Bogusław Radziwiłł: Różnice pomiędzy wersjami

'''Bogusław Radziwiłł''' herbu [[Trąby (herb szlachecki)|Trąby]] (ur. [[3 maja]] [[1620]] w [[Gdańsk]]u, zm. [[31 grudnia]] [[1669]] pod [[Kaliningrad|Królewcem]]) – [[książę]] [[Święte Cesarstwo Rzymskie|Świętego Cesarstwa Rzymskiego]], wielokrotny [[poseł]] na [[Sejm walny I Rzeczypospolitej|Sejm Rzeczypospolitej]], [[starosta]] [[Bar (obwód winnicki)|barski]], [[koniuszy wielki litewski]] od [[1646]], [[chorąży wielki litewski]] od [[1638]], [[marszałek polny|feldmarszałek]] szwedzki, generalny namiestnik [[Prusy Książęce|Prus Książęcych]] w latach [[1657]]-[[1669]]1657–1669.

Ostatni męski przedstawiciel [[kalwinizm|kalwińskiej]] linii [[Radziwiłłowie herbu Trąby|Radziwiłłów]] na [[Birże|Birżach]] i [[Dubinki|Dubinkach]]. Prawnuk [[Mikołaj Radziwiłł Rudy|Mikołaja Radziwiłła Rudego]]. Syn [[Janusz Radziwiłł (kasztelan wileński)|Janusza Radziwiłła]], kasztelana wileńskiego, i [[Elżbieta Zofia Hohenzollern|Elżbiety Zofii Hohenzollern]], córki [[Elektorzy Rzeszy|margrabiego-elektora]] [[Brandenburgia|brandenburskiego]] [[Jan Jerzy Hohenzollern|Jana Jerzego Hohenzollerna]]. Brat przyrodni [[Księstwo Saksonii-Lauenburga|księcia sasko-lauenburskiego]] [[Franciszek Erdmann von Sachsen-Lauenburg|Franciszka Erdmanna]].

Postać kontrowersyjna: z jednej strony określany jest jako zdrajca [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|I Rzeczypospolitej]] i [[Magnateria polska|magnat]] dbający wyłącznie o swoje prywatne interesy i majątki, z drugiej strony uważany za patriotę chcącego ocalić [[Wielkie Księstwo Litewskie]] przed władzą [[car]]ów. Protektor [[protestantyzm]]u na Litwie i Podlasiu. Jeden z najbogatszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli rodu Radziwiłłów w [[XVII wiek]]uwieku.

We współczesnej [[Kultura popularna|kulturze popularnej]] Bogusław Radziwiłł znany jest przede wszystkim jako postać z [[XIX wiek|XIX]]-wiecznej powieści historycznej [[Potop (powieść)|''Potop'']] [[Henryk Sienkiewicz|Henryka Sienkiewicza]] oraz jako [[czarny charakter]] z filmu fabularnego [[Potop (film 1974)|''Potop'']] w reżyserii [[Jerzy Hoffman|Jerzego Hoffmana]].

Bogusław Radziwiłł przyszedł na świat w niedzielę nad ranem 3 maja 1620 roku w Gdańsku, w kamienicy, którą jego ojciec wynajmował od [[burmistrz]]a Jana van der Linde. Ojcem chrzestnym niemowlęcia ''per procura'' został [[Elektorzy Rzeszy|elektor]] [[palatyn (tytuł)|palatyn]] [[Palatynat|reński]] i [[król]] [[Czechy|Czech]] [[Fryderyk V (palatyn reński)|Fryderyk V]], ''Król Zimowy''. Chrztu udzielił [[pastor]] [[luteranizm|luterański]] Georgius Pauli. Kilka miesięcy po narodzinach syna Janusz Radziwiłł zmarł i aktem ostatniej woli zobowiązał do opieki nad swoimi dziećmi swojego brata [[Krzysztof Radziwiłł (młodszy)|Krzysztofa Radziwiłła]]. W [[testament|testamencie]] Janusz Radziwiłł nakazał, żeby Bogusław został wychowany w duchu [[ewangelicy|ewangelickim]] w postronnych szkołach i [[gimnazjum|gimnazjach]], z dala od [[kolegium|kolegiów]] [[katolicyzm|katolickich]]. Zabronił synowi wyjazdów do [[Włochy|Włoch]] i [[Hiszpania|Hiszpanii]], aż do momentu uzyskania pełnoletności, a także zalecał wytrwanie do końca życia w [[protestantyzm]]ie. Na przełomie [[1620]] i [[1621]] roku kilkumiesięczny Bogusław Radziwiłł przyjechał wraz z matką do [[Wilno|Wilna]], gdzie odbywały się uroczystości pogrzebowe Janusza Radziwiłła. Opiekę nad jego wychowaniem sprawował wówczas wyznaczony do tego dworzanin Radziwiłłów, [[Daniel Naborowski]]. Pod koniec lutego [[1621]] roku dwór księżnej Elżbiety Zofii wyjechał z [[Litwa|Litwy]] i dotarł do [[Kaliningrad|Królewca]], a następnie przeniósł się do [[Elbląg]]a, żeby ponownie powrócić do Gdańska. Przez pierwsze dwa lata życia Bogusław Radziwiłł wychowywał się w Gdańsku i w majątku pomorskim w [[Smołdzino|Smołdzinie]].

