Wikipedia

Nałęcz (herb szlachecki): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
m Automatyczne wstawianie {{Herb infobox}}
PG (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
159 897 edycji
WP:SK+ToS+mSK, drobne redakcyjne
Linia 73:
|commons =
}}
'''Nałęcz''' (''Choczennica, Łęczuch, Nalancz, Nalencz, Nałęczyta, Nałonie, [[Pomłość]], Toczennica, Toczenica'') – [[Polska|polski]] [[herb szlachecki]], związany z [[zawołanie|zawołaniami]] ''Nałęcz'' i ''Nałęcz Jezioro''. Jeden z najstarszych herbów polskich – zachował się na pieczęci z [[1293]], zaś [[legenda herbowa|legendy herbowe]] umieszczają jego początek w czasach pierwszych [[Piastowie|Piastów]]. Występował głównie w gnieździe rodu [[Nałęcze|Nałęczy]] – [[Wielkopolska|Wielkopolsce]]<ref>Nazwy oboczne, zawołania i występowanie za: {{Cytuj książkę | nazwisko= Znamierowski | imię=Alfred | autor link=Alfred Znamierowski | tytuł= Herbarz rodowy |strony=134 | data= 2004| wydawca= Świat Książki| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7391-166-9}}</ref>. Spośród ponad 900 rodów używających Nałęcza ([[Tadeusz Gajl]] podaje 932 nazwiska), największe znaczenie uzyskali [[Małachowscy]], [[Ostrorogowie]], [[Raczyńscy]] i [[Czarnkowscy]] (Czarnkowscy używali [[odmiana herbowa|odmiany]] herbu, [[Nałęcz III]], ale ukształtowała się ona na wzór pierwotnych wersji podstawowego Nałęcza, szczegóły niżej). Wysoki status tych rodów został potwierdzony nadaniem tytułów hrabiowskich i stosownych odmian w herbach (patrz sekcja [[Nałęcz (herb szlachecki)#Odmiany, alternatywne wizerunki i wersje utytułowane|odmiany, alternatywne wizerunki i wersje utytułowane]]).▼
 
▲'''Nałęcz''' (''Choczennica, Łęczuch, Nalancz, Nalencz, Nałęczyta, Nałonie, [[Pomłość]], Toczennica, Toczenica'') – [[Polska|polski]] [[herb szlachecki]], związany z [[zawołanie|zawołaniami]] ''Nałęcz'' i ''Nałęcz Jezioro''. Jeden z najstarszych herbów polskich – zachował się na pieczęci z [[1293]], zaś [[legenda herbowa|legendy herbowe]] umieszczają jego początek w czasach pierwszych [[Piastowie|Piastów]]. Występował głównie w gnieździe rodu [[Nałęcze|Nałęczy]] – [[Wielkopolska|Wielkopolsce]]<ref>Nazwy oboczne, zawołania i występowanie za: {{Cytuj książkę | nazwisko= Znamierowski | imię=Alfred | autor link=Alfred Znamierowski | tytuł= Herbarz rodowy |strony=134 | data= 2004| wydawca= Świat Książki| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7391-166-9}}</ref>. Spośród ponad 900 rodów używających Nałęcza ([[Tadeusz Gajl]] podaje 932 nazwiska), największe znaczenie uzyskali [[Małachowscy]], [[Ostrorogowie]], [[Raczyńscy]] i [[Czarnkowscy]] (Czarnkowscy używali [[odmiana herbowa|odmiany]] herbu, [[Nałęcz III]], ale ukształtowała się ona na wzór pierwotnych wersji podstawowego Nałęcza, szczegóły niżej). Wysoki status tych rodów został potwierdzony nadaniem tytułów hrabiowskich i stosownych odmian w herbach (patrz sekcja [[Nałęcz (herb szlachecki)#Odmiany, alternatywne wizerunki i wersje utytułowane|odmiany, alternatywne wizerunki i wersje utytułowane]]).
 
== Opis herbu ==
 
=== Opisy historyczne ===
 
Linia 93 ⟶ 91:
 
=== Opis współczesny ===
 
Opis stworzony według zasad współczesnego blazonowania wygląda następująco:
 
Linia 105 ⟶ 102:
 
