Hiszpańska wojna domowa: Różnice pomiędzy wersjami

|strona1 = {{państwo|ESP|wariant=1931}}<br />{{państwo|SUN}}<br />[[Plik:Flag of the International Brigades.svg|23px]] [[Brygady Międzynarodowe]]<br />[[Plik:Flag of Catalonia.svg|23px]] [[Generalitat de Catalunya|Rząd Katalonii]]<br />[[Plik:Bandera CNT-AIT.svg|23px]] [[Anarchosyndykalizm|Anarchosyndykaliści]]<br />[[Plik:Partido Obrero de Unificación Marxista flag.svg|23px]] [[Robotnicza Partia Marksistowskiej Unifikacji|POUM]]<br />[[Plik:Flag of Giustizia e Liberta.svg|23px]] [[Sprawiedliwość i Wolność|Giustizia e Libertà]]<br />{{Państwo|MEX}}

|dowódca1 = [[Lluís Companys i Jover|Lluís Companys]]<br />[[Vicente Rojo Lluch]]<br />[[Líster Forján]]<br />[[Aleksandr Rodimcew]]<br />[[Máté Zalka|Paul Lukacs]]<br />[[Karol Świerczewski]]<br />[[Juan Modesto]]<br />[[Manuel Lacorte]]<ref>Chris Henry, ''Bitwa nad Ebro 1938'', Poznań 2009, s. 16.</ref>.

'''Hiszpańska wojna domowa''' – [[wojna domowa]] pomiędzy rządem [[Druga Republika Hiszpańska|Republiki Hiszpańskiej]], wyłonionym przez [[Koalicja wyborcza|koalicję]] [[Front Ludowy|Frontu Ludowego]] i wspierającymi go siłami (liberałami, republikanami, komunistami, socjalistami i anarchistami) a prawicową opozycją (nacjonalistami, monarchistami, konserwatystami i faszystami<ref>Laqueur, Walter Fascism: Past, Present, Future, s. 13, 1996, Oxford University Press.</ref><ref>De Menses, Filipe Ribeiro Franco and the Spanish Civil War, s. 87, Routledge.</ref><ref>Gilmour, David, The Transformation of Spain: From Franco to the Constitutional Monarchy, s. 7 1985 Quartet Books.</ref><ref>Payne, Stanley Fascism in Spain, 1923-1977, s. 476 1999 Univ of Wisconsin Press.</ref><ref>Payne, Stanley Fascism in Spain, 1923-1977, s. 347, 476 1999 University of Wisconsin Press.</ref>), która toczyła się w [[Hiszpania|Hiszpanii]] w latach 1936–1939. Traktowana przez mocarstwa europejskie jak poligon do testowania nowych rodzajów broni w warunkach bojowych<ref name="William J. Spahr 2001">William J. Spahr, ''Generałowie Stalina'', Warszawa 2001, s. 205.</ref>.

Po zakończeniu działań wojennych w 1939 roku, w Hiszpanii do 1979 roku działał zbrojny [[RuchAnarchistyczny ruch oporu w Hiszpanii 1939-1975(1939–1975)|antyfrankistowski ruch oporu]], a od 1959 roku także [[ETA]] – [[terroryzm|terrorystyczna]] organizacja [[Kraj Basków|baskijskich]] [[nacjonalizm|nacjonalistów]].

Pod koniec XIX wieku potężne wpływy w Hiszpanii zdobyli właściciele dużych majątków zwanych [[Latyfundium|latyfundiami]]. Latyfundyści skutecznie zoligarchizowali społeczeństwo hiszpańskie, a w 1868 roku doprowadzili do abdykacji królowej [[Izabela II Hiszpańska|Izabeli II Hiszpańskiej]] z rodu [[Burbonowie|Burbonów]]<ref>Preston (2006), s. 18–19.</ref>. W 1873 roku została ogłoszona krótkotrwała [[Pierwsza Republika Hiszpańska]]<ref>Thomas (1961), s. 13.</ref><ref>Preston (2006), s. 21.</ref>. Rok później doszło jednak do restauracji monarchii. W opozycji do monarchii znaleźli się [[anarchizm|anarchiści]] i [[karlizm|karliści]]. Szczególnym przeciwnikiem monarchii był [[Alejandro Lerroux]] będący liderem Radykalnej Partii Republikańskiej, która zdobyła szczególne poparcie w [[Katalonia|Katalonii]], gdzie powszechne ubóstwo wpłynęło na szerokie poparcie dla opozycyjnych ruchów republikańskich<ref>Preston (2006), s. 24–26.</ref>. Niechęć Katalończyków do rządu monarchii doprowadziła w 1909 roku do tzw. [[Tragiczny Tydzień|tragicznego tygodnia]], czyli zbrojnego powstania popartego przez anarchistów, [[socjalizm|socjalistów]] i republikanów, w ostatnim tygodniu lipca 1909 roku. Starcia z armią zostały sprowokowane ogłoszeniem przez premiera [[Antonio Maura]] poboru rezerwistów, którzy mieli być wysłani do [[Maroko|Maroka]] będącego [[kolonializm|kolonią]] w celu wsparcia armii hiszpańskiej podczas wojny z Berberami<ref>Thomas (1961), s. 15.</ref><ref>Lew Trocki, ''Rewolucja hiszpańska'' [http://www.marxists.org/polski/trocki/1931/2401rewhiszp.htm].</ref><ref>''Pomnik na cześć Ferrera'', „Sprawa robotnicza”, Kraków, 1912, nr 1, s. 3.</ref>. W trakcie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] Hiszpania pozostała neutralna, co umożliwiło zjednoczenie się klasy robotniczej, przemysłowej i wojska w nadziei na usunięcie rządu centralnego, w którym kwitła wówczas [[korupcja]]. Nie udało się to jednak<ref>Preston (2006), s. 32–33.</ref>, a obawy przed pojawianiem się w Hiszpanii [[komunizm]]u<ref>Beevor (2006), s. 15.</ref> doprowadziły do wojskowego przewrotu z 1923 roku, w wyniku którego władzę objął [[Miguel Primo de Rivera]], który ustanowił w kraju [[Junta (władzaDyktatura wojskowa)|juntę]] wojskową. Władzę w imieniu de Rivery sprawowała [[Hiszpańska Unia Patriotyczna]].