W [[1623]] roku matka wywiozła syna do [[Państwo Lichtenberg|Lichtenberga]] we [[Frankonia|Frankonii]], co stanowiło pogwałcenie umów zawartych z prawnym opiekunem Bogusława. Krzysztof Radziwiłł interweniował i Elżbieta Zofia, wówczas już żona [[Księstwo Saksonii-Lauenburga|księcia sasko-lauenburskiego]] Juliusza Henryka, wróciła z dziećmi przez [[Czechy]] do [[Polska|Polski]]. W [[1628]] roku młody Bogusław Radziwiłł został przedstawiony królowi [[Zygmunt III Waza|Zygmuntowi III Wazie]]. Z [[Warszawa|Warszawy]] przez Sielec, Bielice, Jaszuny Bogusław wraz z rodziną przybył do Wilna, gdzie [[22 sierpnia]] [[1628]] roku został oddany pod opiekę stryja, Krzysztofa Radziwiłła, a na jego życzenie przekazany na wychowanie ciotce, Annie z Kiszków Radziwiłłowej. W tym czasie przebywał w jej majątku w Dolatyczach. Jego nauczycielem został pastor Paweł Demitrowicz. W grudniu [[1628]] roku [[Daniel Naborowski]] przywiózł Bogusława do [[Kiejdany|Kiejdan]] z uwagi na zagrożenie [[epidemia|epidemią]] na [[Polesie|Polesiu]]. Nauczycielami młodego księcia zostali w tym czasie pastor Krzysztof Minwid i dyrektor miejscowej szkoły zborowej Jan Domazovius. W grudniu [[1629]] roku Bogusław Radziwiłł opuścił [[Kiejdany]] i wrócił na wychowanie do ciotki. W [[1631]] roku Bogusław wraz ze stryjem brał w [[Warszawa|Warszawie]] udział w obradach [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejmu]], podczas których pozwolono mu zabrać głos w obecności króla. W latach [[1633]]-[[1634]]1633–1634 powrócił na nauki do Wilna, później przeniósł się ponownie do Kiejdan. W [[1635]], podczas toczącej się wojny polsko-szwedzkiej, Bogusław Radziwiłł został zabrany przez Krzysztofa Radziwiłła do [[Inflanty|Inflant]]. Podczas pobytu na wojnie uczestniczył w życiu obozowym wojska. W listopadzie [[1635]] roku Bogusław przyjechał do Birż, gdzie został uczniem architekta fortyfikacji twierdzy, Grzegorza Pirkena. [[5 marca]] [[1636]] roku młody Radziwiłł wyjechał do Wilna i został [[dworzanin]]em [[Władysław IV Waza|Władysława IV Wazy]]. W związku z tym wydarzeniem sprawowana nad nim [[kuratela]] Krzysztofa Radziwiłła została zdjęta i rozpoczęła się samodzielna kariera księcia. Na początku drogi politycznej otrzymał [[starostwo]] poszyrwinckie.

W [[Toruń|Toruniu]] uczestniczył w pogrzebie [[Anna Wazówna|Anny Wazówny]]. W tym samym roku został posłem na [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|Sejm]], z wyboru [[Sejmiki ziemskie|sejmiku]] oszmiańskiego. W [[1637]] roku po pobycie w Warszawie wyjechał do Birż, a później na studia zagraniczne.

W podróży zagranicznej towarzyszył Radziwiłłowi przez cały czas orszak poddanych z dworzaninem Samuelem Puciatą na czele. W drodze do [[Groningen]] Bogusław Radziwiłł odwiedził [[Szczecin]] i [[Berlin]]. Po przybyciu do [[Holandia|Niderlandów]] w grudniu [[1637]] roku zapisał się na miejscowe uczelnie. Nie zagrzał tam jednak długo miejsca i w następnym roku wyjechał do [[Utrecht]]u, aby zaciągnąć się na służbę u księcia orańskiego Fryderyka Henryka. Brał udział w oblężeniu [[Breda|Bredy]] i [[Venlo]]. Szybko zrezygnował jednak z życia wojskowego, wolał bowiem podróżować i zwiedzać Europę. W październiku [[1638]] roku Bogusław wrócił na przerwane studia i zapisał się na uniwersytet w Utrechcie. W tym samym czasie dzięki zabiegom stryja [[Krzysztof]]a i brata stryjecznego [[Janusz Radziwiłł (hetman wielki litewski)|Janusza]] otrzymał na Litwie urząd [[chorąży|chorążego]] [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]].