== Najwcześniejsze wzmianki ==
 
=== Najwcześniejsze przedstawienia i ewolucja wizerunku ===
 
Linia 118 ⟶ 114:
| Plik:Nalecz-Paprocki-1578.jpg|<small>Herb Nałęcz z ''Gniazda cnoty..'' B. Paprockiego z 1578. Taka forma herbu zostanie później sklasyfikowana jako Nałęcz II.</small>
| Plik:Nalecz-Paprocki-1584.jpg|<small>Herb Nałęcz z ''Herbów rycerstwa..'' B. Paprockiego z 1584. Taka forma herbu zostanie później sklasyfikowana jako Nałęcz II.</small>
| Plik:POL_COA_Nałęcz_BielskiPOL COA Nałęcz Bielski.JPG|<small>Herb Nałęcz z ''Kroniki polskiej..'' Marcina Bielskiego z 1597. Taka forma herbu zostanie później sklasyfikowana jako Nałęcz II.</small>
| Plik:POL COA Nałęcz Kojałowicz.JPG|Nałęcz w ''Nomenclator'' Wojciecha Wijuka Kojałowicza
| Plik:Nalecz okolski.JPG|Nałęcz w ''Orbis Poloni'' Szymona Okolskiego
Linia 136 ⟶ 132:
[[Sfragistyka]] początki Nałęcza umieszcza w [[XIII wiek]]u. W czasach [[I Rzeczpospolita|Rzeczypospolitej szlacheckiej]] często przesuwano takie oszacowania w czasy pierwszych Piastów, a nawet antyczne, tworząc legendy, które rodowcy dla podkreślenia starożytności rodu, przyjmowali za prawdę historyczną. [[Piotr Małachowski (wojewoda krakowski)|Piotr Nałęcz-Małachowski]] na przykład stwierdza, że jego herb został nadany już w roku [[846]], w okresie panowania [[Piast]]a<ref>{{cytuj książkę|autor = Piotr Nałęcz-Małachowski|tytuł=Zbiór nazwisk szlachty|miejsce=Lublin|data=1805|strona=694}}</ref>.
 
Najstarsza zachowana pieczęć z Nałęczem (nieznanego właściciela) pochodzi z [[1293]] roku<ref name="Znamierowski">{{Cytuj książkę | nazwisko= Znamierowski | imię=Alfred | autor link=Alfred Znamierowski | tytuł= Herbarz rodowy |strony=134 | data= 2004| wydawca= Świat Książki| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7391-166-9}}</ref>. Kolejne, młodsze pieczęcie pochodzą m.in.: z 1343 (Tomisława z Szamotuł i Piotrowa, [[kasztelan]]a [[gniezno|gnieźnieńskiego]] – chusta jest tu niezwiązana), 1382 (Sędziwoja wojewody kaliskiego), 1383 (Sędziwoja Świdawy z Galew i z Żydowa, Mikołaja z Pierska (wtedy pisanego jako "Pietersko") sędziego kaliskiego i Jana z Czarnkowa sędziego poznańskiego), 1387 (Tomisława kasztelana żońskiego), 1389 (biskupa poznańskiego Dobrogosta z Nowego Dworu), 1399 (sędziego Mikołaja i arcybiskupa Dobrogosta z Nowego Dworu), 1403 (Sędziwoja z Ostroroga – chusta niezwiązana, klejnot), 1412 (Sędziwoja Ostroroga), 1419 (Wojciecha z Małej "Malskiego" – z klejnotem), 1430 (Jana de Lanszenicze i Dobrogosta z Szamotuł), 1433 (Wincentego z Szamotuł – chusta niezwiązana, także klejnot i Niemierzy z Przewieczerzyna), 1439 (Stanisława z Ostroroga – chusta niezwiązana), 1451 (Wojciecha z Małej "Malskiego"), 1473 (Piotra Świdwy Szamotulskego)<ref name="Piekosinski">{{cytuj książkę |autor=Franciszek Piekosiński| tytuł =Heraldyka polska wieków średnich| wydawca = Akademia Umiejętności | miejsce =Kraków | rok =1899 | strony =101-103 | isbn =}}</ref>.
 
Nałęcz jest jednym z kilku herbów polskich zamieszczonych w zachodnich rolach herbowych.
Linia 154 ⟶ 150:
Wprawdzie labry już od średniowiecza były czerwone, podbite srebrem, ale w XVI wieku pojawia się jeden wyjątek od tej reguły – rękopis Ossolińskiego podaje zielony wierzch z czerwonym podbiciem<ref name="Szymański1"/>.
 
Wiek XVII to pojawienie się w klejnocie podstawowej wersji Nałęcza panny zamiast męża. Jeszcze w ''Kleynotach...'' [[Jan Aleksander Gorczyn|J. A. Gorczyna]] nie podaje rysunku hełmu, a w opisie używa określenia „postać człowiecza”, bez podania płci<ref>{{Cytuj książkę | autor=Jan Aleksander Gorczyn | tytuł= Kleynoty abo herby państwa y rycerstwa powiatow y miast głownych Korony Polskiey y W. X. L. według obiecadła dla pamięci łacnieyszey położone|data=1630| wydawca=Aleksander Dymowski | strona=67|miejsce= Kraków| isbn=}}</ref>, a [[Wojciech Wijuk Kojałowicz]], w swoim ''Nomenclatorze'' (1658) daje w klejnocie postać męską<ref>{{cytuj książkę |autor=Wojciech Wijuk Kojałowicz| tytuł = Ks. Wojciecha Wiiuka Kojałowicza Herbarz szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego zwany Nomenclator | wydawnictwo „Herolda Polskiego”|miejsce =Kraków | rok =1906 | strony = 313| url=http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=33654&s=1}}</ref>. ale już w ''Orbis Poloni'' Szymona Okolskiego widać ewidentnie kobietę w sukni czerwonej, choć jeszcze bez rozpuszczonych włosów<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Okolski | imię=Szymon | autor link=Szymon Okolski | tytuł= Orbis Poloni, In quo Antiqua Sarmatarum gentilitia et arma quaecunque a litera L, usque ad literam R (...) continentur (...)|tom=2|strony=248|url=http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44334| data=1641-43| wydawca= | miejsce= Kraków| isbn=}}</ref>. [[Wacław Potocki]] wzmiankuje pannę w klejnocie herbu, poświęcając jej nawet jeden z wierszy, który zaczyna się tak:
{{cytat|''Panna w klejnocie jelenie rogi związką trzyma(...)''<ref>{{Cytuj książkę | autor=Wacław Potocki| tytuł= Poczet herbów szlachty Korony Polskiey i Wielkiego Xsięstwa Litewskiego|strony= 191|tom=| data= 1696| wydawca= | miejsce= Kraków| isbn=}}</ref>.
}}
Linia 167 ⟶ 163:
 