Junta de Rivery okazała się stosunkowo liberalna i w rezultacie została poparta przez szereg partii [[lewica|lewicowych]] w tym partię socjalistyczną ([[Hiszpańska Socjalistyczna Partia Robotnicza|PSOE]])<ref>''Partie Socjaldemokratyczne Europy'', Książka i Wiedza, 1982, s. 174.</ref><ref>Historia Hiszpanii, T. Miłkowski, P. Machcewicz, 2002, s. 329.</ref><ref>{{Cytuj stronę | url = http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1562329,1,zapomniany-poprzednik-gen-franco.read | tytuł = Złota dyktatura | data = 2013-11-26 | opublikowany = polityka.pl | język = pl | data dostępu = 2015-06-10}}</ref>. Wsparcie dla junty stopniowo stopniało, a poparcie dla niego wycofały również dotychczas go popierające [[związek zawodowy|związki zawodowe]] i centrolewica. Wzrosła również [[inflacja]], co doprowadziło do problemów gospodarczych. Przywódca zrezygnował z urzędu w styczniu 1930 roku i został zastąpiony przez generała Dámaso Berenguera, a następnie admirała Juana Bautista Aznar-Cabañasa. Kolejni przywódcy wojskowi rządzili za pomocą dekretów. Ze względu na niewielkie poparcie dla monarchii, król [[Alfons XIII Burbon]] ustąpił ze stanowiska i ustanowił w kraju system republikański. W kwietniu 1931 roku odbyły się wybory samorządowe, które wygrali socjaliści i [[liberalizm|liberalni]] republikanie. Zwycięstwo sił republikańskich doprowadziło do ucieczki Alfonsa XIII z kraju i dymisji junty Aznara<ref>Beevor (2006) s. 20–22.</ref>. Jednocześnie ustanowiona została [[Druga Republika Hiszpańska]]<ref>Beevor (2006), s. 20.</ref>.

Rok później odbyła się [[rewolucja w Asturii 1934]], która spowodowana była sprzeciwem wobec wejścia prawicy z CEDA do rządu centrolewicy na czele z [[Alejandro Lerroux]]em<ref>''Unearthing Franco’s Legacy'', s. 61, University of Notre Dame Press, 2010.</ref>. Już wcześniej doszło do radykalizacji grup politycznych, szczególnie tych prawicowych. Rok przed wydarzeniami z Asturii powstała ''Falange Española'' (została założona przez [[José Antonio Primo de Rivera|José Antonia Prima de Riverę]]), która wkrótce 1934 połączyła się z inną niewielką radykalną partią [[Junty Ofensywy Narodowo-Syndykalistycznej]]<ref>USELL, Javier: Historia de España en el siglo XX (II. La crisis de los años treinta: República y Guerra Civil). Madrid: Taurus, 1999, s. 82.</ref>, założoną w 1931 roku przez [[Ramiro Ledesma Ramos]]a, i przyjęła jej program – opowiadała się za stosowaniem przemocy jako narzędzia walki politycznej<ref>Payne, Stanley G. Franco y José Antonio. El extraño caso del fascismo español, Barcelona 1997, s. 137.</ref> i jawnie okazywała sympatię dla [[Benito Mussolini|Mussoliniego]] i [[Adolf Hitler|Hitlera]]<ref name="Johann Chapoutot 1945">Johann Chapoutot, Wiek dyktatur – faszyzm i reżimy autorytarne w Europie Zachodniej (1919-1945), Warszawa 2012, s. 239.</ref>, a nawet [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] (ze względu na [[totalitaryzm]], który promował)<ref>Stanley G. Payne. ''A history of fascism, 1914–1945''. Digital printing edition. Oxon, England, UK: Routledge, 2005, s. 138.</ref>. Radykalne poglądy grupy sprawiły że była ona finansowana przez rząd Włoch<ref name="Johann Chapoutot 1945" />. Bojówki Falangi ścierały się z organizacjami lewicy i organizowały ataki na społeczność [[Żydzi|żydowską]]<ref>Álvarez Chillida, Gonzalo, El Antisemitismo en España. La imagen del judío (1812-2002), Madryt 2002, s. 343.</ref>.