Pod koniec roku Bogusław Radziwiłł wyjechał do [[Francja|Francji]]. [[16 stycznia]] [[1639]] roku przybył do [[Paryż]]a na [[Chrzest|chrzciny]] [[delfin]]a [[Ludwik XIV|Ludwika]]. Uzyskał audiencję u [[Ludwik XIII|Ludwika XIII]] i podjął się sprawy polepszenia losu uwięzionego w niewoli francuskiej królewicza [[Jan II Kazimierz Waza|Jana Kazimierza Wazy]].

W połowie października [[1639]] roku Bogusław Radziwiłł ponownie przyjechał do Holandii i zamieszkał w [[Haga|Hadze]]. Na prośbę Jana Kazimierza udał się na spotkanie z nim drogą okrężną przez Anglię do Francji. W Paryżu spotkał się z uwolnionym z niewoli królewiczem. W maju [[1640]] Radziwiłł brał udział w walkach we [[Flandria (region)|Flandrii]] po stronie Niderlandów. Na wieść o śmierci [[Stryj (relacja rodzinna)|stryja]] Krzysztofa przybył jednak natychmiast (w [[1641]] roku) na Litwę, aby uczestniczyć w pogrzebie krewnego w Wiżunach. Następnie po załatwieniu spraw spadkowych objeżdżał dobra rodzinne, załatwiał sprawy majątkowe i spotkał się z królem [[Władysław IV Waza|Władysławem IV]]. W lipcu [[1641]] roku odwiedził kuzyna [[Janusz Radziwiłł (hetman wielki litewski)|Janusza Radziwiłła]], który uczynił go spadkobiercą na wypadek niespodziewanej śmierci. W tym samym roku Bogusław Radziwiłł wrócił do Holandii i udał się pod [[twierdza|twierdzę]] Gennep. Nie uczestniczył jednak w oblężeniu, gdyż skończyło się ono tuż przed jego przybyciem. Zimę spędził więc bezczynnie, bawiąc w miastach niderlandzkich i francuskich.

W [[1642]] roku ponownie wyruszył na wojnę z [[Hiszpania|Hiszpanią]] pod komendą księcia orańskiego [[Fryderyk Henryk Orański|Fryderyka Henryka]]. W [[1643]] roku w [[Bazylika Saint-Denis|Saint-Denis]] Bogusław Radziwiłł brał udział w uroczystościach pogrzebowych Ludwika XIII. W czasie pobytu w Paryżu królowa francuska [[Anna Austriaczka (1601-1666)|Anna Austriaczka]] oraz [[kardynał]] [[Jules Mazarin|Mazarini]] próbowali wyswatać go z jedną z dwórek królewskich. Przedstawiona mu [[Hugenoci|hugenocka]] księżna Małgorzata de Rohan wzgardziła nim jednak i poślubiła kogoś innego. Zadłużony Bogusław Radziwiłł opuścił Francję w [[1644]] i udał się do [[Bruksela|Brukseli]], gdzie dla pokrycia długów wyprzedał rodowe srebra.

Po pobycie w [[Niderlandy (region historyczny)|Niderlandach]] wrócił do Rzeczypospolitej. Otrzymał od [[król]]a urząd [[krajczy|krajczego]] litewskiego, jednak z niego zrezygnował. [[28 kwietnia]] [[1646]] przyjął natomiast funkcję [[koniuszy|koniuszego]] Wielkiego Księstwa Litewskiego. W [[1645]] był gościem na weselu Janusza Radziwiłła i Marii, córki [[Mołdawia|hospodara mołdawskiego]] [[Bazyli Lupu|Bazylego Lupuli]]. W [[1646]] Bogusław Radziwiłł wplątał się w sprawę paszkwilu swojego sługi, Jankowskiego (która groziła karą za zbrodnię przeciwko majestatowi, ''[[crimen laesae maiestatis]]'', i była związana z przyszłym ślubem króla Władysława IV z [[Ludwika Maria Gonzaga|Ludwiką Marią Gonzagą de Nevers]]). Przed rozpatrzeniem sądowym incydentu uratowała go ucieczka z Rzeczypospolitej, a także zawarcie z dworem ugody przez jego pełnomocników.

Po niedługim czasie znowu przybył do Francji. Za próbę pojedynku z hr. de Rieux Bogusław Radziwiłł znalazł się na jeden dzień w [[Bastylia|Bastylii]]. Po uwolnieniu ponownie wystąpił z prośbą do królowej francuskiej o znalezienie mu żony na dworze. Kolejną kandydatką na narzeczoną Bogusława Radziwiłła została Charlotte de la Force. I ta jednak odrzuciła jego zaręczyny. Radziwiłł był w tym czasie zaangażowany w [[romans (związek)|romans]] ze starszą od siebie księżną de Cantecroix, Beatrycze. Po nieudanych próbach matrymonialnych kardynał Mazarini zaproponował mu służbę wojskową. Bogusław Radziwiłł wstąpił do armii francuskiej jako pułkownik wojsk zaciężnych. Szybko porzucił jednak tę profesję, mimo że była bardzo dochodowa. Nagliły go bowiem sprawy w Rzeczypospolitej, gdzie wybuchło [[Powstanie Chmielnickiego]]. Innym powodem, dla którego wyjechał z Francji i Holandii, były niespłacone długi, których nie zamierzał uregulować. Do Rzeczypospolitej przyjechał na elekcję w [[1648]] roku. Popierał na niej kandydaturę Jana Kazimierza Wazy.

