North American X-15

North American X-15amerykański rakietowy samolot doświadczalny wyprodukowany przez firmę North American Aviation, na którym ustanowiono szereg rekordów prędkości i wysokości lotu, zdolny także do lotów suborbitalnych. Maszyna wykorzystywana przez amerykańskie siły powietrzne i NASA.

X-15
Ilustracja
Dane podstawowe
Państwo

 Stany Zjednoczone

Producent

North American Aviation

Typ

samolot o napędzie rakietowym

Konstrukcja

metalowa, podwozie płozy ogonowe i koło przednie chowane

Załoga

1 pilot

Historia
Data oblotu

8 czerwca 1959

Liczba egz.

3

Liczba wypadków
 • w tym katastrof


1

Dane techniczne
Napęd

1 × Thiokol XLR99-RM-2, rakietowy na paliwo ciekłe

Ciąg

313 kN na wysokości 30 km

Wymiary
Rozpiętość

6,80 m

Długość

15,45 m

Wysokość

4,12 m

Powierzchnia nośna

18,6 m²

Masa
Własna

6620 kg

Startowa

15 420 kg

Osiągi
Prędkość maks.

7274 km/h (6 Ma)

Prędkość wznoszenia

18 000 m/min

Pułap

108 km

Zasięg

450 km

Dane operacyjne
Rzuty
Rzuty samolotu

Historia edytuj

Specyfikację dla planowanego samolotu przedstawiono konstruktorom 30 listopada 1954 roku, a specyfikację dla silnika rakietowego 4 lutego 1955. Kontrakt na budowę płatowca w listopadzie 1955 przyznano firmie North American, a kontrakt na silnik w roku 1956 przypadł firmie Reaction Motors.

Podobnie jak większość samolotów z serii X, X-15 był wynoszony w powietrze pod skrzydłami samolotu-matki, w tym wypadku Boeinga B-52. X-15 miał wydłużony, cylindryczny kadłub i grube, klinowate stabilizatory na grzbiecie i brzuchu. Chowane podwozie składało się z kółka dziobowego i dwóch płóz. Stabilizator brzuszny był odrzucany tuż przed lądowaniem, aby zapewnić odpowiedni prześwit.

Początkowe 24 loty z napędem wykorzystywały dwa silniki rakietowe na paliwo ciekłe Reaction Motors XLR11, ulepszone tak, aby zapewnić łącznie ciąg 71 kN. Później wykorzystywano pojedynczy silnik XLR-99 o ciągu 254 kN na poziomie morza i 311 kN na maksymalnym pułapie.

Pierwszym lotem maszyny była próba szybowania 8 czerwca 1959 roku. Samolot pilotował Scott Crossfield, który poleciał także w pierwszym locie X-15 z napędem 17 września. Pierwszy lot z wykorzystaniem silnika XLR-99 odbył się 15 listopada 1960 roku.

Zbudowano trzy maszyny X-15, na których wykonano łącznie 199 lotów – ostatni 24 października 1968 roku. Planowano wykonanie dwusetnego lotu 21 listopada 1968 roku pilotowanego przez Williama J. Knighta, ale po sześciokrotnym przełożeniu startu ze względów technicznych, ostatecznie po odwołaniu ostatniego ustalonego na 20 grudnia 1968 terminu samolot uziemiono.

Pierwsza z maszyn została wysłana do National Air and Space Museum w Waszyngtonie, a druga znajduje się obecnie w muzeum Amerykańskich Sił Powietrznych w Dayton w stanie Ohio. Trzecia maszyna, X-15A-3, uległa zniszczeniu 15 listopada 1967, gdy samolot, pilotowany przez Michaela J. Adamsa wpadł w korkociąg i rozpadł się w powietrzu, gdy przeciążenie przekroczyło 15 G. Szczątki pojazdu rozsypały się na powierzchni ponad 50 mil kwadratowych. 8 czerwca 2004 na miejscu, w którym odnaleziono szczątki kokpitu wzniesiono pomnik. Pilotowi przyznano pośmiertnie odznakę astronauty – w ostatnim locie osiągnął wysokość 81,1 km.

Samolotem latało dwunastu pilotów, w tym późniejsi astronauci Neil Armstrong i Joe Engle. Spośród pilotów X-15 rekrutowano załogi planowanego samolotu orbitalnego Dynasoar. Wśród wyznaczonych do tego projektu pilotów był i Neil Armstrong. Po rozwiązaniu programu Dynasoar część przygotowujących się do niego astronautów włączyła się do Programu Apollo.

W lipcu i sierpniu 1963 roku Joe Walker dwukrotnie znalazł się w przestrzeni kosmicznej, przekraczając pułap 100 kilometrów.

Drugi X-15A został gruntownie przebudowany po wypadku przy lądowaniu. Przedłużono go o 0,74 metra, dodano parę zewnętrznych zbiorników paliwa pod kadłubem i wyposażono w osłonę termiczną. Tak zmodyfikowaną maszynę nazwano X-15A-2. Jej pierwszy lot miał miejsce 28 czerwca 1964 roku. W swoim najszybszym locie samolot osiągnął prędkość 7274 km/h (2021 m/s).

