Qere–Ketib
Qere–Ketib (według dokładnej transkrypcji: qerê – keṯîḇ) – dwa aramejskie imiesłowy „czytany” – „napisany”[1], których używa się jako terminu technicznego w odniesieniu do Biblii hebrajskiej, na oznaczenie zawartych w masorze poprawek błędów w tekście spółgłoskowym (rzeczywistych lub domniemanych). W BHS (jak w większości rękopisów) błędne słowo jest oznaczone punktem, a na marginesie podano prawidłowe (albo najczęściej jedynie inną formę) wraz z literą ק (od qere). Natomiast samogłoski z „błędnego” słowa mają być czytane ze słowem „poprawionym”. Istniały jednak także inne sposoby oznaczeń (np. pionowa kreska, podobna do końcowego nun)[2].
Jest to bardzo częste spośród oznaczeń masory tekstu masoreckiego, występuje (w zależności od konkretnego manuskryptu) od 848 do 1566 razy[3].
Historia powstania
edytujMasora została spisana ostatecznie w końcu I tysiąclecia n.e. przez masoretów. Jednak korzenie zawartych w niej tradycji i interpretacji sięgają czasów dużo wcześniejszych. Współczesne badania krytyki tekstualnej Starego Testamentu pozwalają ustalić I wiek n.e. jako czas ustabilizowania się jednego, autorytatywnego tekstu świętych ksiąg[4]. Z czasem opracowano także szczegółowe zasady kopiowania tak, by uniknąć błędów (umyślnych lub nie) przy ich przepisywaniu[5]. Po ustabilizowaniu się jednego tekstu spółgłoskowego (który z czasem stał się obowiązującym tekstem masoreckim), w okresie pomiędzy I a VI wiekiem n.e. wciąż jednak zdarzały się pewne poprawki dokonywane przez kopistów, które doprowadziły z czasem do wynalezienia i opracowania jednego systemu korygowania i zabezpieczania tekstu przed zmianami albo błędnymi poprawkami[6]. W tym celu wprowadzono znaki samogłoskowe, akcentowe oraz dokonano podziału ksiąg[7]. Powstawał też powoli materiał będący swoistym komentarzem językowo-hermeneutycznym do świętego tekstu, mającym bronić jego autorytetu. Materiał masory na początku był przekazywany ustnie. Kiedy jego ilość rosła, zaczął być dopisywany do samych rękopisów[8]. Świętość tekstu nie pozwalała na jakiekolwiek poprawki w tekście spółgłoskowym, dlatego opracowany cały system różnych oznaczeń w tekście. Jednym z najważniejszych i najczęściej używanych oznaczeń masory jest ketib-qere. Choć, jak cała masora, oznaczenia te zostały dosyć późno dodane do tekstu, wiemy że były używane już dużo wcześniej, bo o ketib-qere wspomina już m.in. literatura rabiniczna[2].
Szczególne rodzaje i podział
edytujSzczególnymi przykładami ketib-qere są[9]:
- qere we-la'ketib (tzn. [słowo] czytane, a nie zapisane) – w takim przypadku podano w tekście masoreckim jedynie wokalizację (czyli samogłoski słowa, które należy czytać); słowa te najprawdopodobniej z różnych powodów zniknęły z tekstu, a na dodanie ich później nie pozwalała świętość oficjalnego tekstu; tradycja rabiniczna i masorecka nieznacznie różnią się – podają 7 lub 10 takich miejsc, przykłady to: 2Sm 8,3; Sdz 20,13; pełną listę można znaleźć w traktacie Okhlah we-Okhlah, lista nr 97[10]
- ketib we-la'qere (tzn. [słowo] zapisane, a nie czytane) – przeciwna sytuacja: w takim przypadku w tekście dane słowo występuje bez wokalizacji; są to drobne zmiany, często spowodowane błędem dittografii; tradycja rabiniczna i masorecka nieznacznie różnią się – podają 5 lub 8 takich miejsc, np. 2Sm 13,33; pełną listę można znaleźć w traktacie Okhlah we-Okhlah, lista nr 98[10]
- qere perpetuum (stałe qere) – słowo nie jest specjalnie oznaczone, ale samogłoski dodane należą do słowa, które należałoby przeczytać zamiast tego zapisanego danymi spógłoskami (np. zamiana tetragramu na tytuły Adonaj albo Elohim)[2].