Po powrocie do kraju w 1648 roku Bogusław Radziwiłł przebywał w swoich dobrach na [[Podlasie|Podlasiu]], rezydował w [[Starawieś|Starej Wsi]]. Zorganizował [[chorągiew (wojsko)|chorągiew]] [[husaria|husarską]] i [[Piechota|piechotę]] cudzoziemską. Zaangażował się w działalność polityczną. Jego zabiegi były przyczyną unieważnienia sejmiku w [[Brześć|Brześciu]], głosującego na korzyść [[Sapiehowie herbu Lis|Sapiehów]]. W [[1649]] roku wyjechał do [[Kraków|Krakowa]] na [[koronacja|koronację]] Jana II Kazimierza Wazy. Na sejmie koronacyjnym Bogusław Radziwiłł otrzymał godność generała gwardii królewskiej. Nowo utworzony urząd łączył się z nadaniami [[królewszczyzna|królewszczyzn]]: starostwa [[Oszmiana|oszmiańskiego]] i starostwa mozyrskiego. Te jednak Bogusław Radziwiłł szybko spieniężył. Werbunek wojska przynosił mu spore dochody, a kolejny urząd niczego nie wnosił. W trakcie powstania na Ukrainie Radziwiłł swoje regimenty do działań wojennych wprowadził dość późno, bo dopiero w [[1651]] roku, kiedy to stanął na ich czele jako dowódca wojsk cudzoziemskich w [[bitwa pod Beresteczkiem|bitwie pod Beresteczkiem]]. Po śmierci [[hetman wielki koronny|hetmana wielkiego koronnego]] [[Mikołaj Potocki (hetman)|Mikołaja Potockiego]] otrzymał pod komendę [[Bar (obwód winnicki)|Bar]], uzyskując dodatkowo starostwo barskie i starostwo [[brańsk]]ie. Kupił także starostwo brodnickie. W międzyczasie uzupełniał braki i kompletował nowe [[pułk]]i.

W [[1652]] roku nie wziął udziału w wyprawie pod [[Batoh]] (która skończyła się klęską wojsk Rzeczypospolitej), gdyż prowadził spór z księdzem Janem Uszyńskim, [[proboszcz|plebanem]] [[Węgrów|węgrowskim]], przed [[trybunał]]em w [[Piotrków Trybunalski|Piotrkowie]]. Dopiero w [[1653]] roku na polecenie króla Bogusław Radziwiłł przybył do [[Lwów|Lwowa]] i brał udział razem z Janem II Kazimierzem w podróży na [[Podole]], do [[Żwaniec|Żwańca]]. W kolejnym roku wysłał swoich pełnomocników na [[Sejm Rzeczypospolitej Polskiej|sejm]] [[Rzesza|Rzeszy]] w [[Ratyzbona|Ratyzbonie]], na którym zamierzał bronić praw Radziwiłłów do tytułu książęcego. W [[1652]] roku był posłem na sejmie Rzeczypospolitej w Warszawie, na którym klient Radziwiłłów, [[Władysław Siciński|Siciński]], wstrzymał obrady, nie dopuszczając do ich kontynuowania.

Podczas [[Wojna polsko-rosyjska 1654-1667|wojny polsko-moskiewskiej]] w [[1655]] roku Bogusław Radziwiłł uczestniczył w oblężeniu [[Mohylew]]a oraz był odpowiedzialny za budowę fortyfikacji [[Słuck]]a (do rozwoju tego miasta wiele się przyczynił, wyjednał u króla 27 sierpnia 1650 przywilej na prawo magdeburskie na wieczne czasy, za jego poparciem w mieście osiedli licznie Szkoci<ref>{{SgKP|X|839|Słuck}}</ref>). Wieść o wkroczeniu wojsk szwedzkich i kolejnej wojnie zastała go w Wilnie, gdzie przeniósł na czas letni swoją kwaterę.

[[Plik:Sébastien Bourdons-Karl X Gustav.jpg|thumb|[[Karol X Gustaw]], król szwedzki, któremu Bogusław Radziwiłł [[31 grudnia]] [[1655]] roku w [[Pasłęk]]u oddał się pod komendę podczas Potopu]]

[[Plik:Tredagarsslaget vid Warsawa1656.jpg|thumb|[[bitwaBitwa pod Warszawą (1656)|Bitwa pod Warszawą]]]]