Na skutek – obowiązującej wówczas w Hiszpanii – skomplikowanej procedury wyborczej, liczba głosów, a szczególnie proporcjonalny podział miejsc w [[Kortezy|Kortezach]], budził kontrowersje<ref group=Auwaga>Według przeciwstawnych danych, które prezentuje w swojej książce ''„W kręgu zbiorowych złudzeń”'' Franciszek Ryszka, w drugiej turze wyborów Front Ludowy uzyskał 4 838 449 lub 4 654 000 głosów, partie centrowe 449 320 lub 681 000, prawica 3 996 331 lub 4 503 000. Tak rozbieżne dane podawane są w opracowaniach J. Tussela ''„Las elecciones del Frente Popular”'', Madryt 1971 i Jose Venegasa ''„Las elecciones del Frente Popular”'', Buenos Aires 1942. Rozbieżność bierze się z różnego przyporządkowania liczby oddanych głosów do poszczególnych list wyborczych.</ref>. Ostatecznie po drugiej turze wyborów Front Ludowy uzyskał 278 miejsc w parlamencie, partie centrowe (w czasie wojny domowej część z nich poparła rząd republikański, część nacjonalistów) 55 miejsc, prawica 194 miejsca. Trzy miejsca nie zostały obsadzone<ref>Franciszek Ryszka, ''W kręgu zbiorowych złudzeń'', Warszawa 1991, s. 542.</ref>. Powołany przez większość parlamentarną rząd rozpoczął funkcjonowanie 10 maja. W skład rządu weszli niemal wyłącznie umiarkowani działacze [[Lewica Republikańska|Lewicy Republikańskiej (''Izquierda Republicana'' – IR)]] Manuela Azañi. Ministrem spraw wewnętrznych był co prawda liberał, ale socjaliści i komuniści kontrolowali policję i żandarmerię republikańską<ref name="Wojna w Hiszpanii 1939">{{cytuj książkę |nazwisko =Chodakiewicz | imię =Marek | autor link = | tytuł =Zagrabiona pamięć. Wojna w Hiszpanii (1936-1939) | wydawca =Fronda | miejsce =Warszawa | rok =2010 | strony =48 | isbn = 978-83-62268-08-5}}</ref>.

Już następnego dnia po wyborach lewicowi rewolucjoniści zaczęli rozbijać więzienia i uwalniać swoich współtowarzyszy<ref name="Wojna w Hiszpanii 1939" />. Również skrajna prawica zaczęła stosować terror w stosunku do swoich przeciwników politycznych, akty przemocy doprowadziły do starć między anarchistami i falangistami<ref>Francisco Romero Salvadó, ''Wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939'', s. 240.</ref>. 13 kwietnia działacze prawicowej [[Falanga (partia)|Falangi]] zabili sędziego Manuela Pedragala, który skazał na 30 lat więzienia działacza Falangi oskarżonego o zabójstwo sprzedawcy gazet socjalistycznych. To wydarzenie przyjmuje się za początek cyklu „zemst” ze strony organizacji lewicowych i prawicowych. W niektórych regionach działały ultrakatolickie bojówki nazywane ''Requetes''. W okresie do wybuchu wojny domowej w atakach z przyczyn politycznych zginęło 330 osób, a 1511 zostało rannych. Podczas ostatniego przed wakacyjną przerwą posiedzenia parlamentu 16 czerwca liderzy prawicowej opozycji parlamentarnej, monarchista [[José Calvo Sotelo|Calvo Sotelo]] i [[José María Gil-Robles y Quiñones|Gil Robles]] (CEDA), gwałtownie zaatakowali rząd republikański, zarzucając mu niepanowanie nad sytuacją w kraju. Gil Robles odczytał listę: 160 spalonych kościołów, 269 (głównie) politycznych morderstw, 1287 napadów, 69 zniszczonych lokali partii politycznych, 113 „strajków generalnych”, 228 „strajków częściowych”, 10 splądrowanych redakcji gazet. W konkluzji stwierdził: ''Kraj może istnieć jako monarchia, czy republika, w systemie prezydenckim czy parlamentarnym, w komunizmie lub faszyzmie, lecz nie może istnieć w anarchii''<ref>[[Paul Johnson]], ''Historia świata (od roku 1917)'', Londyn 1989, wyd. Polonia Book Fund, {{ISBN|0-902352-80-6}}, s. 352.</ref>. Domagali się zaprowadzenia porządku. Według rządu za sytuację odpowiedzialna była prawica, która uciekała się do przemocy na ulicach. Jak się później okazało, było to ostatnie posiedzenie parlamentu przed wybuchem wojny domowej.

