Getto: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:3g04637u unprocessed.jpg|thumb|Mulberry Street -– włoskie getto w Nowym Jorku, tzw. [[Małe Włochy|Little Italy]]]]

[[Plik:Litzmannstadt Ghetto.jpg|thumb||Kładka nad ulicą w [[Ghetto Litzmannstadt]] (Łódź)]]

W krajachpaństwach okupowanych przez [[III Rzesza|hitlerowskieIII NiemcyRzeszę]] w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] władze okupacyjne tworzyły zamknięte i strzeżone getta, w których przymusowo osiedlano ludność żydowską z danego terenu. Getta te były zazwyczaj otoczone strzeżonym od zewnątrz murem i całkowicie zależne od dostaw żywności oraz energii. Utworzenie gett było pierwszym etapem [[Holocaust|Zagłady Żydów]], zaplanowanej i przeprowadzonej przez nazistów.

''Getto'' w ujęciu socjologicznym to wyodrębniony obszar w przestrzeni miejskiej, który można opisać za pomocą specyficznych, jemu tylko przynależnych cech<ref name="sis2007">M. Szczepański, W. Ślęzak-Tazbir, ''Między lękiem a podziwem: getta społeczne w starym regionie przemysłowym'', [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, ''Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej'', Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, {{ISBN|978-83-89291-38-7}}, sss. 29–52.</ref>.

Idea odseparowania [[Żydzi|Żydów]] od innych narodowości zrodziła się wśród żydowskiej [[diaspora (naród)|diaspory]] już w [[starożytność|starożytności]]<ref group="uwaga">Do utworzenia pierwszego ''getta'' z myślą o izolacji Żydów doszło w I wieku n.e. Podczas [[pogrom]]u w [[Aleksandria|Aleksandrii]] mieszkających dotąd w czterech dzielnicach miasta Żydów zamknięto na nieproporcjonalnie małym terenie, gdzie Aleksandryjczycy zgotowali im rzeź. W trakcie wydarzeń z roku 38 n.e. dochodziło do masowych grabieży żydowskiego mienia, mordu dziesiątek tysięcy Żydów, których w miejskim [[amfiteatr]]ze biczowano, torturowano, łamano kołem, wieszano i wbijano na pal, trupy pozostawiano niepogrzebane ([[Filon z Aleksandrii]], ''Flakkus, Pierwszy pogrom Żydów w Aleksandrii'', WAM, Kraków 2012, s. 39-4139–41, 59).</ref> W średniowieczu w chrześcijańskiej Europie dążenie do odseparowania było obustronne. Getta żydowskie zakładano w II połowie XVI wieku prawie we wszystkich miastach włoskich należących do papieża. W gettach powstawały pierwsze [[synagoga|synagogi]]; wcześniej Żydzi nie mogli ich budować ze względu na obowiązujący ich zakaz posiadania ziemi na własność. Życie społeczne w obrębie odseparowanego getta, w którym, jak w miastach włoskich, zetknęli się ze sobą [[Sefardyjczycy|Żydzi Sefardyjscy]] i [[Aszkenazyjczycy|Żydzi Aszkenazyjscyaszkenazyjscy]], wykształciło odrębną i bogatą kulturę żydowską.

[[Plik:Ghettos Eastern Europe 1941-1942.gif|thumb|300px|rightupright=1.3|Getta żydowskie w okupowanej Europie Wschodniej w latach 1941 - 19421941–1942]]

Społeczeństwa kapitalistyczne są społeczeństwami [[Klasa społeczna|klasowymi]], a nie [[Stan (zbiorowość społeczna)|stanowymi]], w związku z czym podstawą wyróżnienia nowoczesnych gett nie jest dyskryminacja prawna, lecz stratyfikacja ekonomiczna. Ze względu na {{fakt|zależność pomiędzy dochodami a kategorią etniczną|data=2011-12}}, nowoczesne getta mają charakter etniczny —– w Ameryce Północnej wyraz „getto” jest utożsamiany z miejscem zamieszkania Afroamerykanów, Latynosów i przedstawicieli innych grup etnicznych<ref name="pir2007">M. Pirveli, Z. Rykiel, ''Getto a nowoczesność'', [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, ''Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej'', Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, {{ISBN|978-83-89291-38-7}}, sss. 73–86.</ref>.

