Kataleksa
Kataleksa – w wierszu iloczasowym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby stanowiące część lub całość tezy.
W wierszu sylabotonicznym zjawisko skrócenia stopy kończącej wers lub człon wersowy o jedną lub dwie sylaby nieakcentowane[1].
Stopa w ten sposób skrócona nazywa się stopą katalektyczną, a metrum, w którym to zjawisko występuje - metrum katalektycznym.
Redukcja katalektyczna dotyczy wyłącznie stóp kończących się tezą (w wierszu iloczasowym) lub sylabami nieakcentowanymi (w metrach akcentuacyjnych): amfibrachu, daktylu, peonu trzeciego i trocheju. Daktyl i jonik a maiore może podlegać, oprócz zwykłej kataleksy, tzw. kataleksie dużej (zwanej też kataleksą podwójną lub brachykataleksą), w wyniku której zredukowane zostają dwie ostatnie sylaby tezy.
W polskim sylabotoniku kataleksa dotyczy najczęściej klauzuli wersu, niekiedy występuje przed średniówką.
Przykład czterostopowca trocheicznego z kataleksą w poezji angielskiej (pierwsze trzy wersy, wytłuszczonym drukiem – sylaby akcentowane):
- Through the / forest / have I / gone.
- But A- / thenian / found I / none,
- On whose / eyes I / might ap- / prove
- This flow- / er's force / in stir- / ring love.
- (W. Shakespeare, Sen nocy letniej, akt II, scena III, fragment jednego z monologów Puka)
Stopy zakończone sylabą akcentowaną (anapest, jamb) mogą podlegać hiperkataleksie, czyli stopa taka umieszczona w klauzuli wersu lub będąca ostatnim elementem członu wersowego może zostać rozbudowana o jedną sylabę nieakcentowaną.
Jeżeli ostatnia stopa wersu lub członu wersowego jest pełna – mówi się o akataleksie[2].
W wierszu Adama Mickiewicza Chór strzelców, napisanym amfibrachicznym dwustopowcem, w zwrotce pierwszej wersy są akatalektyczne (sSssSs), a w zwrotce drugiej na przemian akatalektyczne i katalektyczne (sSssS):
- Śród opok i jarów,
- I plonów i głogów,
- Przy dźwięku ogarów,
- I rusznic i rogów;
- Na koniu, co w cwale
- Sokoli ma lot,
- I z bronią, co w strzale
- Huczniejsza nad grzmot:
Natomiast w Odzie do radości Friedricha Schillera wersy nieparzyste są trocheiczne czterostopowe akatalektyczne (SsSsSsSs), a wersy parzyste również trocheiczne czterostopowe katalektyczne (SsSsSsS):
- Freude, schöner Götterfunken,
- Tochter aus Elysium,
- wir betreten feuertrunken,
- Himmlische, dein Heiligtum!
- Deine Zauber binden wieder,
- was die Mode streng geteilt;
- alle Menschen werden Brüder,
- wo dein sanfter Flügel weilt.
Bibliografia edytuj
- Maria Dłuska, Studia z teorii i historii wersyfikacji polskiej, tom II, Warszawa 1978.
Przypisy edytuj
- ↑ Aleksandra Okopień-Sławińska, Kataleksa, [w:] Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2002.
- ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 33. ISBN 978-80-7272-248-8.
Linki zewnętrzne edytuj
- Kataleksa w PoeWiki