=== Najwcześniejsze wzmianki pisane ===
Pierwsza zapiska sądowa wzmiankująca herb pochodzi z 1398 i podaje nazwę ''Nałęcz jezioro''. Podobny zapis pojawia się jeszcze kilka razy<ref name="Piekosinski"/>. Zapis z ksiąg sądowych z 30 maja 1425 podaje nazwę ''Pomłość'': (łac.) ''„...et de nostro Clenodio et proclamacione Nalancz wulgariter nancupato, in quo deferimus erpicurium dictum Pomloszcz”''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Ulanowski | imię=Bolesław | tytuł=Inscriptiones clenodiales ex libris iudicialibus Palatinatus Cracouiensis |strony=602, N.1602 |url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=284&dirids=1 | data= 1885| wydawca=Typis Vlad. Lud. Anczyc et sociorum; Sumptibus Academiae Litterarum | miejsce= Kraków| isbn=}}</ref>. Przywilej z 1505 nazywa zaś godło herbu ''choczennicą''<ref name="Piekosinski"/>.▼
 
▲Pierwsza zapiska sądowa wzmiankująca herb pochodzi z 1398 i podaje nazwę ''Nałęcz jezioro''. Podobny zapis pojawia się jeszcze kilka razy<ref name="Piekosinski"/>. Zapis z ksiąg sądowych z 30 maja 1425 podaje nazwę ''Pomłość'': (łac.) ''„...et de nostro Clenodio et proclamacione Nalancz wulgariter nancupato, in quo deferimus erpicurium dictum Pomloszcz”''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Ulanowski | imię=Bolesław | tytuł=Inscriptiones clenodiales ex libris iudicialibus Palatinatus Cracouiensis |strony=602, N.1602 |url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=284&dirids=1 | data= 1885| wydawca=Typis Vlad. Lud. Anczyc et sociorum; Sumptibus Academiae Litterarum | miejsce= Kraków| isbn=}}</ref>. Przywilej z 1505 nazywa zaś godło herbu ''choczennicą''<ref name="Piekosinski"/>.
 
W [[bitwa pod Grunwaldem|bitwie pod Grunwaldem]] w [[1410]] wzięły udział dwie chorągwie pod znakiem Nałęcz. Były to chorągwie [[Sędziwój Ostroróg|Sędziwoja z Ostroroga]] (wojewody poznańskiego) i Dobrogosta Świdwa z Szamotuł.
 
W wyniku [[Unia horodelska|unii horodelskiej]] w [[1413]] herb został przeniesiony na [[Litwa|Litwę]] (herb przyjął [[Bojarzy|bojar]] litewski Koczan (Koczanus, Coczanus, Koczan), adoptował [[wojewoda]] [[poznań]]ski [[Sędziwój Ostroróg]] oraz [[sędzia]] poznański [[Mikołaj z Czarnkowa]], piszący się później też ze Człopy)<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = ''O litewskich rodach bojarskich zbratanych ze szlachtą polską w Horodle r. 1413. – 39. Ród Koczana (Nałęczów)''|czasopismo = ''Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie''|miejsce = Lwów|miesiąc = |rok = 1928-1929 |wolumin = 9 |strony = 252}}</ref>.
 
=== Legendy herbowe ===
 
Istnieją różne [[legenda herbowa|podania]] dotyczące powstania herbu. Pierwsze odnaleźć można u XVI-wiecznego heraldyka [[Bartosz Paprocki|Bartosza Paprockiego]] w ''Gnieździe cnoty''<ref>{{Cytuj książkę | autor=Bartosz Paprocki | tytuł= Gniazdo cnoty |tom=| |strony=|data=1578 | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>:
{{cytat|Gdy wiara krześcijańska w Polszcze się zaczęła,
Linia 198 ⟶ 192:
 
== Etymologia nazwy i zawołań ==
 
Współcześnie brak jest jednolitego stanowiska na temat etymologii słowa Nałęcz. Istnieją na ten temat dwie główne teorie.
 
