Paradygmat, czyli potęga zła

Paradygmat (fr. Paradigma, le pouvoir du mal) – francusko-włosko-niemiecki film psychologiczny z roku 1985 w reżyserii Krzysztofa Zanussiego.

Paradygmat, czyli potęga zła

Le Pouvoir du mal

Gatunek	dramat
Data premiery	1985
Kraj produkcji	Francja Włochy Niemcy
Język	francuski
Czas trwania	106 min
Reżyseria	Krzysztof Zanussi
Scenariusz	Krzysztof Zanussi
Główne role	Vittorio Gassman Benjamin Voelz Marie Christine Barrault
Muzyka	Wojciech Kilar
Zdjęcia	Sławomir Idziak Pierluigi Santi
Scenografia	Peter Scharff
Kostiumy	Anna Biedrzycka-Sheppard

Fabuła i odniesienia

Bliżej nieokreślone miasto w Europie po I wojnie światowej. Hubert, młody student teologii głęboko wierzący w możliwość przezwyciężania wewnętrznych pokus, zakochuje się w żonie bogatego fabrykanta - człowieka dzięki którego pomocy finansowej może kontynuować swoje studia.

Zanussi w rozmowie z francuską krytyk, Yvonne Baby, stwierdził, że pewnego dnia wyobraził sobie śmiertelny pojedynek na słowa. Zastanawiałem się nad słowami i ich zabójczą mocą. Stwierdziłem, że prawda jakiegoś słowa może stać się niemal ewangeliczna i może zabić. Między młodym człowiekiem i jego protektorem odbywa się taki pojedynek w moim filmie; to moment, w którym uczciwy odnajduje spokój, a nieuczciwy powinien być teoretycznie ukarany. Poprzez swój idealizm, swój romantyzm, młody człowiek jest być może bardziej słowiański. Reżyser podaje w wątpliwość koncepcję teoretycznego ideału, który mógłby ulepszyć społeczeństwo. Stwierdził, że nawet zbrodniarz Pol Pot korzystał z nauk Jean-Paula Sartre'a.

Film miał początkowo nosić tytuł "Paradygmat" w hołdzie dla obrazu "Teorema" autorstwa Pier Paola Pasoliniego, ale dystrybutor uznał tę konotację za zbyt skomplikowaną. Zanussi w swoim dziele proponuje widzowi wariacje na temat zła, a dokładnie parabolę o złu, które objawia się młodemu mężczyźnie, początkowo chcącemu czynić dobro. Reżyser osadził obraz (kostiumy, samochody, itp.) w latach 20. XX wieku, czyli w czasie kiedy Georges Bernanos zadebiutował powieścią "Pod słońcem szatana" (1926). Podczas konferencji prasowej Festiwalu w Wenecji (1985) Zanussi wprost stwierdził, że jest pod wrażeniem twórczości Dostojewskiego i Bernanosa. W tym kontekście jego film można postrzegać jako próbę ujawnienia widzowi szatana i zła, tak w świecie go otaczającym, jak i w nim samym.

Ukazany świat balansuje pomiędzy rzeczywistością, a fantastyką, do czego introdukcją jest partytura muzyczna Wojciecha Kilara. W dziele pokazano troje protagonistów:

• młody, nieco naiwny student teologii (Hubert), nieco przypominający wolterowskiego Kandyda, za Rousseau uważający, że człowiek z natury jest dobry, a zło kształtuje w nim społeczeństwo, jako produkt ignorancji, braku dobra,
• dojrzały mężczyzna (Gotfried), zamożny przemysłowiec, właściciel kopalni, odlewni i fabryk, producent broni, społecznie człowiek bez zarzutu, który jednak wybiera zło,
• młoda żona Gotfrieda (Sylvie), kobieta fatalna, tajemnicza, przywdziewająca maski nieszczęśliwej małżonki, niewinnej ofiary męża, ideologiczna bojowniczka.

Sylvie, przedstawiając się Hubertowi jako ofiara męża, podsuwa mu myśl, by go zabił. Odtąd zawiązuje się intryga między trzema postaciami, w jakiej uczestniczy też szatan, którego istnienie potwierdzone jest na samym początku opowieści, choć nigdy nie pojawia się on w jakiejkolwiek postaci. Podsuwa jedynie pomysły na kłamstwa i podstępy, pragnienie dominacji i upokarzania innych.

Zanussi szkicując portrety trzech głównych postaci w doskonały sposób sugeruje dwuznaczność powiązań między dobrem i złem. Niewinność jest według niego iluzją. Film potwierdza chrześcijańską wizję świata, w którym istnienie zła pochodzi wprost z grzechu pierworodnego, a wszelka radykalna, ideologiczna zmiana społeczna nie zmieni ludzkiej doli. Walka dobra ze złem wpisana jest w tragiczną atmosferę, podkreśloną przez industrialną stylizację dekoracji, a także kompozycję muzyczną i sekwencje nocne lub z pogranicza dnia i nocy. Dominującą barwą starcia dobra i zła jest zieleń, która pojawia się w większości scen. Parabola naszkicowana przez Zanussiego pozwala widzowi odkryć prawdę sformułowaną przez Pascala, mówiącą, że człowiek nie jest ani aniołem, ani bydlęciem; nieszczęście w tym, iż kto chce być aniołem bywa bydlęciem. Zakończenie potwierdza zaś myśl Pascala, że wielkość człowieka jest tak widoczna, że wyłania się nawet z jego nędzy.

Ostatecznie w filmie dochodzi do sytuacji, w której zbyt pewny siebie student teologii przekształcony zostaje w "żebraka", w sensie osoby oddanej Bogu.

Obsada

• Benjamin Voelz - Hubert
• Vittorio Gassman - Gottfried
• Marie Christine Barrault - Sylvie
• Eugeniusz Priwieziencew - sekretarz
• Hark Bohm - notariusz
• Jan Biczycki - żebrak

Zobacz też

• Pod słońcem szatana (film Maurice'a Pialata)

Linki zewnętrzne

• Paradygmat, czyli potęga zła w bazie Filmweb
• Paradygmat, czyli potęga zła w bazie filmpolski.pl