Bogusław kontynuował strategię polityczną [[Mikołaj Radziwiłł Czarny|Mikołaja Radziwiłła Czarnego]], który dążył do uniezależnienia Litwy od Korony pod panowaniem Radziwiłłów. W przededniu wojny ze Szwecją i nieuniknionej klęski Rzeczypospolitej w wojnie z Moskwą Bogusław Radziwiłł coraz śmielej zaczął odsuwać się od przyjaźni z dworem królewskim. Szukał aliansu ze spokrewnionym z nim przez matkę księciem-elektorem brandenburskim. Poparł także plany kuzyna Janusza Radziwiłła i zgłosił gotowość pertraktacji z [[Karol X Gustaw|Karolem X Gustawem]], gdy wojska szwedzkie wkroczyły przez Kurlandię na Litwę. Nie określił jednak swojego stanowiska i cały czas grał na dwa fronty. W [[1655]] roku, po tym jak Janusz Radziwiłł podpisał lenną deklarację w [[Kiejdany|Kiejdanach]] i wojska moskiewskie zajęły Wilno, Bogusław Radziwiłł wycofał się na Podlasie, gdzie oczekiwał dalszego rozwoju sytuacji. Gdy król [[Jan II Kazimierz Waza|Jan II Kazimierz]] dowiedział się o jego korespondencji i próbie przejścia na stronę szwedzką wraz z Januszem Radziwiłłem, dopiero wtedy Bogusław rozpoczął działania mające charakter jawnej zdrady i walki o stworzenie udzielnego księstwa radziwiłłowskiego na Litwie. Podjęta przez niego próba opanowania dla siebie Podlasia nie powiodła się jednak zupełnie, gdyż przeciwko Radziwiłłowi podniosła rewoltę miejscowa szlachta, sprzyjająca Sapiehom. Również próba zajęcia województwa nowogródzkiego pod pretekstem wojny z armią moskiewską nie doszła do skutku.

W grudniu 1655 roku Bogusław Radziwiłł z Podlasia przez Mazowsze udał się ze swoimi oddziałami do Prus Książęcych. [[31 grudnia]] [[1655]] roku w [[Pasłęk]]u spotkał się z królem szwedzkim Karolem X Gustawem i oddał pod jego komendę. W tym samym dniu zmarł w [[Tykocin]]ie Janusz Radziwiłł, co zmusiło Bogusława (oprócz prowadzenia pertraktacji ze Szwedami) do zajęcia się odziedziczonym majątkiem. Na początku 1656 roku powrócił na Mazowsze i rozpoczął działania wojenne na Podlasiu. Rozbił chorągwie lojalne wobec Sapiehów i króla polskiego, a następnie, [[26 lutego]] [[1656]] roku, wkroczył triumfalnie do Tykocina, gdzie znajdował się skarbiec Radziwiłłów. Następnie rozpoczął marsz na południe w kierunku Bugu z zamiarem zajęcia zamku w Janowie Podlaskim. Bitwa pod Janowem była niefortunna dla Bogusława Radziwiłła i zmusiła go do wycofania się na zachód celem oczekiwania na posiłki szwedzkie. W kwietniu 1656 roku Bogusław Radziwiłł znalazł się ze swoim wojskiem pod twierdzą w Brześciu Litewskim. Podczas tej wyprawy do niewoli radziwiłłowskiej dostał się [[Wojewodowie brzeskolitewscy|wojewoda brzesko-litewski]] [[Maksymilian Brzozowski (wojewoda)|Maksymilian Brzozowski]]. Doszło również do spustoszenia przez jego wojska okolicznych majątków szlacheckich. W kwietniu 1656 roku ruszyła spod [[Lublin]]a przeciwko niemu ofensywa [[Paweł Jan Sapieha|Pawła Sapiehy]]. Aby uniknąć konfrontacji z liczniejszą armią przeciwnika, Bogusław Radziwiłł wycofał się ze swoimi oddziałami w kierunku Mazowsza. Na [[Wielkanoc]] 1656 roku był już w Warszawie, gdzie [[17 kwietnia]] [[1656]] roku spotkał się ponownie z królem szwedzkim Karolem X Gustawem i pozostał u jego boku przez najbliższe cztery miesiące jako podkomendny w stopniu [[marszałek polny|feldmarszałka]]. Wznowiono pertraktacje w sprawie nadań dla księcia. Bogusław Radziwiłł otrzymał wówczas majątki w [[Prusy Królewskie|Prusach Królewskich]] oraz miasta: [[Nowe Miasto Lubawskie]], [[Bratian]], [[Golub]] i [[Skarszewy]]. Poza tym przysługiwała mu roczna pensja w wysokości 10 000 talarów. Ofiarowanego mu Torunia nie przyjął.