Socjologowie zwracają uwagę, że cechą charakterystyczną gett jest izolacja pewnej kategorii ludności od innych. W związku z tym nieuzasadnione jest utożsamianie mieszkańców gett z [[Podklasa społeczna|podklasą]]. Innym rodzajem getta może być miejsce zamieszkiwane przez elitarną bądź wyróżnioną pod jakimś względem części społeczeństwa. W tym rozumieniu gettem można nazwać [[harem]] w mieście muzułmańskim, blokowisko realnego socjalizmu, zamieszkiwane przez nomenklaturę partyjną, albo zamknięte osiedla mieszkaniowe<ref name="pir2007" />.

Wielu badaczy zwraca uwagę, że osiedla „za bramą” (ang. ''gated communities'') są współczesną formą getta<ref name="jal2007">B. Jałowiecki, ''Fragmentacja i prywatyzacja przestrzeni'', [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, ''Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej'', Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, {{ISBN|978-83-89291-38-7}}, sss. 11–28.</ref><ref>M. Dymnicka, Osiedla za bramą a ciągłość kulturowa i społeczna w kształtowaniu przestrzeni miejskiej, [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, ''Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej'', Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, {{ISBN|978-83-89291-38-7}}, sss. 53–71.</ref><ref>J. Gądecki, „Za murami” —– krytyczna analiza dyskursu na temat osiedli typu ''Gated Communities'' w Polsce, [w:] red. B. Jałowiecki, W. Łukowski, ''Gettoizacja polskiej przestrzeni miejskiej'', Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007, {{ISBN|978-83-89291-38-7}}, sss. 87–98.</ref>.

Cechami charakterystycznymi takich osiedli są: ulokowanie w dobrej ekologicznie przestrzeni, ponadstandardowy status ekonomiczny ich mieszkańców oraz ich wyższy poziom wykształcenia i aspiracji<ref name="sis2007" />.

W tym rozumieniu wyraz „getto” przeszedł także do języka potocznego<ref>[http://wyborcza.pl/1,75248,2785902.html?as=2 Dariusz Bartoszewicz, Jerzy S. Majewski, ''Zamknięte osiedla, czyli getta dla bogatych'', [[Gazeta Wyborcza]]].</ref>.

Socjologiczna refleksja nad gettem sięga lat 20. XX wieku, kiedy to Louis Wirth, jeden z czołowych przedstawicieli [[Szkoła chicagowska (socjologia)|Szkoły chicagowskiej]], opublikował monografię zatytułowaną ''The Ghetto''. Praca ta jest przede wszystkim wszechstronnym opisem zamieszkałej w Chicago [[diaspora (naród)|diaspory]] żydowskiej, skupionej w okolicach Maxwell Street. Wirth, wychodząc od swojej koncepcji ładów (wyróżniał ład urbanistyczno-architektoniczny, ład funkcjonalny, ład estetyczny, ład społeczny i ład ekologiczny), twierdzi, że getto jest miejscem pozbawionym ładu w dowolnym z tych pięciu wymiarów<ref>J. Szacki, ''Historia myśli socjologicznej'', Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, {{ISBN|83-01-13844-0}}, sss. 605-607605–607.</ref><ref name="sis2007" />.

* niska przenikliwość pomiędzy obszarem wyłączonym a światem otaczającym<ref name="sis2007" />.

Gettoizacja, w sensie socjologicznym, to nic innego jak proces tworzenia się gett, czyli homogenicznych obszarów<ref name="sis2007" />. Niektórzy badacze, w tym [[Bohdan Jałowiecki]], wskazują, że kluczową rolę w tym procesie odgrywa tworzenie fizycznych barier, odgradzanie się jednych kategorii obywateli od innych. Jałowiecki zauważa, że w polskich miastach, uchodzących za jedne z najbezpieczniejszych w Europie, grodzenie takie nie znajduje żadnych racjonalnych przesłanek. Mimo to powszechnym motywem odgradzania się jest chęć zabezpieczenia swoich dóbr materialnych. Kolejnym czynnikiem jest prestiż, który wiąże się w zamieszkiwaniu w odgrodzonym fragmencie przestrzeni<ref name="jal2007" />.

