Parcelacja majątków ziemskich w II Rzeczypospolitej

Parcelacja majątków ziemskich w II Rzeczypospolitej – odbywający się w czasach II Rzeczypospolitej podział większej własności rolnej na mniejsze działki, które przeznaczane były na cele związane z reformą rolną i osadnictwem.

Udział procentowy wielkiej własności prywatnej w ogólnej powierzchni powiatów II Rzeczypospolitej w 1925 roku

Dekret o parcelacji majątków ziemskich

Dekretem Naczelnika Państwa z 1919 r. upoważniony został Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych do podjęcia parcelacji majątków, w tym:

• zorganizowanie i podjęcie parcelacji majątków b. rosyjskiego Banku Włościańskiego;
• powołanie do życia, w celu popierania parcelacji, kolonizacji wewnętrznej oraz melioracji – Polskiego Państwowego Banku Rolnego;
• wydzierżawienie dóbr skarbowych i donacyjnych, które na ten cel przeznaczy Minister;
• wydzierżawienie bezrolnym i małorolnym w drobnych parcelach zapewniających rodzinie rolnika dostateczne utrzymanie.

Zakres przymusowego wykupu majątków ziemskich

W świetle ustawy z 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej przymusowemu wykupowi podlegały:

• nadwyżki gruntu ponad 60 ha obszaru w majątkach położonych w okręgach przemysłowych i podmiejskich;
• nadwyżki ponad 400 ha ogólnego obszaru w majątkach położonych na terenie b. zaboru pruskiego;
• nadwyżki ponad 180 ha ogólnego obszaru w majątkach położonych na pozostałym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

Parcelacja majątków ziemskich według ustawy z 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej

W świetle ustawy z 1920 r. o wykonaniu reformy rolnej za przygotowanie planu parcelacyjnego odpowiedzialne były Okręgowe Urzędy Ziemskie. Wyłączone z parcelacji były:

• zabytki historyczne i architektoniczne;
• pomniki przyrody;
• tereny zawierające bogactwa mineralne;
• grunty niezbędne do przeprowadzenia komasacji i regulacji serwitutów;
• zachowanie cennych budowli i urządzeń;
• podział zabudowań folwarcznych;
• przeprowadzenie dróg dojazdowych i polnych;
• podziału i regulacji wspólnot;
• projekt zabudowy nowej osady;
• zaopatrzenie wsi w wodę.

Większe budynki powinny być przeznaczone na szkoły rolnicze, stacje doświadczalne, gospodarstwa wzorcowe, stadniny państwowe, gospodarstwa do produkcji warzywno-ogrodniczej.

Plan parcelacyjny

Plan parcelacyjny obejmował podział gruntów na mniejsze jednostki gospodarskie według typów i wielkości, tak aby mogły stać się podstawą dla silnych i zdolnych do intensywnej wytwórczości gospodarstw włościańskich. Tworzone gospodarstwa rolne musiały być oparte na zasadzie prywatnej własności lub na cele związane z powiększaniem i usamodzielnianiem istniejących karłowatych gospodarstw.

Obszar nowo tworzonych i samodzielnych gospodarstw rolnych wynosił:

• gospodarstwa karłowate nie mogły przekraczać obszar 15 ha;
• gospodarstwa małorolne nie mogły przekraczać obszaru 23 ha;
• gospodarstwa na ziemiach wschodnich i oraz na kresach zachodnich RP nie mogły być większe niż 45 ha.

Pierwszeństwo w nabyciu działek gruntów

Pierwszeństwo w nabyciu działek gruntów przysługiwało:

• inwalidom armii polskiej i innym inwalidom wojskowym zdolnym do pracy na roli;
• żołnierzom armii polskiej, zwłaszcza tym, którzy dłuższy czas służyli w formacjach frontowych lub dobrowolnie do wojska polskiego wstąpili;
• pracownikom rolnym – służbie rolnej, pozbawionych pracy przez parcelację;
• innym robotnikom rolnym i małorolnym właścicielom karłowatych gospodarstwa.

Fundusz na wykonanie reformy rolnej

Państwo stworzyło fundusz, którym dysponował Główny Urząd Ziemski. Z fundusze tego państwo udzielało taniego i długoterminowego kredytu na zagospodarowanie nabytych gospodarstw. Podstawę funduszu stanowiła odpowiednia część różnicy między ceną wykupu majątków ziemskich a ceną sprzedaży gruntów nowym nabywcom.

Parcelacja majątków ziemskich według ustawy z 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej

Parcelację w myśl ustawy z 1925 r. o wykonaniu reformy rolnej przeprowadzał Minister Reform Rolnych. Przy parcelacji uwzględniano następujące potrzeby:

• sprostowanie granic, zapewnienie dogodnych dojazdów i zniesienie tzw. enklaw i szachownic gruntów;
• zachowanie specjalnych kultur i właściwe użytkowanie zabudowań, względnie podział zabudowań folwarcznych;
• wydzielenie gruntów na cele państwowe, komunalne, społeczne, kulturalne i naukowe;
• podział gruntów na rolnicze kolonie dodatkowe i samodzielne oraz na parcele rzemieślnicze, ogrodniczo-warzywne, robotnicze, urzędnicze;
• rozmieszczenie nowo powstałych siedlisk w ten sposób, aby zapewniało zaopatrzenie ich w wodę, zapobiegło zbytniej odległości od osiedli, dróg komunikacyjnych i dojazdowych.

Obszar nowo tworzonych gospodarstw rolnych

Obszar nowo tworzonych gospodarstw rolnych był uzależniony od miejscowych warunków gospodarczych, w tym aby jednostki były żywotne, samodzielne i zdolne do wydatnej wytwórczości. Obszar ten nie powinien przekraczać:

• 20 ha w centralnej Polsce;
• 35 ha na kresach wschodnich i terenach byłego zaboru pruskiego;
• 5 ha dla produkcji ogrodniczo-warzywnej;
• 2 ha na parcelę rzemieślniczą-wiejską;
• 1 ha na parcelę robotniczą, urzędniczą przy miastach i ośrodkach przemysłowych.

Rozmiar parcelacji majątków ziemskich

Według danych rocznika statystycznego GUS rozmiar parcelacji majątków ziemskich przedstawiał się następująco:

Rok	Utworzone kolonie i parcele (w tys.)	Powierzchnia rozparcelowana (w tys. ha)	Powierzchnia otrzymana za zniesienie służebności (w tys. ha)	Podział wspólnot gruntowych (w tys. ha)
1919	2,1	11,8	0,3	0,2
1920	11,5	54,3	0,3	0,4
1921	29,7	180,4	4,8	0,3
1922	41,2	254,2	5,2	0,2
1923	43,5	201,7	5,5	1,1
1924	30,0	118,3	9,9	1,7
1925	28,6	128,3	16,8	1,3
1926	59,4	209,8	50,8	3,9
1927	67,0	245,1	85,8	4,2
1928	72,8	227,6	100,6	1,3
1929	55,9	164,5	94,4	3,1
1930	49,4	130,8	76,0	3,1
1931	36,4	105,3	45,8	3,5
1932	30,8	74,1	38,4	2,7
1933	28,7	83,5	16,9	5,2
1934	18,7	56,5	10,6	3,3
1935	24,5	79,8	10,5	4,5
1936	28,5	96,5	11,6	5,3
1937	37,3	113,1	4,7	6,4
1938	37,7	119,2	6,4	1,6