|
#REDIRECT [[Łupek]]
{{DisambigR|skał metamorficznych|[[łupki|inne znaczenia tego słowa]]}}
[[Grafika:SlateUSGOV.jpg|thumb]]
'''Łupek''' - pojęcie opisujące grupę [[skała|skał]], wykazujących dobrą [[łupkowatość]] ([[złupkowacenie]]). Najczęściej określenie to dotyczy skał [[metamorfizm|metamorficznych]] ('''łupek metamorficzny'''), lecz jest także powszechnie stosowane do [[skała osadowa|skał osadowych]] o podobnym wyglądzie ('''łupek osadowy''').<br />
Jest to skała o zróżnicowanym składzie i o charakterystycznej [[tekstura skały|teksturze]] łupkowej.
= Łupki metamorficzne =
Powstają zasadniczo w płytszych strefach [[metamorfizm|metamorfizmu]]. Zwykle przeważa w nich jeden składnik, który nadaje danemu rodzajowi łupka swoje charakterystyczne cechy.
== Wybrane rodzaje łupków metamorficznych ==
=== [[łupki krystaliczne|Łupek krystaliczny]] ===
Łupek krystaliczny<!--, łupek metamorficzny - to jest określenie ogólne, utożsamiane z krystalicznymi wtedy, gdy te krystaliczne rozumiane są jako wszystkie ł.metamorficzne, a nie tylko te opisane poniżej - na podstawie Słownika Petrograficznego--> - przeobrażone [[skały osadowe]] (ziarna [[kwarc]]u, [[węglany|węglanów]] i in.) bogate w [[substancja węglista|substancje węgliste]] i [[substancja bitumiczna|bitumiczne]], dobrze zaznaczone.
Łupki krystaliczne stanowią obszerną grupę [[skały metamorficzne|skał metamorficznych]] powstających w płytkich strefach metamorfizmu, o różnym składzie mineralnym i wyraźnie zaznaczonej teksturze łupkowej. Mają doskonałą łupkowatość, czyli podzielność płasko-równoległą, wzdłuż której dzielą się na cienkie kolumny o grubości 1-10 mm albo też cienkie kolumny „ołówkowe” wyznaczające linijność. Według definicji opartej na składzie mineralogicznym łupek krystaliczny nazywa się skałą złożoną ze [[skalenie|skaleni]] (do 20%), [[kwarc]]u (do 80%), [[węglany|węglanów]] (do 50%), a przede wszystkim [[łyszczyki|łyszczyków]], [[amfibole|amfiboli]], [[epidot|epidotu]]. Częstokroć w ich składzie dominuje jeden [[minerał]], decydujący o ich właściwościach i nadający im nazwę, np. łupek [[grafit|grafitowy]], [[serycyt|serycytowy]], [[talk|talkowy]], [[chloryt|chlorytowy]], [[mika|mikowy]] i inne. Właściwości pochodzące od dominującego składnika są jednak często maskowane przez obecność innych minerałów, np. [[kwarc|kwarcu]].
Pojęcie ''łupek krystaliczny'' jest niekiedy utożsamiane szerzej, do wszystkich łupków metamorficznych.
==== [[łupki ogniotrwałe|Łupek ogniotrwały]] ====
Łupki ogniotrwałe - [[łupki krystaliczne]], [[kaolinit]]owe skały nieplastyczne (tonstein) pochodzenia [[Skały metamorficzne|metamorficznego]], w których dominującym [[minerał]]em jest [[kaolinit]]. Powstały w górnym [[karbon (okres)|karbonie]] w czasie [[orogeneza waryscyjska|orogenezy waryscyjskiej]]. Łupki ogniotrwałe występują jako [[przerost]]y w [[pokład (geologia)|pokładach]] [[węgiel kamienny|węgla kamiennego]] lub w ich sąsiedztwie.
;'''Zastosowanie:'''
*materiał ogniotrwały
'''W Polsce występują:'''
* na [[Dolny Śląsk|Dolnym Śląsku]] w okolicach [[Nowa Ruda|Nowej Rudy]].
* w niektórych [[kopalnia]]ch [[GZW|Górnośląskiego Zagłębia Węglowego]]
=== [[Łupek kwarcowy]] ===
Łupek kwarcowy – [[skały metamorficzne|skała metamorficzna]] o wyraźnie zaznaczonej [[laminacja|laminacji]], złożona głównie z drobnych blastów [[kwarc]]u, innymi składnikami skały są drobno wykształcone [[łyszczyki]] oraz nielicznie występują [[chloryt]]y. Skała twarda i odporna na [[wietrzenie]]. W masywach zbudowanych ze skał metamorficznych często skałki są zbudowane z łupków kwarcowych.
=== Łupek serycytowy ===
Łupek serycytowy - [[skała]] przeobrażona powstała z przeobrażenia łupka ilastego bądź mułowca w warunkach niskich temperatur (200–400°C). Ze względu na pochodzenie często można spotkać nazwy metaiłowiec lub metamułowiec.
Stanowi skałę przejściową do utworów osadowych. Jest bardzo pospolity i szeroko rozpowszechniony.