=== Teoria o obrazowym pochodzeniu nazwy ===
 
Józef Szymański uważa, że nazwa jak i zawołanie ''Nałęcz'' są obrazowe i pochodzą od godła herbu – od ''nałęcz'' – chustka na głowę skręcona i związana. Szymański zgadza się tutaj z teoriami, które pojawiły się wcześniej w ''Słowniku Staropolskim''<ref>{{Cytuj książkę| tytuł= Słownik Staropolski|strony= 63|tom=5| data= 1937-1938| wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref> i ''Encyklopedii'' Brücknera<ref>{{Cytuj książkę| tytuł= Encyklopedia staropolska|strony= 420|tom=1| data= 1937-1938| wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>.
 
Linia 210 ⟶ 202:
 
=== Teoria o topograficznym pochodzeniu nazwy ===
 
Józef Szymański, mimo iż uznaje teorię o obrazowym pochodzeniu za obowiązującą, przytacza też inne opinie, taką jak np. drugą już na ten temat Brücknera, zawartą w ''Słowniku etymologicznym''. Brückner przeczy tutaj sam swej opinii ze ''Słownika Staropolskiego'', pisząc, że nazwa chustki jest wtórna i pochodzi od nazwy herbu, ta zaś ma pochodzić od jeziora Nałęcz<ref>{{Cytuj książkę| tytuł= Słownik etymologiczny|strony= 354|tom=1| data= | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>. Miałaby to więc być nazwa topograficzna.
 
Pogląd taki można znaleźć też w: ''Handbuch''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Gumowski| imię= Marian| tytuł= Handbuch|strony= 44|tom=| data= | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref> i ''Topograficzne nazwy rodowe''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wasilewski| tytuł= Topograficzne nazwy rodowe|strony= 100,106-107|tom=| data= | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>.
 
Jedna z nowszych opinii na ten temat pochodzi od [[Andrzej Kulikowski|Andrzeja Kulikowskiego]]. W swoim ''Wielkim Herbarzu rodów polskich'' z roku 2005 zgadza się on z teorią o topograficznym pochodzeniu nazwy ''Nałęcz''<ref>{{Cytuj książkę | autor= Andrzej Kulikowski| tytuł= Wielki herbarz rodów polskich|strony= 248-250|tom=| data= 2005| wydawca= | miejsce=Warszawa | isbn=}}</ref>. Taką teorię zdaje się potwierdzać jedno z zawołań – ''Nałęcz jezioro'', według Semkowicza pochodzenia topograficznego<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Semkowicz| tytuł= Uwagi metodyczne|strony= 43|tom=| data= | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>.
 
=== Inne teorie ===
 
[[Antoni Małecki (uczony)|Antoni Małecki]] podaje informację, że nazwę herbu tłumaczono w ten sposób, że godło to jest podobne jest do łuku, a słowo ''łuk'' wymawiano dawniej jako ''łęk''<ref>{{cytuj książkę|tytuł=Studya heraldyczne|url=http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=994|tom=1|strony=20|rok=1890|miejsce=Lwów}}</ref>.
Współcześni etymolodzy Maria Kowalska i L. Moszyński wywodzą nazwę herbu od starosłowiańskiego ''nałękti'' – ''napinać łuk''. Kowalska dopisek ''Jezioro'', potwierdzający jakoby tezę topograficzną, interpretuje jako zwykły przydomek wpisanego do ksiąg posiadacza herbu<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Bobowska-Kowalska | imię= Maria | tytuł= Nazwy heraldyczne Część 6 z Słownika etymologiczno-motywacyjnego staropolskich nazw osobowych Nazwy heraldyczne, Aleksandra Cieślikowa|strony= 160|tom=| data= 1995| wydawca= PAN. IJP| miejsce= | isbn=838557963X, 9788385579632}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Moszyński| imię= L.| tytuł= Staropolskie nazwy odimperatywne|strony= 181|tom=| data= | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>.
 
=== Etymologia zawołań i nazw obocznych ===
Zawołanie ''Łęczuch'' ma być, podobnie jak nazwa, obrazowe. Słowo to pochodzi od ''laczuch'' – ''łańcuch, powróz''<ref>{{Cytuj książkę| tytuł= Słownik Staropolski|strony=111|tom=4| data= 1937-1938| wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>. Maria Kowalska podaje również staropolskie słowo ''łęczuch'' – przedmiot w kształcie łuku<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Bobowska-Kowalska | imię= Maria | tytuł= Nazwy heraldyczne Część 6 z Słownika etymologiczno-motywacyjnego staropolskich nazw osobowych Nazwy heraldyczne, Aleksandra Cieślikowa|strony= 158|tom=| data= 1995| wydawca= PAN. IJP| miejsce= | isbn=838557963X, 9788385579632}}</ref>.▼
 