Rekordy wysokości lotu ustanowione przez X-15 pozostały niepobite przez żaden pilotowany pojazd latający z wyjątkiem promu kosmicznego, aż do lotu prywatnego samolotu suborbitalnego SpaceShipOne w 2004.

Program lotów edytuj

W programie X-15 brało udział pięć samolotów – trzy X-15 oraz dwa B-52, latające jako samoloty-matki.

  • X-15A-156-6670, 82 loty z napędem
  • X-15A-256-6671, 53 loty z napędem
  • X-15A-356-6672, 64 loty z napędem
  • NB-52A52-003 (wycofany ze służby w październiku 1969 roku)
  • NB-52B52-008 (wycofany ze służby w listopadzie 2004 roku)

Rekordowe loty edytuj

Rekordy wysokości edytuj

W amerykańskim lotnictwie obowiązują dwie definicje lotu kosmicznego. USAF przyznaje odznaki astronautów wszystkim, którzy lecieli na wysokości większej niż 80 kilometrów, a FAI ustaliło granice lotu kosmicznego na wysokości 100 kilometrów. Trzynaście lotów X-15 przekroczyło wysokość 80 kilometrów, a dwa z nich granicę 100 kilometrów.

Loty X-15 wyższe niż 80 kilometrów
Lot Data Prędkość maksymalna Wysokość Pilot
Lot 62 17 lipca 1962 6167 km/h 95 940 m Robert M. White
Lot 77 17 stycznia 1963 5 918 km/h 82 810 m Joe Walker
Lot 87 27 czerwca 1963 5512 km/h 86 870 m Robert Rushworth
Lot 90 19 lipca 1963 5971 km/h 106 010 m Joe Walker
Lot 91 22 sierpnia 1963 6106 km/h 107 960 m Joe Walker
Lot 138 29 czerwca 1965 5523 km/h 85 527 m Joe H. Engle
Lot 143 10 sierpnia 1965 5713 km/h 82 601 m Joe H. Engle
Lot 150 28 września 1965 6006 km/h 90 099 m John B. McKay
Lot 153 14 października 1965 5720 km/h 81 230 m Joe H. Engle
Lot 174 1 listopada 1966 6035 km/h 93 543 m Bill Dana
Lot 190 17 października 1967 6206 km/h 85 500 m Pete Knight
Lot 191 15 listopada 1967 5745 km/h 81 080 m Michael J. Adams
Lot 197 21 sierpnia 1968 5541 km/h 81 530 m Bill Dana

Rekordy prędkości edytuj

Dziesięć najszybszych lotów X-15
Lot Data Prędkość maksymalna Wysokość Pilot
Lot 45 9 listopada 1961 6 587 km/h 30 968 m Neil Armstrong
Lot 59 27 czerwca 1962 6 605 km/h 37 704 m Joe Walker
Lot 64 26 lipca 1962 6 420 km/h 30 145 m Neil Armstrong
Lot 86 25 czerwca 1963 6 294 km/h 34 077 m Joe Walker
Lot 89 18 lipca 1963 6 317 km/h 31 943 m Robert Rushworth
Lot 97 5 grudnia 1963 6 466 km/h 30 785 m Robert Rushworth
Lot 105 29 kwietnia 1964 6 286 km/h 30 968 m Robert Rushworth
Lot 137 22 czerwca 1965 6 338 km/h 47 518 m John B. McKay
Lot 175 18 listopada 1966 6 840 km/h 30 145 m Pete Knight
Lot 188 3 października 1967 7 274 km/h 58 552 m Pete Knight

Piloci X-15 edytuj

Pilot Organizacja Liczba
lotów
Loty
kosmiczne
USAF
Loty
kosmiczne
FAI
Maksymalna
liczba
Macha
Maksymalna
prędkość (km/h)
Maksymalna
wysokość (m)
Michael J. Adams U.S. Air Force 7 1 0 5,59 6 151 81 077
Neil Armstrong NASA 7 0 0 5,74 6 587 63 246
Scott Crossfield North American Aviation 14 0 0 2,97 3 154 24 725
Bill Dana NASA 16 2 0 5,53 6 272 93 543
Joe H. Engle U.S. Air Force 16 3 0 5,71 6 257 85 527
Pete Knight U.S. Air Force 16 1 0 6,7 7 274 85 496
John B. McKay NASA 29 1 0 5,65 6 217 90 099
Forrest S. Petersen U.S. Navy 5 0 0 5,3 5 794 31 029
Robert Rushworth U.S. Air Force 34 1 0 6,06 6 466 86 868
Milt Thompson NASA 14 0 0 5,48 5 993 65 258
Joe Walker U.S. Air Force 25 3 2 5,92 6 605 107 960
Robert M. White U.S. Air Force 16 1 0 6,04 6 587 95 936

Linki zewnętrzne edytuj

  • Mark Wade: X-15A. [w:] Encyclopedia Astronautica [on-line]. [dostęp 2015-04-26]. (ang.).
  • Robert S. Houston, Richard P. Hallion, Ronald G. Boston: Transiting from Air to Space: The North American X-15. [w:] The Hypersonic Revolution Case Studies in the History of Hypersonic Technology Air Force History and Museums Program [on-line]. NASA, 1998. [dostęp 2015-04-26]. (ang.).