Rdza źdźbłowa zbóż i traw

Rdza źdźbłowa zbóż i traw – grzybowa choroba zbóż i wielu innych roślin wywołana przez rdzę zbożową (Puccinia graminis). Zaliczana jest do grupy chorób zwanych rdzami.

Objawy na źdźble pszenicy

Cykl rozwojowy rdzy zbożowej

Występowanie i szkodliwość

Choroba jest rozprzestrzeniona na całym świecie. Pojawiają się o niej notki już w najstarszych źródłach o uprawie pszenicy. Występuje na wszystkich gatunkach zbóż, a ponadto na około 350 innych gatunkach traw. Dawniej wyrządzała w rolnictwie większe szkody, niż obecnie. Obecnie udało się znacznie ograniczyć jej szkodliwość, jedynie w południowej i wschodniej Afryce oraz w Azji notuje się jej nasilenie, na innych kontynentach występuje już tylko lokalnie.

W Polsce choroba pojawia się rzadko, chociaż czasami notowano duże jej nasilenie. Nie może jednak być lekceważona, gdyż w sprzyjających warunkach może powodować straty sięgające 50% plonu, a w przypadku odmian szczególnie podatnych nawet 100%. Oprócz zmniejszenia plonu powoduje pogorszenie jakości ziarna i otrzymywanej z niego mąki.

Objawy

Oznaki etiologiczne pojawiają się głównie na źdźbłach, i do tego nawiązuje nazwa choroby. Choroba objawia się jako rdzawobrunatne, podłużne i pylące plamki. Są to uredinia, w których powstają urediniospory. Tworzą się głównie na źdźbłach, ale czasami także na pochwach liściowych, liściach i kłosach. W Polsce zazwyczaj pojawiają się w drugiej połowie czerwca i w lipcu. Uredinia mają długość 3-10 mm i powstają pod skórką rośliny. Dojrzewając powodują rozrywanie skórki, która obumiera i staje się srebrzysta. W późniejszym terminie plamki stają się ciemniejsze – obok urediów, w tych samych miejscach zaczynają bowiem powstawać czarne telia wytwarzające zarodniki przetrwalnikowe – teliospory. Czasami górna część plamki jest jeszcze rdzawa, gdyż zawiera urediniospory, a dolna już czarna od teliospor. Z czasem powstają już tylko telia.

Epidemiologia

Rdza zbożowa jest pasożytem dwudomowym, znaczy to, że jej rozwój odbywa się na dwóch różnych żywicielach. Jest też pasożytem obligatoryjnym, czyli może rozwijać się tylko na żywych organizmach i rdzą pełnocyklową – wytwarza wszystkie typowe dla rdzy rodzaje zarodników.

Zimują teliospory na resztkach pożniwnych w ziemi. Są one dość odporne na mróz, tracą jednak zdolność kiełkowania przy wysokich temperaturach. Wiosną wyrastają z nich podstawki wytwarzające bazydiospory. Przenoszone przez wiatr infekują różne gatunki berberysu, rzadziej mahonii. Na ich liściach wiosną tworzą się niewielkie pomarańczowoczerwone plamy z ciemnym środkiem. W tym ciemnym środku powstają spermogonia wytwarzające spermacja. Na dolnej stronie liści powstają plamy zawierające kubeczkowate ecja wytwarzające ecjospory. Przenoszone są przez wiatr na duże odległości i to one dokonują infekcji pierwotnej zbóż. Oprócz tego zboża mogą być zakażane także przez urediniospory powstające na zakażonych już zbożach. Jest to infekcja wtórna. W Europie Południowej infekcje wtórne mają duże znaczenie. Również w Polsce przy sprzyjającej chorobie pogodzie (tzn. temperaturze około 20° C i dużej wilgotności) choroba może przybrać postać epidemii właśnie w wyniku infekcji wtórnych. Takie sytuacje miały miejsce np. w roku 1932 i 1972.

Wyrastające z bazydiospor strzępki wnikają do tkanek rośliny przez kutykulę i skórkę, strzępki wyrastające z ecjospor i urediniospor tylko przez aparaty szparkowe.

Pojedyncze uredinium produkuje zarodniki przez około 2 tygodnie. Optymalna temperatura do ich kiełkowania wynosi 15-25° C. Kiełkowanie może odbywać się tylko przy udziale wody, stąd też zakażenie zbóż następuje w okresach wilgotnej, deszczowej pogody. Rozwojowi grzybni powstającej z urediniospor najbardziej natomiast sprzyja temperatura około 30° C. W sprzyjających chorobie warunkach już w 10-14 dni od infekcji wytwarzane są urediniospory. Mogą być przenoszone przez wiatr na odległość nawet kilkuset kilometrów bez utraty zdolności kiełkowania. To tłumaczy wielkie epidemie tej choroby, jakie miały miejsce w Polsce i innych krajach Europy. Działo się to przy sprzyjającej pogodzie, gdy południowy wiatr przynosił urediniospory z południa Europy. Na południu Europy urediniospory powstają wcześniej, niż w Polsce, co wydłuża okres wegetacyjny tej choroby u nas i nasila jej epidemiczne występowanie.

Ochrona

Ważną rolę odgrywają zabiegi agrotechniczne – dokładnie wykonana podorywka i orka przedzimowa, które usuwają z powierzchni ziemi resztki pożniwne z teliosporami. Prawidłowe nawożenie, zwłaszcza nawozami fosforowymi i potasowymi wzmacnia odporność zbóż na chorobę. Należy usuwać krzewy berberysu w odległości do 300 m od plantacji zbóż. W rejonach, w których choroba potencjalnie jest groźna, wskazana jest uprawa odmian o krótszej wegetacji i ochrona chemiczna. W ochronie chemicznej najbardziej skuteczne są fungicydy z grupy triazoli i strobiluryn.