▲Zawołanie ''Łęczuch'' ma być, podobnie jak nazwa, obrazowe. Słowo to pochodzi od ''laczuch'' – ''łańcuch, powróz''<ref>{{Cytuj książkę| tytuł= Słownik Staropolski|strony=111|tom=4| data= 1937-1938| wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>. Maria Kowalska podaje również staropolskie słowo ''łęczuch'' – przedmiot w kształcie łuku<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko=Bobowska-Kowalska | imię= Maria | tytuł= Nazwy heraldyczne Część 6 z Słownika etymologiczno-motywacyjnego staropolskich nazw osobowych Nazwy heraldyczne, Aleksandra Cieślikowa|strony= 158|tom=| data= 1995| wydawca= PAN. IJP| miejsce= | isbn=838557963X, 9788385579632}}</ref>.
 
== Herbowni ==
 
[[Plik:Elefantorden wojciechowski.jpg|thumb|250px|Tarcza z herbem Nałęcz prezydenta [[Stanisław Wojciechowski|Stanisława Wojciechowskiego]] jako kawalera [[Order Słonia|Orderu Słonia]] (1923) w kaplicy orderowej na zamku Frederiksborg w [[Hillerød]] ([[Dania]])]]
Lista [[herbowni|herbownych]] w artykule sporządzona została na postawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych [[Herbarz (heraldyka)|herbarzy]]. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie [[legitymacja szlachectwa|legitymacji szlachectwa]] przed zaborczymi [[heroldia]]mi, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania [[genealogia|genealogiczne]].
 
Pełna lista [[herbowni|herbownych]] nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] (m.in. w czasie [[powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]] w [[1944]] spłonęło ponad 90% zasobu [[Archiwum Główne Akt Dawnych|Archiwum Głównego]] w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)<ref>{{cytuj stronę| url =http://www.agad.archiwa.gov.pl/about/zarys_dziejow.html | tytuł =AGAD historia: Zarys dziejów kształtowania się zasobu |data dostępu =13.08.2013 | autor = | język =PL }}</ref>. Lista nazwisk znajdująca się w artykule (w infoboksie po prawej stronie) pochodzi z ''Herbarza polskiego'' Tadeusza Gajla<ref name="Gajl">{{Cytuj książkę | nazwisko= Gajl | imię=Tadeusz | autor link=Tadeusz Gajl | tytuł= Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów | data= 2007| strony=406-539|wydawca= L&L| miejsce= | isbn= 978-83-60597-10-1}}</ref> i została uzupełniona o jedno pominięte przez tego autora nazwisko. Jest to dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach ''Herbarza''. Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Nałęcz. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę.
 
Niektóre z wymienionych rodzin [[herbowni|herbownych]] weszły do rodu Nałęczytów drogą [[adopcja herbowa|adopcji herbowej]]. Pierwszą taką adopcją była ta z 1413 dla bojara litewskiego Koczana, protoplasty Koczanów, Koczanowiczów i Koczanowskich<ref>{{Cytuj książkę | autor=Adam Boniecki | tytuł= Herbarz polski|url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=145&dirids=1|strony=164|tom=5 | data= 1907| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref>. W przypadku późniejszych adopcji, część dopuszczonych do Nałęcza otrzymała herby odmienione, ale niektórzy przyjęli Nałęcza bez żadnych zmian. Grono herbownych poszerzył w 1581 Andrzej Hanowiecki, przypuszczony do herbu przez Jakuba i Tomasza Wierzbińskich<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie | strony=52|data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}</ref>. Jan Dziećmiarowski został dopuszczony do Nałęcza w 1590<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie | strony=38|data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}</ref>. [[Stefan Batory]] zaliczył w grono szlachty swojego kancelistę, Mateusza Postha w 1591<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie | strony=97|data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}</ref>. Protoplasta rodziny Cal, Niemiec Wilhelm Cal, został adoptowany w 1596 przez Hieronima Gostomskiego<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie | strony=27|data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}</ref>. Kolejnym nobilitowanym był wojskowy, Stanisław Papuskowski, adoptowany przez Jana Górskiego w 1611<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie | strony=92|data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}</ref>. Ostatnim przypuszczonym do niezmienionego Nałęcza był [[neofita]] Stefan Wolański w 1765<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie | strony=128|data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}</ref>.
 