'''Właściwości''' łupków serycytowych pochodzą od dominującego składnika jakim jest [[serycyt]] jednak często są maskowane przez obecność innych minerałów, np. [[kwarc]]u, [[chloryt]]u, czasami [[skaleń|skaleni]].
*Struktura: drobnoziarnista i drobnoblaszkowata,
*[[Tekstura skały|Tekstura]]: łupkowa, wyraźnie zaznaczona,
*Skład: kwarc, [[krzemiany]] i dodatkowe [[minerał]]y, jak [[muskowit]], [[amfibol]], [[chloryt]] w składzie dominuje serycyt lub kwarc.
*[[Barwa]]: jasnopopielata, jasnosrebrzysta
*[[Twardość w skali Mohsa]]: 2-3
'''Miejsca występowania:''' [[Stany Zjednoczone|USA]] – [[Pensylwania]], Vermont, [[Wielka Brytania]] – Walia, Polska – [[Góry Kaczawskie|G. Kaczawskie]], [[Góry Opawskie|G. Opawskie]], [[Małopolska]].
[[Grafika:St Fagans Tannery 7.jpg|thumb|right|Dach pokryty łupkami]]
'''Zastosowanie:''' używany jako materiał do pokrywania dachów, zmielony – do wyrobu płyt elektrycznych, stołów laboratoryjnych, tablic szkolnych. Ma zastosowanie jako kruszywo i wypełniacz, nośnik do farb, dawniej nośnik do DDT.
=== [[Łupek łyszczykowy]] ===
Łupek łyszczykowy - [[skały metamorficzne|skała metamorficzna]] w skład której wchodzą przede wszystkim [[kwarc]], [[skaleń|skalenie]] i [[łyszczyk|łyszczyki]]. Skalenie są zwykle reprezentowane przez [[plagioklazy]], najczęściej [[albit]] lub [[oligoklaz]]. Łyszczyki to przede wszystkim [[muskowit]], rzadziej [[biotyt]] lub oba razem. Podrzędnie, w zmiennych ilościach mogą występować: [[chloryt]], [[chlorytoid]], [[staurolit]], [[granat (minerał)|granat]], [[sylimanit]], czasami [[epidot]] lub [[kalcyt]] i in. Minerały akcesoryczne to [[turmalin]], [[cyrkon]], [[apatyt]], [[monacyt]]. Łupki łyszczykowe cechują się wyraźną [[foliacja|foliacją]]. Często są zafałdowane. Pospolite są w nich żyłki i soczewki kwarcowe, często zafałdowane. Mają barwy szare, ciemnoszare, czasem zielonkawe, zwykle ze srebrzystym połyskiem. Minerały poboczne mogą tworzyć charakterystyczne guzki na powierzchniach foliacji.
Występują w starych masywach metamorficznych. W Polsce w [[Tatry Zachodnie|Tatrach Zachodnich]] i [[Sudety|Sudetach]] ([[Góry Izerskie]], [[Pogórze Izerskie]], [[Karkonosze]], [[Rudawy Janowickie]], [[Góry Sowie]], [[Góry Orlickie]], [[Góry Bystrzyckie]], [[Kotlina Kłodzka]], [[Masyw Śnieżnika]], [[Góry Bialskie]], [[Góry Złote]], [[Jesioniki]], [[Góry Opawskie]], [[Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie]]). Wykorzystywane były w lokalnym budownictwie, obecnie używane przy urządzaniu ogrodów.
=== [[łupki grafitowe|Łupek grafitowy]] ===
Łupki grafitowe - [[łupki]] metamorficzne, głównie łupki kwarcowe, zawierające duże ilości [[grafit]]u. Czasem ich złoża są eksploatowane.
= Łupki osadowe =
== Wybrane rodzaje łupków osadowych ==
=== [[Łupki bitumiczne]] ===
Są bogate w [[bituminy]]. Najczęściej mają barwę czarną lub ciemnoszarą.
==== [[Łupki palne]] ====
Ogólna zbiorcza nazwa łupków bitumicznych, powstała ze względu na ich właściwości - zawierają dużo związków palnych.
=== [[Łupek ilasty|Łupki ilaste]] ===
[[skała ilasta|Skały ilaste]], jedne z najczęściej wystąpujących łupków.
==== [[Łupki miedzionośne]] ====
Łupki zawierające minerały [[ruda|rudy]] [[miedź|miedzi]]
= Bibliografia =
[[Wacław Ryka]], [[Anna Maliszewska]], ''Słownik Petrograficzny'', [[Wydawnictwa Geologiczne]], [[Warszawa]], [[1991]] (wyd. II popr. i uzup.), ISBN 83-220-0406-0
[[Kategoria:Skały metamorficzne]]
[[Kategoria:Skały osadowe]]
[[cy:Llechfaen]]
[[da:Skifer]]
[[de:Schiefer]]
[[et:Kilt]]
[[en:Slate]]
[[eo:Ardezo]]
[[fr:Ardoise]]
[[it:Ardesia]]
[[he:צפחה]]
[[nl:Leisteen]]
[[ja:粘板岩]]
[[no:Skifer]]
[[pt:Ardósia]]
[[fi:Saviliuske]]
[[sv:Skiffer]]
| 