6 lipca został aresztowany przywódca Falangi [[José Antonio Primo de Rivera]], którego później skazano na śmierć. Było to związane z oskarżeniami o zamachy [[terroryzm|terrorystyczne]] dokonywane przez członków jego ugrupowania<ref>Antoni Czubiński ''Wojna domowa w Hiszpanii, 1936-1939, w polityce międzynarodowej'' s. 41.</ref>. 12 lipca José Castillo, porucznik {{Link-interwiki|pl=Guardia de Asalto|lang=en|tam= Guardia de Asalto|tekst= ''Guardia de Asalto'' (Gwardii Szturmowej)}}<ref>Republikańska formacja policyjna służąca do tłumienia zamieszek.</ref> i członek Partii Socjalistycznej, został zamordowany przez bojówkę Falangi w [[Madryt|Madrycie]]. Dzień później, w nocy z 12 na 13 lipca, przywódca monarchistów [[José Calvo Sotelo|Calvo Sotelo]] został uprowadzony i zamordowany strzałem w tył głowy przez grupę policjantów Gwardii Szturmowej i cywilnych bojówkarzy, którymi dowodził kapitan [[Guardia Civil (Hiszpania)|Gwardii Cywilnej (''Guardia Civil'')]] Fernando Condés, przy braku reakcji przydzielonej ochrony policyjnej<ref>„Przywódca monarchistów czuł wiszące nad nim niebezpieczeństwo. Rząd przydzielił mu obstawę, miała ona jednak, jak sądził Calvo, raczej go szpiegować, niż chronić. Kilka dni przed swoją śmiercią Calvo skarżył się ministrowi spraw wewnętrznych Juanowi Molesowi, który obiecał zmienić ochroniarzy. Prawdopodobnie Moles miał dobre zamiary, jego realna władza była jednak bardzo niewielka. W każdym razie nowi stróże wydali się Calvo jeszcze gorsi. 7 lipca opowiedział Gilowi-Roblesowi, jak jeden z opiekunów wyznał mu, że on i pozostali koledzy dostali konkretne rozkazy: mieli Calvo śledzić, a gdyby doszło do zamachu, nie robić nic. I tak właśnie się stało pięć dni później, gdy żołnierze Gwardii Szturmowej i bojówkarze socjalistyczni, którymi dowodził oddany [[Indalecio Prieto|Prieto]] człowiek z ''[[Guardia Civil (Hiszpania)|Guardia Civil]]'', porwali Calvo z domu i zamordowali”. [[Pío Moa]], ''Mity wojny domowej'', Warszawa 2007, Wydawnictwo Fronda, {{ISBN|978-83-60335-61-1}}. Por też [[Paul Johnson]], ''Historia świata (od roku 1917)'', Londyn 1989, wyd. Polonia Book Fund, {{ISBN|0-902352-80-6}}, s. 352.</ref>. Szef opozycji parlamentarnej Gil Robles, nieobecny w domu, uniknął równoległego skrytobójstwa. Następnego dnia Gil Robles oskarżył publicznie rząd o inspirowanie zabójstwa<ref group=Auwaga>Prasa prawicowa oskarżyła o udział w zabójstwie również Hiszpańską Partię Komunistyczną, twierdząc, że podczas posiedzenia parlamentu liderka komunistów Dolores Ibarruri miała powiedzieć do Calvo Sotelo: „Jest to twoje ostatnie przemówienie w tej sali!”. Hugh Thomas w książce ''The Spanish Civil War'' (Londyn 1986), na podstawie stenogramów z sesji parlamentu i relacji świadków zaprzecza jednak tej wersji. Pogróżki zarówno ze strony [[Jose Diaz]]a, jak i [[Dolores Ibárruri Gómez|Dolores Ibarruri]] zostały rzucone 15 kwietnia na posiedzeniu [[Kortezy|Kortezów]] nie pod adresem Calvo Sotelo, lecz Gil Roblesa i wykreślone przez przewodniczącego Kortezów ze stenogramu obrad. Słowa Diaza i Ibarruri zostały przedrukowane następnego dnia w dzienniku „Mundo obrero”.</ref>. Zabójstwo lidera prawicowej opozycji było iskrą przyśpieszającą wybuch buntu żołnierzy z garnizonu hiszpańskiego w [[Melilla|Melilli]] i trzyletniej wojny domowej. Na czele powstania stanęli gen. dywizji [[Francisco Franco]] – komendant wojskowy Wysp Kanaryjskich, gen. [[Emilio Mola]] – dowódca brygady w [[Nawarra (prowincja)|Nawarze]] i przebywający na emigracji w Portugalii po nieudanej próbie zamachu stanu w 1932 gen. [[José Sanjurjo]]. To wydarzenie miało także znaczenie propagandowe dla strony nacjonalistycznej. Zamordowanie przez służby mundurowe Calvo Sotelo zmieniło nastawienie wielu ludzi do ugrupowań nacjonalistycznych.

