Maximilian Fried
Maximilian Fried, (ur. 12 października 1879 w Łańcucie[1], zm. 1943 w Auschwitz[1] lub wg innych materiałów źródłowych później[2], rozstrzelany 8 maja 1944[3]) – inżynier architekt, oficer c.k., projektant cmentarzy żołnierskich Inspekcji Przemyskiej w monarchii austro-węgierskiej, m.in. autor rozplanowania i budowy rozwadowskiego cmentarza wojennego[4].
| |
| Leutnant (podporucznik) | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
8 maja 1944 |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1914–1916 |
| Siły zbrojne | |
| Jednostki |
Kriegsgräberinspektion des Militärkommando Przemyśl |
| Stanowiska |
architekt |
| Główne wojny i bitwy | |
| Późniejsza praca |
architekt Monachium |
Życiorys edytuj
Urodził się w Łańcucie w rodzinie reformowanych Żydów. Syn Eliasa Frieda (1849-1933) i Sophii Fried z d. Wagner (1852-1926)[2]. Miał rodzeństwo; brata Moritza, ur. 1874 w Żołyni, zm. w 1932 w Monachium[5], Franza (1878-1965), Ignatza (1880-1942), Siegfrieda (1894-1894) i siostrę Mathildę (1890-1942)[2].
Około 1888[3] jego rodzice wyemigrowali do Wiednia, a następnie do Monachium, gdzie uczęszczał do Gimnazjum Humanistycznego, a następnie ukończył tutejszy Uniwersytet Techniczny, uzyskując w 1908 tytuł inżyniera budownictwa. W 1912 zawarł związek małżeński z Lili Schwarzschild[5] i przeszedł na katolicyzm. Rok później urodził się jego jedyny syn, Walter Fried[3].
Podczas I wojny światowej jako jednoroczny ochotnik (Einjaehrige Freiwillige Landsturminfanterist), został powołany do służby w Pospolitym Ruszeniu, trafił do grupy technicznej c. i k. Inspekcji Grobów Wojennych Komendy Wojskowej Przemyśl, (K.u.k. Kriegsgräberinspektion des Militärkommando Przemyśl), gdzie pracował jako projektant cmentarzy wojskowych[6].
Jako architekt, był też twórcą kaplicy na cmentarzu w Bąkowicach k/Chyrowa, nagrobka oficera sztabowego na cmentarzu w Tamanowicach (Okręg X Mościska) i kwatery grobów żołnierskich w Sieniawie[7]. Wspólnie z ppor. arch. Ledwiną zaprojektował kaplicę cmentarną w Wysocku Wyżnym (Okręg II Turka)[3][6].
Był autorem akwarel przedstawiających m.in. cmentarz wojenny w Rozwadowie oraz grobów oficerów izraelickich m.in: por. Emanuela Lustgartena, por. Leo Spitza, prawdopodobnie także por. Adolfa Munda, kadeta Josefa Wandera, oraz kadeta Chaima Willnera w Leżajsku[8][9]. Jego prace malarskie eksponowano na Wystawie Wojennej w Wiedniu w 1916, (Kriegsausstellung Wien)[3][7].
Służbę w wojsku zakończył w stopniu leutnanta (podporucznika) Pospolitego Ruszenia[3].
W latach międzywojennych, po śmierci ojca w 1933, prowadził sklep obuwniczy Schuhhaus Pallas, a po przepisaniu go na żonę (z pochodzenia Niemkę) pracował jako architekt w jednym z monachijskich biur projektowych[2]. Ze względu na nasilający się antysemityzm w Niemczech, zamierzał w 1939 wyjechać przez Brazylię do Boliwii[2], ale plan ten udało się zrealizować tylko jego synowi. Brazylia odmówiła mu wizy ze względu na podeszły wiek. W czasie wojny został osadzony w monachijskim getcie, skąd 13 marca 1943 roku[1] wywieziono go do KL Auschwitz[2], gdzie został rozstrzelany 8 maja 1944 roku, prawdopodobnie za kradzież chleba[3][2].
