Kean

Kean (fr. Kean, ou Désordre et Génie) – dramat Alexandre’a Dumasa (ojca) z 1836, oparty na wątkach z biografii słynnego brytyjskiego autora Edmunda Keana.

Kean

Kean, ou Désordre et Génie

Autor	Alexandre Dumas
Tematyka	obyczajowa
Rodzaj dramatu	dramat
Liczba aktów	5
Data powstania	1836
Prapremiera	31 sierpnia 1836 théâtre des Variétés
Wydanie oryginalne
Miejsce wydania	Paryż
Język	francuski
Data wydania	1836
Wydawca	J.-B. Barby
poprzednia Don Juan de Marana następna Piquillo

Geneza utworu

W listopadzie 1835 roku po sześciomiesięcznej podróży naukowej do Włoch Dumas powrócił do Paryża, przywożąc ze sobą dwie sztuki, jedną powieść i dwa tomy impresji z podróży. Z miejsca też zajął się uzgodnieniami z dyrektorem Harelem dotyczącymi wystawienia w teatrze Porte Saint Martin wysłanej w czerwcu z Tulonu sztuki Don Juan de Marana. W tym czasie Fryderyk Lemaître przyniósł mu do przeczytania rękopis dramatu Kean, którego autorzy, Theaulon i Courcy, nie potrafili zadowalająco rozwinąć. Dumas zachwycił się tytułowym bohaterem, słynnym angielskim aktorem, tytułowym Keanemː człowiekiem nieobliczalnym, porywczym, zniewalającym kobiety i raniącym je. Uznał, że Lemaitre jest stworzony do odegrania tej roli, a on do napisania sztuki. Nadał jej tytuł Kean, czyli Geniusz i szaleństwo, przerobił pierwotną wersję, wprowadzając do nie elementy komediowe, a przy okazji chłoszcząc ustami głównego bohatera niekompetentnych i przekupnych krytyków.

Osoby

Fryderyk Lemaître

Osoba	Jej rola w dramacie	Aktor premierowy
Kean	słynny aktor	Fryderyk Lemaître
Książę Walii	następca tronu	Bressant
Książę Koefeld	niemiecki dyplomata	Daudel
Lord Mewill	narzeczony Anny Dumby	Dussert
Reżyser		Cazot
Salomon	sufler	Prosper
Pistol	akrobata z dawnej trupy Keana	Adrien
Konstabl	policjant	Rébard
Peter Patt	właściciel tawerny	Dumoulin
John	bokser	Lamarre
Tom	aktor grający Światło Księżyca	Sainville
David	aktor grający Lwa	Édouard
Darius	fryzjer	Hyacinthe
Bardolph	aktor grający Mur	Renaud
Intendent		Emmanuel
Podczaszy		Louis
Ketty	akrobatka z trupy	Mme Georgina
Helena	Księżna Koefeld	Pauline
Anna Dumby	córka bogatego kupca	Atala Beauchêne
Amy	Księżna Gosswill	Jolivet
Julia	aktorka grająca scenę pożegnania	Mazurier

Treść

Akt I

Amy, księżna Goswill, przekazuje swej przyjaciółce i gospodyni przyjęcia, Helenie Koefeld, plotki o jej nadmiernym zaaferowaniu znakomitym aktorem, Edmundem Keanem. Książę Koefeld, niemiecki dyplomata, zawiadamia żonę, że zaprosił Keana na dzisiejszy wieczór. Wkrótce jednak otrzymuje list, że aktor nie będzie mógł przybyć. Książę Walii przynosi wiadomość, że lord Mewill nadaremnie przygotowuje się do ślubu z Anną Dumby, bowiem wybranka jego serca uciekła właśnie z królem angielskiej sceny, Edmundem Keanem. Lady Gosswill domyśla się, że to z tego powodu aktor odmówił przybycia, kiedy Kean zjawia się we drzwiach. Zaprzecza jakoby gdziekolwiek uciekał. Owszem Anna Dumby była u niego, ale go nie zastała. Prosi więc zebranych, żeby ktoś podjął się zdementować plotkę, która może złamać życie niewinnej kobiecie. Ze względu na reputację aktora nikt się nie kwapi. Wówczas Kean wydobywa list Anny i prosi księżnę Koefeld, by się z nim zapoznała i zaświadczyła o niewinności Anny. Znalazłszy się z Heleną sam na sam, daje jej odczytać również list umieszczony na odwrocie, w którym wyznaje jej miłość i prosi o schadzkę w jego garderobie. Helena przyrzeka się zjawić.