Republikanie, zwani również lojalistami, anarchistami, bądź komunistami byli zarówno [[Centrum (opcja polityczna)|centrystami]] popierającymi liberalną i [[kapitalizm|kapitalistyczną]] demokrację, jak również rewolucyjnymi anarchistami. Cechą łączącą republikanów były świeckie poglądy. Republikanie opierali poparcie przede wszystkim na mieszkańcach miast, robotnikach, klasie średniej i bezrolnych chłopach. Bastionami republikanów były silnie uprzemysłowione regiony, tj. [[Asturia]], Kraj Basków i Katalonia<ref>Beevor (2006), s. 30–33.</ref><ref>Howson (1997), s. 2.</ref><ref>Cohen (2012), s. 164–165.</ref>. Baskowie, pomimo że byli w większości gorliwymi katolikami, poparli wraz z bardziej lewicowymi Katalończykami rząd ze względu na chęć zyskania [[autonomia|autonomii]] lub niepodległości – rząd republikański miał w programie ustanowienie samorządu dla obu regionów<ref>Thomas (1987), s. 86–90.</ref>. Podstawą politycznego wsparcia rządu republikańskiego były partie Frontu Ludowego (PSOE, [[Lewica Republikańska]], [[Unia Republikańska]], [[Republikańska Lewica Katalonii]]), liberałowie oraz komuniści z [[Komunistyczna Partia Hiszpanii|PCE]], po 17 lipca przystąpili do niego również nacjonaliści baskijscy z partii Aguirre, [[Nacjonalistyczna Partia Basków|PNV]] oraz związki zawodowe związane z anarchistami CNT i [[Unión General de Trabajadores|UGT]]. W wojnie po stronie republikańskiej udział wzięło kilka znanych osób w tym [[Anglia|pisarz angielski]] [[George Orwell]]<ref>G. Orwell, ''I ślepy by dostrzegł, wybór esejów i felietonów,'' Kraków 1990, s. 7.</ref> i [[Kanada|kanadyjski]] lekarz [[Norman Bethune]]<ref name=enc>{{cytuj stronę| url = http://www.bookrags.com/biography/henry-norman-bethune/ | tytuł = Henry Norman Bethune Biography| opublikowany = Encyclopedia of World Biography | język = en | data dostępu = 7 lutego 2010}}</ref>.

Początkowo Francja i [[Wielka Brytania]] ogłosiły zasadę nieingerencji. [[Polska]] zajęła stanowisko dwuznaczne. Przyłączyła się do polityki mocarstw zachodnich, uczestniczyła w pracach Ligi Narodów i Komitetu Nieinterwencji. Polska sprzedała znaczne ilości sprzętu wojskowego obu stronom (Republice za około 213 mln zł, a frankistom za 13 mln zł). Sprzęt był sprzedawany poprzez kraje nadbałtyckie ([[Estonia]]) i latynoskie. Sprzedawany był zarówno sprzęt przestarzały, jak czołgi [[Renault FT|FT-17]] i samoloty [[PWS-10]], jaki i nowy – samoloty [[RWD-13]] oraz [[Ręczny karabin maszynowy|rkm]] [[Karabin maszynowy „Browning”Browning wz. 28|Browning wz. 1928]]. Polski rząd starał się – ze względu na Francję – oficjalnie nie wspierać żadnej ze stron, dlatego odmówiono sprzedaży samolotów myśliwskich [[PZL P.11]] stronie republikańskiej. Mimo znacznych rozmiarów polski handel odbywał się nieoficjalnie, poprzez prywatne firmy.

Począwszy od października 1936 r. republikanom pomocy udzielał ZSRR, wysyłając do Hiszpanii broń i ludzi. W transportach do Hiszpanii wysłano 806 samolotów, 362 czołgi, 340 moździerzy, 1555 armat oraz inny sprzęt. Jednak z powodu blokady morskiej prowadzonej przez siły morskie Włoch i Niemiec nie wszystek sprzęt dotarł w ręce republikańskie, np. ze 120 samochodów pancernych tylko 60 znalazło się w republikańskiej armii. Po stronie republikańskiej walczyło około 2000 wojskowych z [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]], w tym ponad 700 lotników, około 350 czołgistów i ponad 220 innych doradców. Byli wśród nich: [[Paweł Batow]], [[Rodion Malinowski]], [[Nikołaj Kuzniecow (admirał)|Nikołaj Kuzniecow]], [[Nikołaj Woronow]]<ref>Praca zbiorowa, ''Wojna narodowo rewolucyjna w Hiszpanii 1936-1939'', s. 60-6160–61.</ref> i [[Kiriłł Mierieckow]]<ref name="William J. Spahr 2001" />. Pierwszym szefem sowieckiej misji wojskowej w Republice Hiszpańskiej był długoletni szef [[Główny Zarząd Wywiadowczy|Razwiedupru]] [[JānisJan BērziņšBierzin|Jan Berzin]] (ps. „Griszyn”), dostawami broni kierował do czerwca 1937 [[Artur Staszewski]] (Hirszfeld) (formalnie [[attaché]] handlowy ([[język rosyjski|ros.]] ''torgpred'') ZSRR w Republice Hiszpańskiej), od maja 1937 kontrolę nad sowieckim udziałem w wojnie domowej przejęło [[PierwszyI Zarząd Główny Komitetu Bezpieczeństwa PaństwowegoKGB|INO]] [[NKWD]] kierowane przez [[Aleksandr Orłow (funkcjonariusz NKWD)|Aleksandra Orłowa]].