Upamiętnienie edytuj
Jego osobie oraz zaprojektowanemu przez niego cmentarzowi wojennemu w Rozwadowie, z I wojny światowej poświęcona była część czasowej wystawy przygotowanej przez Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, pt. „Sztuka w mundurze” w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli[10][11].
Przypisy edytuj
- ↑ a b c d Maximilian Fried - (Załacznik nr.3) [online], yvng.yadvashem.org [dostęp 2024-04-06].
- ↑ a b c d e f g Amelie Fried. Wie maine Familie sich gegen die Nazis wehrte [online], s.77,100,112 [dostęp 2024-04-07].
- ↑ a b c d e f g Maximilian Fried: Twórca rozwadowskiego cmentarza wojennego - Fundacja 'Przywróćmy pamięć' [online], przywrocmypamiec.pl [dostęp 2024-04-03].
- ↑ Historia cmentarza wojennego w Rozwadowie - Fundacja 'Przywróćmy pamięć' [online], przywrocmypamiec.pl [dostęp 2024-04-03].
- ↑ a b Gedenkbuch Link Intern: Gedenkbuch der Münchener Juden [online], gedenkbuch.muenchen.de [dostęp 2024-04-05].
- ↑ a b „C. i K. Komenda Wojskowa w Krakowie, Oddział Grobów Wojennych (K.u.K. Militärkommando Krakau, Kriegsgräberabtilung)”
- ↑ a b Offizieller Katalog der Kriegsausstellung Wien 1916 / hrsg. vom Arbeits-Ausschuss, 1916, s.166-167 [dostęp 2024-04-07] (niem.).
- ↑ Cmentarz żydowski w Leżajsku Jewish cemetery in Leżajsk [online], cmentarze-zydowskie.pl [dostęp 2024-04-06].
- ↑ Jan Schubert, Inspekcja grobów żołnierskich w Przemyślu [online], 2012, s. 83 [dostęp 2024-04-07].
- ↑ Instytut Gość Media, Za kromkę chleba [online], Instytut Gość Media, 23 stycznia 2023 [dostęp 2024-04-06].
- ↑ Wystawa MCK w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli [online], mck.krakow.pl [dostęp 2024-04-06] (pol.).
Bibliografia edytuj
- Archiwum Państwowe w Krakowie (29); Dział: wojsko; Kategoria:sztaby, dowództwa terytorialne; Nr zespołu: 275/1; Karta: A i B; Nazwa główna: „C. i K. Komenda Wojskowa w Krakowie, Oddział Grobów Wojennych (K.u.K. Militärkommando Krakau, Kriegsgräberabtilung)”; daty skrajne: 1914–1914, 1916–1918 (24 j.a., opracowane; inwentarz książkowy), Zawartość:
- 29\275\1 K.k. Militärkommando Krakau, Kriegsgräberabteilung (C.k. Komenda Wojskowa w Krakowie, Oddział Grobów Wojennych) (1914) 1916–1918, sygn.GW 1-24 (korespondencja, dzienniki podawcze, wykazy zmarłych i zaginionych, mat. dot. postępowania spadkowego po zmarłych żołnierzach);
- 29\275\0 Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi Okręgu Generalnego Krakowskiego 1918–1923, sygn. GW 25-34 (korespondencja, dzienniki podawcze, indeksy, rejestry poległych, ekshumacje, składki na groby wojenne), Dokumentacja techniczna i ewidencyjna 1914–1922 (1939) (wykazy poległych i zmarłych oraz jeńców, sprawy gruntowe, plany i mapy cmentarzy).
- Rudolf Broch i Hans Hauptmann. Die Westgalizischen Heldengräber aus den Jahren des Weltkrieges 1914–1915. Wien : Militär Kommando Krakau. Data publikacji1918. OCLC : (OCoLC) 836317367, (Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914–1915). ISBN 83-85988-40-8. Muzeum Okręgowe, Tarnów 1994
- Partridge Agnieszka. Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Małopolsce. wyd. Letttra -Graphic. Kraków: 2005. ISBN 83-89937-10-7
- Reihe Hanser. Amelie Fried Schuhhaus Pallas. ISBN 978-3-423-62464-0