Podczas pobytu przy królu szwedzkim dwór monarszy przygotowywał dla Bogusława Radziwiłła ewentualną możliwość wżenienia go w któryś z rodów panujących. Proponowano mu małżeństwo z Anną Dorotą, córką księcia holsztyńskiego Fryderyka III, lub z Eleonorą, siostrą Karola X Gustawa. Z żadnej jednak z tych propozycji nie skorzystał. Radziwiłł w tym czasie bowiem już kalkulował, że musi sobie szukać nowego protektora, gdyż sytuacja operującej na ziemiach polskich armii szwedzkiej diametralnie się zmieniała. [[1 lipca]] [[1656]] roku skapitulował szwedzki garnizon w Warszawie. Karol X Gustaw, bawiący do tej pory na Pomorzu, zmuszony był cofnąć znaczną część swojego wojska na południe, aby odzyskać to ważne strategicznie miasto. Rozbił się obozem pod [[Nowy Dwór Mazowiecki|Nowym Dworem Mazowieckim]]. W kwaterze tej przebywał również Bogusław Radziwiłł, któremu powierzono pójście z odsieczą Tykocinowi, oblężonemu przez wojska lojalne wobec Jana II Kazimierza. Twierdzę tę książę Radziwiłł odzyskał [[13 lipca]] [[1656]] roku. Nie pozostał w niej jednak długo, ewakuował z niej skarbiec radziwiłłowski i powrócił na Mazowsze. Zanim jednak przybył do wojsk Karola X Gustawa, zdążył jeszcze podjąć się korespondencji z [[ataman]]em [[Kozacy|kozackim]] [[Bohdan Chmielnicki|Bohdanem Chmielnickim]], od którego oczekiwał pomocy w obronie [[Słuck]]a, leżącego w litewskich dobrach Radziwiłłów, które chcieli przejąć Sapiehowie. W dniach [[2828–30 lipca|28]]-[[30 lipca]] [[1656]] roku Bogusław Radziwiłł brał udział w zwycięskiej [[bitwaBitwa pod Warszawą (1656)|bitwie]] Karola X Gustawa o Warszawę. Po jej zakończeniu był mediatorem między Rzecząpospolitą a stroną szwedzką w sprawie żądań terytorialnych stawianych przez okupanta wobec Korony Polskiej. Był to ostatni moment, kiedy Radziwiłł lojalnie jeszcze służył Szwedom. Coraz bowiem śmielej zaczął książę Bogusław szukać drogi wyjścia z zawartych układów. Jan II Kazimierz Waza, wyczuwając zamiary magnata, proponował mu w tym czasie powrót do łask i służby przy dworze polskim.

Na jesieni 1656 roku Bogusław Radziwiłł ponownie ruszył z odsieczą oblężonemu Tykocinowi. Operował wraz z wojskami szwedzkimi na północnym Mazowszu i na Podlasiu. W październiku 1656 roku połączył się z siłami brandenburskiego generała Georga Friedricha Waldecka, który rozstawił się obozem nad rzeką [[Łęg (dopływ Wisły)|Łęg]]. Próba przeprawy podjęta [[8 października]] [[1656]] roku zakończyła się klęską. Oddział prusko-szwedzki trafił na zasadzkę wojsk tatarsko-litewskich pod komendą Gabriela Wojniłłowicza. W [[bitwa pod Prostkami|bitwie pod Prostkami]] Bogusław Radziwiłł został ranny i wzięty do niewoli przez oddział [[Tatarzy|Tatarów]]. Następnie stał się jeńcem [[Wincenty Korwin Gosiewski|Wincentego Gosiewskiego]]. Radziwiłł złożył hetmanowi przyrzeczenie lojalności wobec króla polskiego i odstąpienia od Szwedów, nie odzyskał jednak wolności. Wszczęto wobec niego postępowanie sądowe i skazano go na [[infamia|infamię]]. Więźniem [[Tabor wojskowy|taboru]] armii litewskiej książę Bogusław był do [[22 października]] [[1656]] roku. Wtedy to został odbity przez generałów [[Jerzy Fryderyk|Georga Friedricha Waldecka]] i [[Gustaw Otto Stenbock|Gustawa Otto Stenbocka]] w [[bitwa pod Filipowem|bitwie pod Filipowem]]. Po uwolnieniu udał się do Prus Książęcych. Przebywając w Królewcu starał się uporządkować sprawy majątkowe. Przyjął postawę neutralności wobec toczących się wydarzeń w Rzeczypospolitej. Rozważał możliwość pogodzenia się z królem polskim, wybrał jednak służbę u księcia-elektora brandenburskiego. Zaważyła być może na tym perspektywa zdobyczy terytorialnej, jaką otwierały przed nim prowadzone w tym czasie rokowania w Siedmiogrodzie. [[6 grudnia]] [[1656]] roku w [[traktat w Radnot|Radnot]] zawarty został traktat pomiędzy [[Szwecja|Szwecją]] i [[Siedmiogród|Siedmiogrodem]] o ewentualnym podziale ziem Rzeczypospolitej i przystąpieniu do wojny księcia Jerzego II Rakoczego po stronie Karola X Gustawa. Na mocy tych porozumień zainteresowany sprawą i korespondujący z sygnatariuszami paktu przez posłów szwedzkich Bogusław Radziwiłł miał otrzymać w dziedziczne władanie województwo nowogródzkie (które i tak w 1/5 było jego własnością). Chociaż uważał, że jako spadkobierca Janusza Radziwiłła powinien uzyskać wszystkie ziemie, które jego kuzyn miał zagwarantowane w umowie kiejdańskiej z 1655 roku.