Pomoc ZSRR była w pełni odpłatna i wyniosła ogółem ponad 1,5 miliarda peset. Za dostawy broni i doradców wojskowych z ZSRR rząd republikański zapłacił z rezerw Banku Hiszpanii [[złoto|złotem]] (510 ton złota – ponad dwie trzecie z czwartego wówczas na świecie zapasu złota banku centralnego) o wartości ówczesnych 574 mln [[dolar amerykański|dolarów]] ([[Ekwiwalent (ekonomia)|ekwiwalent]] ok. 21,5 mld [[Dolar amerykański|USD]] 2014)<ref group="A"uwaga>Według kursu giełdowego 1313 USD za [[uncja|troy uncję]] – czerwiec 2014 Londyn. Faktyczna wartość depozytu była wyższa, gdyż niemal w całości składał się on ze złotych monet, przeważnie dolarowych, z czego wiele stanowiły rzadkie [[numizmatyka|numizmaty]].</ref><ref>Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin ''Czarna Księga Komunizmu'', Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, {{ISBN|83-7180-326-5}}, s. 319.</ref><ref group="A"uwaga>„Rząd republikański przekazał na ten cel do Moskwy niemal całą rezerwę Banku Hiszpanii, wynoszącą 140 mln funtów w złocie”: Witold Pronobis „Świat i Polska w XX wieku”, Editions Spotkania, Warszawa, 1996, {{ISBN|83-86802-11-1}}, s. 157.</ref><ref>Stéphane Courtois, Nicolas Werth, Jean-Louis Panné, Andrzej Paczkowski, Karel Bartosek, Jean-Louis Margolin ''Czarna Księga Komunizmu'', Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, {{ISBN|83-7180-326-5}}, s. 319.</ref> – które wysłano 26 października 1936 statkiem do [[Odessa|Odessy]] w ZSRR, pod nadzorem funkcjonariusza [[NKWD]] [[Aleksandr Orłow (funkcjonariusz NKWD)|Aleksandra Orłowa]]. Gdy hiszpańskie zapasy złota skończyły się w listopadzie 1938, ustały również dostawy sowieckiego sprzętu wojennego dla Republiki Hiszpańskiej.

Innymi państwami udzielającymi wsparcia rządowi Hiszpanii były [[Meksyk]], [[Peru]], [[Argentyna]], [[Chile]], [[Brazylia]] i [[Francja]]. Meksyk udzielił pomocy wartej dwóch milionów dolarów, pomoc meksykańska obejmowała dostarczenie 20 tysięcy karabinów, a także udzielił azylu licznym uchodźcom republikańskim<ref>Beevor (2006), s. 139–114, Beevor (2006). s. 291.</ref>. Brazylia nie podpisała francusko-brytyjskiego paktu nieinterwencji oraz przekazała republikanom 2 i pół miliona dolarów oraz pomoc materialną obejmującą 25 tysięcy karabinów. Do Brazylii przed terrorem nacjonalistów udało się uciec ponad 50 tys. osób, głównie uchodźcom, intelektualistom i sierotom wojennym<ref name="Beevor, Antony 1982" />. Francja potajemnie wysłała republikanom samoloty, a także pilotów i inżynierów<ref>Werstein (1969), s. 139.</ref><ref>Alpert (1994), s. 46–47.</ref>.

Do Hiszpanii przybywali ochotnicy z całego świata, głównie z Europy, którzy wspomagali republikanów. Robotnicy i intelektualiści, którzy uważali tę wojnę za front walki z faszyzmem: liberałowie, anarchiści, socjaliści, napłynęli do Hiszpanii, tworząc tu [[Brygady Międzynarodowe]]. Brygady Międzynarodowe liczyły łącznie około 50 tysięcy. Największą grupę żołnierzy stanowili robotnicy z francuskiej ''[[Powszechna Konfederacja Pracy|Confédération générale du travail]]'', polscy górnicy z Belgii i uchodźcy z nazistowskich Niemiec. Na czele brygad stał między innymi [[Carlo Rosselli]] socjalista któremu udało zbiec się z Włoch oraz [[Hans Beimler]] uciekinier z obozu koncentracyjnego w Dachau<ref>Norman Davies ''Europa. Rozprawa historyka z historią.'' Znak s. 1044.</ref>. Po stronie Republiki walczyli także włoscy antyfaszyści z organizacji [[Sprawiedliwość i Wolność|Giustizia e Libertà]] przyczyniając się do pokonania frankistów w bitwie pod Monte Pelato. W tym okresie powstało hasło „Oggi in Spagna, Domani in Italia” (Dzisiaj w Hiszpanii, jutro we Włoszech).