Akt II

Salomon usuwa kompanów Keana po nocnej popijawie po czym budzi aktora i wprowadza oczekującego Pistola, młodego akrobatę z dawnej trupy Keana. Aktor obiecuje mu pojawić się na chrzcinach jego małej siostry. Kolejny gościem jest zawoalowana dama, Anna Dumby, która przychodzi po pomoc. Wbrew własnej woli ma być wydana, zgodnie z życzeniem jej opiekuna za lorda Mewilla. Wczoraj uciekła z domu i schroniła się u ciotki, obawia się jednak, że jej kryjówka zostanie odkryta. Chce zostać aktorką. Kean próbuje ją zniechęcić do tego pomysłu. Wykształcenie się w zawodzie aktora wymaga kilku lat pracy, a ona nie ma z czego żyć, musiałaby zostać, jak inne aktorki, utrzymanką. Jako aktorka spotka się z napastliwymi i bezpardonowymi atakami krytyków. Nie uniknie też zawiści i rywalizacji ze strony kolegów. Nie równoważy tego sława aktorska. Anna pyta Keana czy wobec tego nie rzuciłby tak niewdzięcznej pracy, gdyby ukochana kobieta ofiarowała mu siebie i cały swój majątek, ale aktor przyznaje, że nie potrafi uwolnić się od trującego czaru takiego życia.

Akt III

Kean w roli Hamleta

Lord Mewill zamawia w gospodzie Petera Patta pokój dla zawoalowanej damy, która zjawi się tu dziś wieczorem. Po nim zjawia się Kean, zaproszony tu na chrzciny. Zaczepiony przez jednego z pijących staje z nim do pojedynku na pięści i kładzie go na deski potężnym ciosem. Rozmawia ze swą dawną miłością Ketty i oferuje jej pomoc, gdyby chciała się ustabilizować, ale dziewczyna tylko wzdycha. Pistol przynosi wiadomość, że Bob upadł i połamał się. Musi teraz przez dłuższy czas pozostać w łóżku, co oznacza dla niego bankructwo. Kean wysyła go do teatru Covent-Garden z listem do dyrektora, w którym zawiadamia go, że wystąpi jutro z benefisem dla starego przyjaciela, który wywichnął sobie ramię. W gospodzie zjawia się Anna i otrzymuje wynajęty pokój. Salomon czyta zjadliwe krytyki o wczorajszym występie Keana, informuje też przyjaciela o wierzycielach w jego domu. Anna wychodzi z pokoju i ku wielkiej swej radości natyka się na Keana. Przybyła do gospody na jego wezwanie, na dowód czego pokazuje mu list. Aktor domyśla się podstępu zbankrutowanego lorda Mewilla, który czyha na posag dziewczyny. Próbuje dopytać dziewczyny czy jej niechęć do narzeczonego nie jest podyktowana miłością do kogoś innego. W odpowiedzi Anna wspomina jak to jakiś czas temu pozbawioną sił, chęci do życia i nadziei obudził ją zachwyt dla porywającego występu aktora grającego przez kolejne wieczory Romea, Otella i Hamleta. Pozostawia dziewczynę w pokoju pod strażą konstabla, a sam zaczaja się na lorda. Zatrzymuje go, zrywa z twarzy maskę i wyzywa na pojedynek. Lord nie uznaje go jednak godnym pojedynku. Kean wybucha wspaniałą tyradą o szlachetnie urodzonych, którzy dla ratowania przepuszczonego na hazardzie majątku ważą się na czyny haniebne i pozwala lordowi uciec.