Niewątpliwie obcego pochodzenia jest nazwisko Bethune. Chodzi tu zapewne o francuski ród [[Béthune (ród)|de Bethuné]], od XVII wieku utrzymujący związki z Rzecząpospolitą. Franciszek de Bethuné, poseł francuski w Polsce, poślubił Marię Ludwikę, siostrę królowej Marii Kazimiery. Eugeniusz de Bethuné otrzymał w 1784 roku [[Order Orła Białego]]. Nie jest jasne, w jakich okolicznościach i który przedstawiciel rodu został dopuszczony do Nałęcza<ref>{{Cytuj książkę | autor=Adam Boniecki | tytuł= Herbarz polski|url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/doccontent?id=136&dirids=1 |strony=175|tom=1 | data= 1899| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref>. [[Jan Korytkowski]] w książce ''Prałaci i kanonicy Katedry Metropolitarnej Gnieźnieńskiej'' wspomina, że Maria Katarzyna de Bethune używała odmiany ''w polu srebrnym Nałęcz złota''<ref>{{Cytuj książkę | autor=Jan Korytkowski | tytuł= Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych. Podług źródeł archiwalnych|strony=443|tom=3| data= 1899| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref>. Również Kasper Niesiecki wspominał o takiej odmianie (opisując Sapiehów napisał że Alexander Paweł pojął Maryannę Katarzynę margrabiankę de Bethune z margrabiów de Bethune herbu złota Nałęcz na polu srebrnym)<ref>{{Cytuj książkę | autor=Kasper Niesiecki | tytuł= Herbarz polski Kaspra Niesieckiego, s. j: powiększony dodatkami z poźniejszych autorów, rękopismów, dowodów, urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza|url=http://books.google.pl/books?id=IWZJAAAAIAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false |strony=250|tom=8 | data= 1841| wydawca= Waif| miejsce= Lipsk| isbn=}}</ref>. Tadeusz Gajl nie podaje jednak żadnej odmiany dla Bethunów, poza tym herb taki łamałby [[alternacja heraldyczna|zasadę alternacji]].
Linia 241 ⟶ 229:
Często w przypadku adopcji herb nobilitowanego odmieniano, tworząc zupełnie nowy znak. Jednym z wcześniejszych takich przypadków była nobilitacja Stanisława Bartoloni z 1589, adoptowanego przez Andrzeja Malickiego. Jego herb, [[Bartoloni]] miał wzbogacony rysunek i odmieniony klejnot. Podobnie było też w przypadku nobilitacji Mikołaja Łączyńskiego w 1580, Jana Węgiera z 1613 i Ignacego Felsztyńskiego z 1780, których [[herb własny|herby własne]] [[Łączyński (herb szlachecki)|Łączyński]], [[Węgier (herb szlachecki)|Węgier]] i [[Felsztyński]] różniły się od Nałęcza klejnotami. Jan Girk został zaliczony w poczet polskiej szlachty przez dołączenie Nałęcza do własnego herbu rodowego. Jego herb [[Girk]] był dwupolowy.
 
Zachodziły też sytuacje, w których adoptowano jednocześnie do Nałęcza i innego herbu, łącząc dwa godła ze sobą. Tak przebiegły nobilitacje z 1556 dla braci Janczewskich oraz z 1552 dla Jana Graffa z żoną. Oba herby ([[Graff]] i [[Janczewski]]) powstały z połączenia Nałęcza i [[Poronia|Poroni]] (wgwedług Anny Wajs – [[Gozdawa (herb szlachecki)|Gozdawy]]). Zarówno Graffowie<ref>{{Cytuj książkę | autor=Adam Boniecki | tytuł= Herbarz polski|url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=142&from=publication&tab=1 |strony=86|tom=7 | data= 1899| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref> jak i Janczewscy<ref>{{Cytuj książkę | autor=Adam Boniecki | tytuł= Herbarz polski|url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=143&from=publication&tab=1 |strony=180|tom=8 | data= 1899| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref>, a przynajmniej niektórzy z nich, używali w czasach późniejszych Nałęcza bez żadnych dodatków.
 
Podobnie wyglądała sprawa adopcji Mikołaja Bucelli i jego siostrzeńca, Prospera Lippi, indygenowanych za zasługi w wojnie z Moskwą. Mikołaj został adoptowany do herbów Nałęcz [[Stanisław Gostomski|Stanisława Gostomskiego]] i [[Lis (herb szlachecki)|Lis]] [[Lew Sapieha|Lwa Sapiehy]], czego efektem jest herb własny [[Bucella]], powstały przez połączenie godeł wzmiankowanych herbów i herbu rodowego. Prospero natomiast, miał według Szymańskiego otrzymać jedynie dodatek Nałęcza, bez Lisa. Kasper Niesiecki podaje, że rodzina Lippich używała Nałęcza bez połączenia z herbem rodowym Bucellich<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Niesiecki | imię=Kasper | tytuł= Herbarz polski |tom=6| |strony=107|data=1839-1846 | wydawca= | miejsce= | isbn=}}</ref>. Boniecki wzmiankuje jeszcze matkę Prospera, Małgorzatę, która wyszła powtórnie za mąż w Polsce<ref>{{Cytuj książkę | autor=Adam Boniecki | tytuł= Herbarz polski|url=http://ebuw.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=143&from=publication&tab=1 |strony=316|tom=14| data= 1899| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref>.
 