Zaraz po wybuchu powstania, dla wzmocnienia sił nacjonalistycznych w samej Hiszpanii, utworzony został most powietrzny, złożony z samolotów włoskich, niemieckich i hiszpańskich, za pomocą którego udało się przerzucić wojska Afrykańskiego Korpusu Kolonialnego do [[Andaluzja|Andaluzji]], tworząc w ten sposób jeden z zasadniczych bastionów nacjonalistów. Był to pierwszy w historii [[most powietrzny]], którego doświadczenia wykorzystano później w II wojnie światowej. Floty natomiast nie można było użyć, gdyż znajdowała się w rękach przeciwnych puczowi marynarzy, którzy zawładnęli okrętami w wielu wypadkach zabijając swoich oficerów<ref>{{Cytuj|autor = [[Marian Zgórniak]]; |tytuł = Europa w przededniu wojny |data = 1993 |isbn = 83-900882-5-8 |miejsce = Kraków |wydawca = „KsięgarniaKsięgarnia Akademicka”Akademicka |s = 337 |oclc = 32509221 }}</ref>. Taka sytuacja miała miejsce też na pancerniku ''Jamie I''. Przejęcie okrętu przez oficerów popierających bunt gen. Franco skutecznie uniemożliwiła załoga. W czasie walki zginęło 2 oficerów a kilku zostało rannych<ref>Tomasz Nowakowski, Mariusz Skotnicki. ''Legion Condor. Hiszpańska wojna Hitlera''. Instytut Wydawniczy Erica 2011, s. 32.</ref>.

Wiosną 1938 roku nacjonaliści rozpoczęli przygotowania do ofensywy na froncie aragońskim. Specjalnie sformowana z elitarnych oddziałów nacjonalistyczna Armia Manewrowa rozlokowała się na pozycjach wyjściowych na początku marca. Nacjonaliści zgromadzili do ataku 27 dywizji, ponad 150 tys. żołnierzy wspieranych przez 1 tys. dział oraz 700 samolotów. W tej ofensywie [[Legion Condor|Legión Cóndor]] użył po raz pierwszy samolotów, które miały później zyskać ponurą sławę podczas II Wojny światowej, [[Junkers Ju 87|Junkersów Ju 87]], z uwagi na możliwość przechwycenia tych samolotów przez republikanów latały one tylko w silnej eskorcie myśliwców Messerschmitt Bf 109.

Gdy ostatnie republikańskie oddziały uciekły z pola walki nad Ebro, nacjonalistyczna Armia Manewrowa rozlokowała się na pozycjach wyjściowych nad Ebro z zamiarem uderzenia na [[Katalonia|Katalonię]]. Nacjonaliści zgromadzili jeszcze potężniejsze siły niż w kampanii aragońskiej. Armia Manewrowa liczyła w chwili ataku: ponad 330 tysięcy żołnierzy, ponad tysiąc dział, ponad 1200 samolotów (nie licząc [[LegiónLegion CóndorCondor|Legionu Condor]]) oraz ponad 500 czołgów.

Po opanowaniu ostatnich ośrodków republikańskiego oporu nacjonaliści, kierowani jednoosobowo przez gen. Franco, wprowadzili konserwatywne rządy dyktatorskie, wspierane przez [[Kościół katolicki|Kościół]], które przetrwały 39 lat. Wydarzenia w Hiszpanii są uważane przez wielu historyków za wstęp do [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. Wojna domowa w Hiszpanii umocniła sojusz niemiecko-włoski oraz stała się poligonem doświadczalnym dla nowych rodzajów broni i wojsk (lotnictwo, wojska pancerne) wykorzystywanych przez obie strony. Z wojskowego punktu widzenia doświadczenie tej wojny pokazało, że niemożliwe jest zwycięstwo w otwartym konflikcie bez uzyskania panowania w powietrzu. Mimo zakończenia wojny, do upadku junty w 1975 roku działał zorganizowany [[Anarchistyczny ruch oporu w Hiszpanii 1939-1975(1939–1975)|ruch oporu]].

W wyniku prześladowań religijnych [[Kościół katolicki|Kościoła katolickiego]] śmierć poniosło 12 [[biskup]]ów, 4194 [[ksiądz|księży]], 2365 [[zakonnik]]ów, 283 zakonnice i kilkadziesiąt tysięcy [[wierni świeccy|wiernych świeckich]], a zniszczeniu uległo 2000 [[kościół (budynek)|świątyń]], dane w okresie wojny i po jej zakończeniu były wielokrotnie weryfikowane, gdyż wcześniej w zależności od źródeł były zawyżane lub też zaniżane<ref name=HCW>{{cytuj książkę| autor=Antony Beevor | tytuł = The Spanish Civil War (Cassell Military Paperbacks S.) | data =1982 | wydawca = Cassell military | miejsce =Londyn |strony=70–72| isbn = 0-304-35281-0}}</ref><ref name=os>{{Cytuj pismo |czasopismo= L’Osservatore Romano |odpowiedzialność= Mario Agnes – redaktor naczelny |oznaczenie= Numer 2 (220) 2000 |id= ISSN 1122-7249 |język=pl}}</ref>. Mordy dokonywane przez Republikanów na księżach i na utożsamianych z Kościołem katolickim działaczach społecznych np. członkach [[Akcja Katolicka|Akcji Katolickiej]], [[tercjarze|tercjarzach]] i klerykach w 1936 roku określane są jako „orgie antyklerykalne” – ofiary ginęły, ponieważ w oczach republikańskich zabójców symbolizowały Kościół katolicki<ref name=HIS2>{{cytuj książkę |autor=Frances Leon |tytuł=Wojna domowa w Hiszpanii. Fiasko demokratycznego eksperymentu 1936-1939 |inni= Michał Studniarek (tłumacz) |wydawca=Amercon S.A. |miejsce=Poznań |data=2000 |strony= 74 |isbn=978-83-261-0508-1}}</ref>.