Akt IV

Salomon pokazuje Pistolowi garderobę mistrza i znajdujące się w niej kostiumy. Pojawia się Kean. Noc spędził w powozie z obawy przed wierzycielami. Zastanawia się czy by nie rzucić profesji aktora i nie powrócić jako akrobata na ulicę. Do Keana zagląda hrabina Koefeld. Nie mogąc się z nim spotykać dostatecznie często przynosi mu swój portret. Kean robi jej scenę zazdrości o to, że zbyt często pokazuje się ostatnio z księciem Walii, po czym ją przeprasza. Ktoś puka do drzwi i Kean ukrywa hrabinę. Wchodzą książę Walii i hrabia Koefeld. Podczas rozmowy hrabia znajduje wachlarz swej żony i dyskretnie chowa go do kieszeni. Po wyjściu hrabiego Kean prosi księcia, przez wzgląd na ich przyjaźń, by nie korzystał tego wieczora z loży hrabiny. Książę jednak odmawia. Do garderoby zagląda służąca lady Koefeld, która zostawiła gdzieś podarowany jej przez księcia Walii wachlarz. Kean odwleka wyjście na scenę, nie wiedząc jak ostrzec hrabinę. Publiczność gwiżdże, a reżyser grozi aktorowi więzieniem, jeśli nie wystąpi. Kean ostatecznie zgadza się pod wpływem namów przyjaciół na występ. Reżyser zapowiada scenę rozstania Romea z Julią.

Kean odgrywa ze swą koleżanką scenę pożegnania. W pewnym momencie wybucha gniewem przeciw księciu Walii, oskarżając go, że nie przepuści żadnej kobiecie, by jej nie zbałamucić. Oskarża również lorda Mewill o niecną próbę porwania. Po czym mdleje i zostaje wyniesiony za kulisy, a reżyser ogłasza przerwanie przedstawienia z powodu zaćmienia umysłu aktora.

Akt V

Salomon przekonuje towarzyszy Keana, że aktor oszalał, aby go chronić przed gniewem książąt. Kean jednak nie zamierza się ukrywać. Jest gotów pójść do więzienia. Tymczasem szaleje z niepokoju czekając na Helenę, która nie nadchodzi. Gdy wreszcie nadchodzi zawoalowana dama okazuje się, że to Anna. Przejęła swój majątek odo opiekuna i odpływa do Nowego Jorku, gdzie chce się zatrudnić w teatrze. Alomon przynosi wiadomość, że zjawiła się druga dama, Kean ukrywa Annę w sąsiednim pokoju. Aktor wyznaje wchodzącej Helenie swą miłość. Ona chce jednak tylko zwrotu kompromitującego ją portretu. Kean zwraca go. Kolejny pukający powoduje, że ukrywa ją w drugim pokoju przylegającym do garderoby. Zjawia się książę Koefeld i żąda satysfakcji z powodu wachlarza żony, który znalazł w garderobie Keana. Od pojedynku ratuje aktora list księcia Walii, który prosi o zwrot wachlarza, pożyczonego od lady Koefeld i przez roztargnienie pozostawionego w jego garderobie. Książę Koefeld nadal żywi podejrzenia, widział bowiem zawoalowaną kobietę wchodzącą do teatru. Z opresji ratuje tym razem aktora Anna, która wychodzi z ukrycia. Po wyjściu Koefelda Kean chce wypuścić Helenę, ale pokój jest pusty. Pojawia się książę Walii i oznajmia, że pomógł uciec Helenie oraz że wyjednał Keanowi u króla zmianę kary więzienia na roczne wygnanie. Kean decyduje się wyjechać za Anną do Nowego Jorku. Anna triumfuje.