Stanisław Dziadulewicz twierdzi, że Korkuciowie są rodziną pochodzenia tatarskiego. Świadczyć miałoby o tym częste użycie imienia Eljasz w rodzinie. Według niego Nałęcza miały też używać tatarskie rodziny Mićkiewiczów, Grocholskich i Sołtanowiczów<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Dziadulewicz | imię=Stanisław | autor link=Stanisław Dziadulewicz | tytuł= Herbarz rodzin tatarskich w Polsce | data= 1929| strony=215,305,398,413,|wydawca= Stanisław Dziadulewicz| miejsce=Wilno}}</ref>. Serwis ''Tatarzy polscy'' wymienia nazwisko Jałomowicz, nie przytaczane przez Tadeusza Gajla, jako nazwisko rodziny tatarskiej, używającej Nałęcza<ref>{{cytuj stronę| url = http://tataria.eu/index.php/lista-herbow-rodzinnych/153-nalecz| tytuł = Tatarzy Polscy| data dostępu = 16 stycznia 2015| autor = | opublikowany = | praca = | data = | język = PL}}</ref>.
 
Seweryn Uruski pisze, że [[Adam Jocher|Adam Benedykt Jocher]] otrzymał wraz z synami szlachectwo z Nałęczem w roku 1845, w [[Imperium Rosyjskie|Cesarstwie]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko= Uruski | imię=Seweryn | autor link=Seweryn Uruski| tytuł= Rodzina.Herbarz szlachty polskiej |url=http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=82995&dirids=1| strony=91|tom=6|rok= 1913| wydawca= | miejsce= Warszawa| isbn=}}</ref>. Jest to dość niespotykana sytuacja, gdy obcy władca nadaje rdzennie polski herb bez żadnych odmian.
 
=== Znani herbowni ===
 
Obok szeroko rozpowszechnionych rodów takich jak [[:Kategoria:Ostrorogowie|Ostrorogowie]], [[:Kategoria:Małachowscy herbu Nałęcz|Małachowscy]] i [[:Kategoria:Raczyńscy|Raczyńscy]], które wydały wielu zasłużonych mężów stanu, również niektórzy członkowie pomniejszych rodzin używających Nałęcza zapisali się w historii kraju. Józef Konrad Korzeniowski, znany szerzej jako [[Joseph Conrad]], syn [[Apollo Korzeniowski|Apolla]] herbu Nałęcz przyznawał się do swego szlacheckiego pochodzenia i był z niego dumny. Herb nakazał umieszczać w angielskiej edycji swoich dzieł<ref>{{cytuj stronę|tytuł=Odmiany herbu Nałęcz|url=http://kolo-naleczow.w.interia.pl/odmiany.html|język=PL|data dostępu=12 stycznia 2010}}</ref>. Nałęczytą był też jeden z pierwszych polskich encyklopedystów, ksiądz [[Benedykt Chmielowski]].
 
=== Postacie fikcyjne ===
 
* Herbem pieczętowała się jedna z postaci powieści [[Jadwiga Łuszczewska|Deotymy]] ''Panienka z okienka'' – Władysław Nałęcz z Dobrowoli.
* [[Jacek Komuda]] przypisał w swojej powieści ''Diabeł Łańcucki'' herb Nałęcz rodzinie Dydyńskich z [[Dydnia|Dydni]]<ref>{{cytuj książkę|autor = Jacek Komuda|tytuł=Diabeł Łańcucki|data=2007|wydawca=Fabryka Słów|isbn=978-83-60505-56-4}}</ref>. Historyczni [[Dydyńscy]] posługiwali się jednak herbem [[Gozdawa (herb szlachecki)|Gozdawa]]. Autor w jednej z kolejnych powieści, w której pojawiają się [[Dydyńscy]], ''Samozwaniec'', przypisuje rodzinie już prawidłowy herb<ref>{{cytuj książkę|autor = Jacek Komuda|tytuł=Samozwaniec|tom=1|data=2009|wydawca=Fabryka Słów|isbn=978-83-7574-039-4}}</ref>.
 
== Nałęcz poza granicami Rzeczypospolitej ==
 
=== Rosja ===
 
Linia 267 ⟶ 252:
 
=== Czechy ===
 
Rodzina Dłuskich z Długiego na Śląsku osiadła w XVI wieku na [[Morawy|Morawach]], pisząc się od tego momentu Dlúzský z Dlúhégo i zaszczepiając w ten sposób Nałęcza w Czechach. Motyw związanej chusty ([[język czeski|cz.]] ''točenica'') nie był w tym kraju bynajmniej nowością, posługiwały się nim jeszcze co najmniej dwa rody, których związki z Polską są na dzień dzisiejszy nieznane: Strpský ze Strpí oraz Severský z Kuličkova. Ci pierwsi używali złotej nałęczki, zaś w klejnocie nosili trzy pióra strusie – jedno złote między dwoma czerwonymi. Ci drudzy mieli herb identyczny, z barwą srebrną zamiast złotej. Nałęczka występuje też w Czechach we współczesnej heraldyce terytorialnej (gminy Točník, Kamenný Přívoz i Tetín), ale nie zaczerpnięto jej tam z herbu Nałęcz, bądź taki związek jest nieznany<ref>{{cytuj stronę | tytuł =Užívání točenice v heraldice a návrhy vlajek souhradí Točník a Žebrák| url=http://www.tocnik.com/nudle/badatel/2005/ToceniceMini.pdf|język=CS|data dostępu=21 stycznia 2010}}</ref>.
 