Yeivin dzieli wszystkie qere-ketib na 6 kategorii, z których jedynie 3 uważa za przed-masoreckie (oprócz powyższych zalicza do nich także 16 eufemizmów), inne według niego opierają się na elementach tekstu dodanych później[11].
Propozycje interpretacyjne
edytujTradycja żydowska podaje 2 niezależne wyjaśnienia powstania qere-ketib[12]:
- teoria kolekcji – sięga Dawida Kimchiego (ok. 1160–1235), który twierdził, że pisarz Ezdrasz po wygnaniu zapisał „kolekcję” istniejących manuskryptów, godząc w ten sposób różne wersje (w takm razie ketib-qere oznaczały warianty tekstu); przeciw tej teorii jest fakt, że mielibyśmy w takim razie do czynienia jedynie z 2 wersjami tekstu
- teoria poprawek – pochodzi od Abrabanela (ok. 1437–1508), według niej Ezdrasz i skrybowie znaleźli w rękopisach błędy wynikające z nieuważnego przypisywania, albo z niepoprawnej gramatyki, które poprawili
Współcześnie natomiast istnieją 4 główne koncepcje dotyczące rozstrzygnięcia oryginalnego znaczenia oznaczeń ketib-qere[13]:
- poprawki – tradycyjne ujęcie: błędnie zapisane słowa poprawiono na podstawie innych źródeł; krytycy podkreślają, że trudno wytłumaczyć w takim ujęciu brak spójności między formami zapisanymi w różnych miejscach (poprawka w jednym miejscu, podczas gdy w innym jej brak)
- warianty – według Orlinsky'ego, zapisane ketib są proponowanymi wariantami danych słów, które z czasem zostały uznane za trwałe zmiany (i czasem nawet bezpośrednio wprowadzone do tekstu, co potwierdzają niektóre manuskrypty); takie ujęcie potwierdzone jest przez studium poszczególnych przypadków, w których widać, że qere-ketib najczęściej dotyczy drobnych zmian, które często występują po prostu w tekście pomiędzy poszczególnymi manuskryptami
- pozycje pośrednie – poszczególne oznaczenia były zawarte jako korekcje tekstu, które z czasem stały się wariantami lub na odwrót
- tradycja lektury – Levin i inni twierdzą, że qere-ketib powstały pierwotnie nie w formie pisanej, ale czytanej, jako warianty przekazywanej ustnie tradycji; później masoreci zechcieli wyraźnie odseparować różne tradycje, szczególnie tam, gdzie mogłoby to wpłynąć na niezmienność świętego tekstu[12].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ G. Deiana, A. Spreafico (opr. wer. pol. S. Bazyliński): Wprowadzenie do hebrajszczyzny biblijnej. Warszawa: Towarzystwo Biblijne w Polsce, 2001, s. 22. ISBN 83-85260-25-0.
- ↑ a b c Tov 2001 ↓, s. 59.
- ↑ Tov 2001 ↓, s. 58.
- ↑ Wegner 2006 ↓, s. 70, 71.
- ↑ Wegner 2006 ↓, s. 73.
- ↑ P.H. Kelley, D.S. Mynatt, T.G. Crawford 1998 ↓, s. 31.
- ↑ Tov 2001 ↓, s. 50-53.
- ↑ Würthwein 1995 ↓, s. 30.
- ↑ Tov 2001 ↓, s. 60.
- ↑ a b P.H. Kelley, D.S. Mynatt, T.G. Crawford 1998 ↓, s. 40.
- ↑ I. Yeivin, Introduction to the Tiberian Masorah, Atlanta 1980, s. 56–60.
- ↑ a b P.H. Kelley, D.S. Mynatt, T.G. Crawford 1998 ↓, s. 42.
- ↑ Tov 2001 ↓, s. 60-64.
Bibliografia
edytuj- E. Würthwein: The Text of the Old Testament. An Introduction to the Biblia Hebraica. Grand Rapids: 1995.
- P.H. Kelley, D.S. Mynatt, T.G. Crawford: The Masorah of Biblia Hebraica Stuttgartensia. Introduction and Annotated Glossary. Cambridge: 1998.
- P.D. Wegner: A Student's Guide to Textual Criticism of the Bible. Its History, Methods & Results. Downers Grove, IL: 2006.
- W.R Scott: A simplified guide to BHS. N. Richland Hills: 1995.
- E. Tov: Textual Criticism of the Hebrew Bible. Minneapolis: 2001.