Natomiast strona nacjonalistyczna dopuszczała się mordów księży podejrzanych o wspieranie sił republikańskich, potępiających terror wobec lewicy oraz wywodzących się z mniejszości narodowej (szczególnym represjom poddany został kler baskijski, z czego zabitych zostało co najmniej 16 księży). Aresztowano i deportowano setki księży, którzy nie poparli nacjonalistów, a co najmniej jeden ksiądz, który był masonem, został zamordowany<ref name="Antony 1939" /><ref name="Thomas, Hugh 2001" />. Prześladowania dotknęły również protestantów w celu „wyplenienie z Hiszpanii protestanckiej herezji”<ref>Seidman, Michael (2011). The Victorious Counter-revolution: The Nationalist Effort in the Spanish Civil War. University of Wisconsin Press. {{ISBN|0-299-24964-6}}, s. 205.</ref>. Nacjonaliści zamordowali co najmniej dwudziestu protestanckich duchownych<ref>Beevor, Antony (1982, 2006). The Battle for Spain: The Spanish Civil War 1936–1939. London: Weidenfield and Nicolson. {{ISBN|0-297-84832-1}}. First published as The Spanish Civil War s. 82.</ref>.

Zbrodnie dokonywane na księżach katolickich przybierały formy bezmyślnego okrucieństwa, w tym torturowania przed śmiercią, grzebania żywcem<ref name=HCW70>{{cytuj książkę| autor=Antony Beevor | tytuł = The Spanish Civil War (Cassell Military Paperbacks S.) | data =1982 | wydawca = Cassell military | miejsce =Londyn | isbn = 0-304-35281-0 | strony =70}}</ref>, czy bezczeszczenia zwłok<ref name=HCW71>{{cytuj książkę| autor=Antony Beevor | tytuł = The Spanish Civil War (Cassell Military Paperbacks S.) | data =1982 | wydawca = Cassell military | miejsce =Londyn | isbn = 0-304-35281-0 | strony =71}}</ref>. Gwałty na zakonnicach zostały ujawnione w publikacjach w 1946 roku{{r|HCW70}}. Kościół katolicki [[wspomnienie liturgiczne|wspomina]], wyniesionych na ołtarze jako [[męczennik]]ów tego okresu, między innymi grupy [[122 męczenników wojny domowej w Hiszpanii]], [[498 błogosławionych męczenników hiszpańskich]], [[26 błogosławionych męczenników z Daimiel|26 Męczenników ze Zgromadzenia Pasjonistów]], [[Męczennicy z Almerii|9 Męczenników z Almerii]].

* [[Anarchistyczny ruch oporu w Hiszpanii (1939–1975)|ruch oporu w Hiszpanii 1939-1975]]

== AdnotacjeUwagi ==

* {{cytuj książkę |nazwisko = Thomas | imię = Hugh | autor link = Hugh Thomas| tytuł = The Spanish Civil War | wydawca = Harper & Brothers | miejsce = | rok = 1961 | strony = | isbn = 0671758764}}

* {{Cytuj|autor = Tom Buchanan |tytuł = Britain and the Spanish Civil War |data = 1997 |isbn = 0-521-45569-3 |miejsce = Cambridge, UK |wydawca = Cambridge University Press |oclc = 35865434 }}

* {{Cytuj|autor = Yehuda Cohen |tytuł = The Spanish: Shadows of Embarrassment |data = 2012 |isbn = 9781845193928 |miejsce = Brighton |wydawca = Sussex Academic Press |oclc = 475456231 }}

* {{Cytuj|autor = Ashley Dawson |tytuł = The Routledge Concise History of Twentieth-century British Literature |data = 2013 |isbn = 9780415572453 |miejsce = New York |wydawca = Routledge |oclc = 712124038 }}

* {{Cytuj|autor = Stanley G Payne |tytuł = The Spanish Revolution |data = 1970 |isbn = 0-297-00124-8 |miejsce = London: |wydawca = Weidenfeld & Nicolson |oclc = 132223 }}

* {{Cytuj|autor = Stanley G Payne |tytuł = Fascism in Spain, 1923–1977 |data = 1999 |isbn = 0-299-16564-7 |miejsce = Madison |wydawca = University of Wisconsin Press |oclc = 785779581 }}

* {{Cytuj książkę | nazwisko = Praca zbiorowa | imię = | tytuł = Wojna narodowo rewolucyjna w Hiszpanii 1936-1939 | wydawca = MON | data = | isbn = 83-11-06305-2}}

* {{Cytuj książkę| nazwisko = Nowakowski | imię = Tomasz | tytuł = Legion Condor. Hiszpańska wojna Hitlera | wydawca = Instytut Wydawniczy Erica | data = 2011 | isbn = 978-83-62329-43-4 | nazwisko2 = Skotnicki | imię2 = Mariusz | odn = tak}}

* [http://wyborcza.pl/alehistoria/1,121681,17767515,Zolnierzami_Stalina_zostali_niechcacy.html "Żołnierzami„Żołnierzami Stalina zostali niechcący"niechcący” Maciej Stasiński, artykuł z AleHistoria/wyborcza.pl]