[[Plik:Boguslaus Radziwill.jpg|thumb|220px|''D.G. Boguslaus Radziwil Dux'']]

W [[1657]] roku wojska siedmiogrodzkie poniosły klęskę. [[Jerzy II Rakoczy]] wycofał swoją armię z Rzeczypospolitej. Odwrót sił z ziem okupowanych zaczęli również Szwedzi. [[19 września]] [[1657]] roku w [[Znamiensk (obwód kaliningradzki)|Welawie]], a później [[6 listopada]] [[1657]] roku w [[Bydgoszcz]]y książę-elektor brandenburski przy wydatnej pomocy Bogusława Radziwiłła podpisał [[traktaty welawsko-bydgoskie]] z królem polskim, na mocy których Brandenburgia zobowiązała się do podjęcia działań wojennych przeciwko Szwecji. Radziwiłł, zdradziwszy króla szwedzkiego i uznawany zdrajcą w Rzeczypospolitej, oddał się pod opiekę [[Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor)|Fryderyka Wilhelma Hohenzollerna]].

Jako gubernator wykonywał ściśle polecenia Wielkiego Elektora. Do [[1658]] roku zwlekał z podjęciem walki z armią szwedzką na Żuławach. Przystąpił do niej dopiero pod koniec roku, operując wojskami nad [[Zalew Wiślany|Zalewem Wiślanym]] i na [[Warmia|Warmii]].

W lecie [[1658]] roku Bogusław Radziwiłł powrócił do Rzeczypospolitej. Przyjechał do Warszawy, aby uczestniczyć w obradach Sejmu. Szukał porozumienia i przyjaźni z dworem Jana II Kazimierza Wazy. Zawarł sojusz polityczny ze swoim dotychczasowym wrogiem Krzysztofem Pacem przeciwko Pawłowi Sapieże, który skonfiskował jego majętności na Litwie i zablokował jego kandydaturę na [[hetman]]a w miejsce Wincentego Gosiewskiego. Na sejmie Bogusław Radziwiłł został zasypany pozwami sądowymi szlachty, która domagała się od niego rekompensat wojennych. Procesy te ciągnęły się latami i większość z nich jeszcze po śmierci księcia nie doczekała się końca.

Podczas pobytu w Koronie Bogusław Radziwiłł wykorzystywał wpływy w celu odbudowania swojego stronnictwa politycznego na Litwie i odzyskania dóbr odziedziczonych po Januszu Radziwille. W tej ostatniej sprawie używał wszystkich możliwych środków. W [[1659]] roku wojska radziwiłłowskie dokonały [[zajazd (zwyczaj)|zajazdu]] na Birże. W [[1660]] roku tą samą taktyką Bogusław Radziwiłł zajął majątki na Podlasiu i [[Ruś Czarna|Rusi Czarnej]], które przyznał mu [[Pokój oliwski 1660|pokój w Oliwie]].

Na sejmie [[1661]] roku Bogusław Radziwiłł opowiedział się za możliwością wyboru króla ''[[vivente rege]]'' i sprzyjał stronnictwu francuskiemu wysuwającemu kandydaturę królewską księcia de Condé, Ludwika II. Z drugiej strony wypowiedział się stanowczo w obronie praw protestantów, których był protektorem. Szczególnie [[kalwinizm|kalwinów]] i tej grupy [[bracia polscy|braci polskich]], która zmieniła wyznanie, aby uniknąć sankcji przewidzianych przez ustawy antytrynitarskie. Swoje stanowisko w obronie innowierców powtórzył także na sejmie w [[1662]] roku, kiedy wstawił się w obronie posła konwertyty Jana Mierzeńskiego. W tym samym roku starał się o buławę hetmana polnego litewskiego.

Lata 1661-1663 były dla księcia Radziwiłła okresem walki w Prusach Książęcych ze [[Stan (zbiorowość społeczna)|stanami]], które wypowiedziały się przeciwko oderwaniu i niezależności Prus od Rzeczypospolitej. Bogusław Radziwiłł blokował próby kontaktów szlachty i mieszczaństwa tego kraju z królem polskim i sejmem, obstawiał drogi wojskiem i zarządził blokadę morską Królewca, który był siedzibą konfederatów. Przyczynił się do aresztowania i osadzenia w więzieniu przywódcy buntu, Hieronima Rotha. W [[1663]] roku uczestniczył w ''Wielkim Landtagu'', na którym poparł absolutystyczne zamiary Wielkiego Elektora. Zajął się także ustatkowaniem swojego życia. Podjął podróż do Niemiec, gdzie zabiegał o rękę księżniczki z dynastii orańskiej, Marii. Wobec sytuacji spadkowej we własnym rodzie zdecydował się jednak na małżeństwo z [[Anna Maria Radziwiłłowa|Anną Marią Radziwiłłówną]], córką i spadkobierczynią Janusza Radziwiłła.