Podstawowym z nich jest wprowadzanie i umacnianie podziałów na „lepszych” i „gorszych”. Rodzi to poczucie względnego upośledzenia, frustracje i konflikty społeczne, których skutki nierzadko są niewspółmierne do obiektywnych przyczyn (rzeczywistego rozwarstwienia społeczeństwa)<ref name="jal2007" />.

Drugim z nich jest „rozrywanie i pochłanianie przestrzeni publicznej należącej do wszystkich obywateli miasta”<ref name="jal2007" />. Przestrzeń publiczna jest sferą wolności, miejscem, w którym każdy mieszkaniec miasta może czuć się swobodnie. Przestrzeń pofragmentowana, „zgettoizowana” jest obostrzona najrozmaitszymi restrykcjami, nierzadko uznawanymi za absurdalne przez osoby z niej korzystające<ref name="jal2007" />.

Wreszcie fragmentacja przestrzeni wiąże się z żywiołową prywatyzacją, która dokonuje się bez żadnej kontroli. W efekcie przestrzeń taka budzi negatywne doznania estetyczne. Budynki znajdujące się w przestrzeni prywatnej często z zewnątrz są mało atrakcyjne, zahaczając o kicz, ponieważ cały wysiłek ich właścicieli skupia się na zapewnieniu odpowiedniej atrakcyjności wnętrza<ref name="jal2007" />.

Warto jednak podkreślić, że gettoizacja nie jest procesem jednoznacznie negatywnym. Dla przykładu, z punktu widzenia jednostek, zamieszkiwanie w sąsiedztwie osób zajmujących podobną pozycję społeczną zazwyczaj jest oceniane pozytywnie; osoby zajmujące wyższe pozycje czują się bezpiecznie odgrodzone od zagrożenia związanego z niższymi warstwami społecznymi, natomiast ludzie zajmujący niższe pozycje czują się uwolnieni od pogardliwych ocen tych, którym się w życiu powiodło lepiej<ref name="pir2007" />.

Powszechnie uważa się, że wyraz „getto” wywodzi się z włoskiego ''ghetto'', co w szesnastowiecznym dialekcie weneckim oznaczało „huta”<ref>[http://www.slownik-online.pl/kopalinski/E3F5276DD61783B3C12565D900625AD7.php Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych Władysława Kopalińskiego].</ref>. Zgodnie z tą koncepcją, pierwsze getto powstało na weneckiej wyspie Ghetto Nuovo w 1516 roku; na wyspie tej znajdowała się huta (stąd jej nazwa). W roku 1541 powstało getto na wyspie Ghetto Vecchio, a nazwa własna zaczęła być stosowana jako nazwa rodzajowa. Papież Paweł IV zarządził utworzenie getta rzymskiego, które założono na bagnistym terenie Zatybrza w 1556 roku. W XVI wieku następował dynamiczny wzrost liczebności gett, największe zaś powstały w Pradze, Frankfurcie, Trieście i Rzymie<ref name="pir2007" />.

Jednak niektórzy badacze wskazują na wydarzenia o trzysta lat wcześniejsze niż założenie getta na weneckiej wyspie Ghetto Nouvo. Podkreślają oni, że w czasie czwartej krucjaty, gdy łacinnicy zdobyli [[Konstantynopol]] w 1204 roku, w jego pobliżu założyli własne miasteczka (''borghetti''). Miasteczko (''il borghetto'') pizańskie powstało na południowym brzegu Złotego Rogu (dzisiaj dzielnica Eminönü), genueńska Galata —– na północnym —– zaś wenecka Pera jeszcze na północ od Galaty. ''Borghetto'' miano w skrócie nazywać ''ghetto''<ref>N. Davies, ''Europa'' [za:] M. Pirbeli, Z. Rykiel, ''op. cit.''</ref>.