowie zostali pośmiertnie odznaczeni przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę Krzyżami Komandorskimi Orderu Odrodzenia Polski, a brat Julian i siostra Marianna Tylenda z domu Czyż, zostali uhonorowani Krzyżami Oficerskimi[3].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Brak jest informacji dotyczących daty zaprzysiężenia i przynależności do konkretnego oddziału.
  2. Zarzut przechowywania archiwum obwodu był bezpodstawny, ponieważ zostało ono zniszczone tuż przed ujawnieniem przez Józefa Grabowskiego, natomiast maszyna do pisania została sprzedana, o czym funkcjonariusze wiedzieli.
  3. Dowódcami dwóch pozostałych zostali Piotr Burdyn i Jan Sadowski.

Przypisy edytuj

  1. a b Danuta Kaszlej, Zbigniew Kaszlej. Ujawnienie żołnierzy Obwodu Suwalsko-Augustowskiego Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”. „Rocznik Augustowsko-Suwalski”. tom II, 2002. Augustowsko-Suwalskie Towarzystwo Naukowe. ISSN 1730-9875. 
  2. a b Dane osoby z katalogu osób rozpracowywanych: Julian Aleksander Czyż. [w:] Biuletyn Informacji Publicznej [on-line]. Instytut Pamięci Narodowej. [dostęp 2014-09-13].
  3. Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 25 lutego 2016 r. o nadaniu orderów (M.P. z 2016 r. poz. )

Bibliografia edytuj

  • Monika Bielak (red.), Kazimierz Krajewski (red.): Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny. T. IV. Kraków-Warszawa-Wrocław: Instytut Pamięci Narodowej, 2010, s. 92-94. ISBN 978-83-7629-234-2.
  • Bartłomiej Rychlewski: Pod dolinach i po wzgórzach. Monografia oddziału Jana Sadowskiego i Piotra Burdyna 1949-1952. Warszawa: Akces, 2010, s. 18-19. ISBN 978-83-87520-84-7.

Linki zewnętrzne edytuj

  • Bartłomiej Rychlewski, Ludzie Suwalszczyzny – Patrol [online], dawna-suwalszczyzna.com.pl, 5 stycznia 2007 [dostęp 2014-08-03] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-14].