Ślub Bogusława Radziwiłła i Anny, poprzedzony dyspensą papieską z uwagi na katolickie wyznanie panny młodej, odbył się [[24 listopada]] [[1665]] roku w [[Lipawa|Lipawie]]. Ze związku tego przyszła na świat [[27 lutego]] [[1667]] roku [[Ludwika Karolina Radziwiłł]]ówna, która z powodu nagłej śmierci matki [[24 marca]] [[1667]] roku została przekazana przez księcia Bogusława na wychowanie Radziwiłłom z linii na [[Ołyka|Ołyce]] i [[Nieśwież]]u. Od tej pory w nich też upatrywał swoich potencjalnych spadkobierców, gdyż zdecydował się żyć w celibacie.

Ostatnie lata życia Bogusław Radziwiłł poświęcił umacnianiu swojej pozycji politycznej w Rzeczypospolitej i rozbudowywaniu stronnictwa radziwiłłowskiego na Litwie. W latach [[1663]]-[[1664]]1663–1664 korespondował z [[rokosz]]aninem [[Jerzy Sebastian Lubomirski|Jerzym Sebastianem Lubomirskim]]. Porzucił jednak z nim współpracę, gdy dwór królewski zaczął w Wielkim Księstwie Litewskim ustanawiać nowe porządki, związane z obsadą wakansów na najwyższych urzędach państwowych.

Zmiana układu sił na korzyść rodu Paców wymusiła na księciu Bogusławie Radziwille sprzysiężenie się przeciw nim z kuzynem [[Michał Kazimierz Radziwiłł (podkanclerzy litewski)|Michałem Kazimierzem Radziwiłłem]]. Koalicja ta doprowadziła do zerwania Sejmu w [[1666]] roku, skłócenia króla polskiego z Krzysztofem Pacem, a następnie, na początku [[1668]] roku, do krótkotrwałego sojuszu dworu z Radziwiłłami; kulminacją tego aliansu było spotkanie senatorów litewskich z Janem II Kazimierzem w [[Biała Podlaska|Białej Podlaskiej]].

Po [[abdykacja|abdykacji]] [[Jan II Kazimierz Waza|Jana II Kazimierza]] w [[1668]] roku, popierał do polskiej korony kandydaturę palatyna reńskiego [[Filip Wilhelm|Filipa Wilhelma]]<ref>Wacław Uruszczak, ''Fakcje senatorskie w sierpniu 1668 roku'', w: Parlament, prawo, ludzie, studia ofiarowane profesorowi Juliuszowi Bardachowi w sześćiesięciolecie pracy twórczej, Warszawa 1996, s. 317.</ref>.

Po abdykacji ostatniego Wazy Bogusław Radziwiłł uczestniczył w [[Sejm konwokacyjny|konwokacji]] jako poseł ziemi bielskiej i członek rady [[Interrex (Polska)|interrexa]]. Był także posłem Rzeczypospolitej do Wielkiego Elektora i ponownie występował w interesie protestantów. Podczas elekcji [[1669]] roku Bogusław Radziwiłł wraz z Michałem Kazimierzem Radziwiłłem starli się w rywalizacji politycznej z rodem Paców. Podczas burzliwych obrad doszło nawet do zgłoszenia kandydatury księcia Bogusława na elekta przez część województw litewskich pod warunkiem, że przejdzie na [[katolicyzm]]. Ostatecznie jednak działania posłów z Korony i biskupów przesunęły szalę zwycięstwa na korzyść [[Michał Korybut Wiśniowiecki|Michała Korybuta Wiśniowieckiego]]. Po tych wydarzeniach Bogusław Radziwiłł udał się do Prus Książęcych i na Warmię. Przygotowywał plany polityczne przeciw wzrostowi potęgi Paców, szykował się do podróży na sejmik elekcyjny do [[Brańsk]]a, gdzie spodziewał się zostać obrany posłem. Nie doczekał jednak tego ostatniego wydarzenia, gdyż trzy dni przed wyjazdem na Podlasie, podczas polowania na [[Kuropatwa zwyczajna|kuropatwy]] pod Królewcem, [[31 grudnia]] [[1669]] roku nagle zmarł rażony [[udar mózgu|apopleksją]]. Jego następcą na urzędzie namiestnika generalnego Prus Książęcych został ostatni [[biskup]] [[Kamień Pomorski|kamieński]], książę [[Ernest Bogusław von Croy]].

* Sławomir Augusiewicz, [[Janusz Jasiński]], [[Tadeusz Oracki]], ''Wybitni Polacy w Królewcu. XVI-XX wiek'', Olsztyn 2005, ISBN 83-89775-03-4.

* Bogusław Radziwiłł, ''Autobiografia'', Warszawa 1979, ISBN 83-06-00033-1.

* [http://www.wilanow-palac.pl/boguslaw_radziwill_zebym_byl_jako_dzieciol.html Bogusław Radziwiłł: "żebym„żebym był jako dzięcioł"dzięcioł”]