Premiera

Sztuka miała swą premierę 31 sierpnia 1836 roku w teatrze Varieté. Z miejsca odniosła sukces. Wszyscy i publiczność i krytycy byli zachwyceni. Dumas włożył w tę sztukę o niedawno zmarłym tragicznie, wielkim, angielskim aktorze, sporo z siebie samego i Lemaître'a. Uważał Lemaître'a za najlepszego współczesnego aktora. Dla niego napisał Napoleona i twierdził, że jako Buridan w Wieży Nesle był lepszy od Bocage'a. Nie był to człowiek łatwy. Wchodził na scenę pijany w sztok, wychodził przez budkę suflera, wkładał niespodziewanie zielone okulary, by grać Buridana. Niezwykle próżny, utrzymywał, że jego nazwisko na afiszach jest zawsze wydrukowane zbyt małymi literami. Gdy któryś z dyrektorów zapytał, gdzie ma zatem wydrukować nazwiska innych aktorów, lemaître odpowiedziałː po stronie kleju. Do sceny, w której Kean wymyśla parom Anglii, Dumas przeniósł usłyszaną przypadkiem rozmowę Fryderyka z dyrektorem Harelem. Obraz świata teatru i postać Keana, zagrana po mistrzowsku przez Lemaître'a przyniosły sztuce ogromne powodzenia. Henryk Heine pisał o niejː cały ten obraz przesyca uderzająca prawdziwość... Postać i aktora łączy dziwne pokrewieństwo ... Fryderyk to wspaniały i potężny kpiarz, jego straszliwe błazeństwa każąc blednąć z przerażenia Thalii i uśmiechać się radośnie Melpomenie.

Dyrektor teatru Varieté obiecał Dumasowi premię, jeśli pierwsze dwadzieścia pięć przedstawień Keana przyniesie dochód 60 000 franków. Wieczorem, po dwudziestym piątym przedstawieniu, Dumas wszedł do gabinetu dyrektora, by odebrać obiecaną premię. Nie ma pan szczęścia - oświadczył dyrektor, podsumowując dochód ze sprzedaży - doszliśmy do 59 997 franków. Dumas pożyczył od niego 5 franków, poszedł do kasy i kupił bilet za 5 franków. Ma pan już teraz 60 002 franki - rzekł. I premię otrzymał.

Polskie realizacje teatralne

Utwór Dumasa był wielokrotnie wystawiany na scenach polskich. W 1951 pod tytułem Teatr i życie w teatrze im. St. Jaracza w Olsztynie-Elblągu w reżyserii Stanisława Milskiego, w przekładzie W. Surzyńskiego. W następnych latach większą popularność zdobyła adaptacja dramatu dokonana przez Jean-Paul Sartre'a, przetłumaczona przez Jerzego Macierakowskiego. Adaptacja ta, pod tytułem Geniusz i Szaleństwo, w reżyserii Jana Maciejowskiego została wystawiona w 1958 w Teatrze Polskim w Szczecinie, a następnie w 1962 w teatrze im. St. Jaracza w Olsztynie i w 1972 w teatrze im. St. Jaracza w Łodzi. W 1993 spektakl wyreżyserował dla teatru Powszechnego w Warszawie Andrzej Łapicki. W październiku 1991 roku miała miejsce premiera dwuczęściowego spektaklu zatytułowanego Kean w Teatrze Telewizji w reżyserii Wojciecha Adamczyka. W 2004 roku w ramach audycji Dramat w teatrze wyobraźni zostało przedstawione słuchowisko Kean. Geniusz i Szaleństwo w reżyserii Henryka Rozena.

Bibliografia

• Alexandre Dumas: Théatre complet. T. 5. Paryż: Calmann Lévy, 1889.
• André Maurois: Trzej panowie Dumas. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959.
• Henri Troyat: Dumas. Piąty muszkieter. Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2007. ISBN 978-83-7163-413-0.