== Występowanie w herbach terytorialnych ==
 
Nałęczyci, jako liczny ród herbowy posiadali wiele dóbr prywatnych, włączając w to całe miasta. Fakt związku z rodem został upamiętniony w kilkudziesięciu polskich herbach terytorialnych na terenach dawnej [[województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita)|Sandomierszczyzny]], [[województwo sieradzkie (I Rzeczpospolita)|ziemi sieradzkiej]], [[Wielkopolska|Wielkopolski]], a nawet [[Małopolska|Małopolski]].
 
Linia 282 ⟶ 265:
 
=== Herby będące powtórzeniem rysunku Nałęcza ===
 
Niemal niezmienionego Nałęcza używają miasta: [[Czarnków]], będący od XIII w posiadaniu Nałęczytów – Czarnkowskich (zob. [[Herb Czarnkowa]]) i [[Ostroróg]], posiadłość Ostrorogów. Samej nałęczki używają też gminy: [[Babiak (gmina)|Babiak]] (dawniej miasto, związane z Raczyńskimi), oraz [[Odrzywół (gmina)|Odrzywół]], której siedziba została złożona w 1418 r. przez Dobrogosta Odrzywolskiego (na potrzeby herbu gminy odmieniono [[tynktura (heraldyka)|tynkturę]] chusty).
 
=== Herby łączące nałęczkę z innymi godłami ===
 
{{Galeria|Nazwa=Herby łączące nałęczkę z innymi godłami|wielkość=200px|pozycja=left
| Plik:POL Nałęczów COA.svg|<small>herb [[Nałęczów|Nałęczowa]]</small>
Linia 355 ⟶ 336:
 
== Odmiany, alternatywne wizerunki i wersje utytułowane ==
 
Nałęcze otrzymali wiele tytułów hrabiowskich. Owocowało to wzbogacaniem herbów trzymaczami, koronami rangowymi, dewizami, postumentami, oraz tworzeniem herbów genealogicznych. Tytuły hrabiowskie i odpowiednie modyfikacje herbów spowodowały powstanie następujących [[herb własny|herbów własnych]]:
 
Linia 420 ⟶ 400:
 
== Zobacz też ==
 
* [[rycerstwo]]
* [[Herb szlachecki (lista herbów)|lista herbów]]
* [[Wojnawojna Grzymalitów z Nałęczami]]
 
{{Przypisy|3}}
 
== Bibliografia ==
 
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Ostrowski | imię= Juliusz Karol | autor link=Juliusz Karol Ostrowski | tytuł= Księga herbowa rodów polskich| tom= 1-2 | strony=| data= 1897| wydawca= Główny skład księgarnia antykwarska B. Bolcewicza| miejsce= Warszawa| isbn=}}
* {{Cytuj książkę | autor=Adam Boniecki | tytuł= Herbarz polski |strony=|tom= | data= 1899| wydawca= skł. gł. Gebethner i Wolff| miejsce= Warszawa| isbn=}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Piekosiński | imię=Franciszek | autor link=Franciszek Piekosiński | tytuł= Heraldyka polska wieków średnich |strony= | data= 1899| wydawca= Akademia Umiejętności| miejsce= Kraków| isbn=}}
* {{cytuj książkę |autor=Józef Szymański| tytuł =Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego | wydawca =PWN | miejsce =Warszawa | rok =1993 | isbn = 83-01-09797-3}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Wajs | imię=Anna | tytuł= Materiały genealogiczne, nobilitacje, indygenaty w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie |data= 2001| wydawca= DiG| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7181-173-X}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Znamierowski | imię=Alfred | autor link=Alfred Znamierowski | tytuł= Herbarz rodowy |strony= | data= 2004| wydawca= Świat Książki| miejsce= Warszawa| isbn= 83-7391-166-9}}
* {{Cytuj książkę | nazwisko= Gajl | imię=Tadeusz | autor link=Tadeusz Gajl | tytuł= Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku : ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów | data= 2007| strony=|wydawca= L&L| miejsce= | isbn= 978-83-60597-10-1}}
 
== Linki zewnętrzne ==
 
* [http://genealogia.grocholski.pl/gd/herb.php?lang=pl&id=0078 Herb Nałęcz w serwisie Genealogia dynastyczna]
* [http://gajl.wielcy.pl/herby_nazwiska.php?lang=pl&herb=nalecz Herb Nałęcz i lista nazwisk w elektronicznej wersji ''Herbarza polskiego''] [[Tadeusz Gajl|Tadeusza Gajla]]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Nałęcz_(herb_szlachecki)”