Wikipedia

Zamach stanu w Iranie (1953): Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Paweł Ziemian BOT (dyskusja | edycje)
Boty
1 384 760 edycji
m Tworzę Szablon:Cytuj
Linia 61:
 
=== Czasowe odsunięcie od władzy Mossadegha ===
W lipcu 1952 roku gdy napięcie między rządem Mosaddegha a Wielką Brytanią osiągnęło moment szczytowy, a Iran zerwał stosunki dyplomatyczne z Brytyjczykami<ref>Ervand Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 162. {{ISBN|9788305135979}}.</ref>, Mossadegh zażądał od szacha przekazania zwierzchnictwa nad siłami zbrojnymi (interpretowaną wówczas jako prawo do nominacji ministra obrony) na ręce rządu wybieranego przez parlament. Szach odmówił, zaś Mosaddegh złożył rezygnację<ref>Abrahamian (1982), s. 270–1.</ref>. 16 lipca 1952 Majlis wybrał na stanowisko premiera [[Ahmad Ghawam|Ahmada Ghawama]], probrytyjskiego byłego dziennikarza. Ghawam rozpoczął rządy od wznowienia negocjacji z Wielką Brytanią i zapowiedział rozliczenie Mosaddegha z decyzji o nacjonalizacji. Gwaham utrzymał się na stanowisku jednak tylko przez cztery dni; wystąpił przeciwko niemu nie tylko szach, ale i [[nacjonalizm|nacjonaliści]], [[islamizm|islamiści]] ajatollaha Kaszaniego oraz socjaliści z Tude, którzy 21 lipca 1952 wzniecili przeciwko rządowi powstanie<ref name="AM">A.{{Cytuj|autor = Abbas Milani, ''|tytuł = Eminent Persians'' |data = 2008 |isbn = 9780815609070 |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, N.Y. |wydawca = Syracuse University Press, 2008, |s. = 161-164, {{ISBN|9780815609070oclc = 225870858 }}</ref>. W powstaniu zginęło lub odniosło poważne obrażenie 250 demonstrantów<ref>Abrahamian (1982), s. 271.</ref>. W obliczu kryzysu wojsko odmówiło dalszego tłumienia manifestacji<ref>Abrahamian (1982), s. 272.</ref>. Do władzy powrócił Mosaddegh. Doprowadził on do wszczęcia przeciwko Ghawamowi procesu, w którym oskarżono go o doprowadzenie do śmierci sześćdziesięciu trzech „męczenników” – ofiar powstania 21 lipca. Były premier nigdy nie stawił się przed specjalnym trybunałem, powołując się na zły stan zdrowia<ref name=AM/>. Po ponownym dojściu do władzy Mosaddegh w szybkim tempie przeprowadził wiele reform politycznych i społecznych m.in. wprowadził wolność słowa i zgromadzeń, umożliwił legalne działanie organizacjom lewicowym, w tym Tude, zapoczątkował działania zmierzające do zmiany struktury własności ziemi na wsi ([[reforma rolna]])<ref>Abrahamian (1982), s. 273.</ref>. Premier rozpoczął proces demokratyzacji kraju i ograniczył władzę szaha<ref>Zabih, Sepehr. ''The Mosaddegh Era: Roots of the Iranian Revolution'', s. 65.</ref>.
 
== Przeprowadzenie puczu ==
Linia 67:
W marcu 1953 roku amerykański sekretarz stanu [[John Foster Dulles]] nakazał [[Central Intelligence Agency|CIA]] (kierowanemu przez jego brata [[Allen Dulles|Allena Dullesa]]) sporządzenie planów obalenia Mossadegha<ref>[http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB28/ Malcolm Byrne, ed. (2 stycznia 2000), ''The Secret CIA History of the Iran Coup'', 1953, George Washington University]</ref>. W kwietniu CIA przeznaczyło na obalenie rządu Iranu milion dolarów<ref>Halberstam, David (1993). ''The Fifties''. New York: Ballantine Books. s. 366–367. {{ISBN|0-449-90933-6}}.</ref>. Akcja znana jako ''operacja Ajax'' skoncentrowała się wokół irańskiego monarchy którego starano się przekonać do obalenia Mossadegha, początkowo głównie na drodze prób przekupienia władcy i jego najbliższej rodziny<ref>Kinzer, Stephen (2003). ''All The Shah's Men''. New Jersey: John Wiley &Sons. s. 7. {{ISBN|0471265179}}.</ref>. Wywiad rozpoczął też akcję propagandową wymierzoną w rząd. Według niego nacjonaliści i socjaliści związani z rządem mieli rzekomo planować akcję wymierzoną w najwyższych przywódców religijnych<ref>[http://www.nytimes.com/2000/04/16/world/secrets-history-cia-iran-special-report-plot-convulsed-iran-53-79.html?pagewanted=3 Risen, James (16 kwietnia 2000). "SECRETS OF HISTORY: The C.I.A. in Iran -- A special report.; How a Plot Convulsed Iran in '53 (and in '79)". New York Times.]</ref>. W rezultacie rząd utracił poparcie religijnej części społeczeństwa<ref>''Nasr, Vali, The Shia Revival'', Norton (2006), s. 124.</ref>. CIA do współpracy pozyskało część duchownych, środowisko działaczy pro[[nazizm|nazistowskich]] z okresu II wojny światowej oraz lojalistów monarchii<ref>[http://www.ghandchi.com/iranscope/Anthology/Kazemzadeh/28mordad.htm "The Day Democracy Died: The 50th Anniversary of the CIA Coup in Iran".]</ref>.
 
Oficjalnym pretekstem do rozpoczęcia przewrotu był dekret Mossadegha o rozwiązaniu parlamentu w obliczu kryzysu parlamentarnego oraz dalsze ograniczenie funkcji szacha. W sierpniu 1953 roku, szach w końcu zgodził się na obalenie Mossadegha po groźbie [[Kermit_Roosevelt_Jr.|Kermita Roosevelta]] odsunięcia również i jego od urzędu<ref>Kermit Roosevelt Jr. Countercoup: ''The Struggle for the Control of Iran'' (McGraw-Hill, 1979) {{ISBN|0-07-053590-6}}.</ref>. Monarcha zdymisjonował premiera drogą pisemnego dekretu<ref>{{Cytuj|autor = Kaveh Farrokh |tytuł = Iran at War: 1500–1988 |data = 2011 |isbn = 1780962215 |miejsce = Oxford |wydawca = Osprey Publishing |s = 449 |oclc = 773578413 }}</ref>. Wkrótce po ogłoszeniu treści dekretu na ulicach miast wybuchły masowe zamieszki z których część była finansowana przez amerykański rząd. W walkach ulicznych starli się ze sobą zwolennicy i przeciwnicy monarchy. Do roli przyszłego premiera wybrany został przez CIA i [[MI6]], generał [[Fazlollah Zahedi]]<ref>Ervand Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 175. {{ISBN|9788305135979}}.</ref>. Zahedi będący dawnym ministrem Mosaddegha został odsunięty od urzędu gdy nakazał krwawo stłumić antyamerykańską demonstrację. W lutym 1953 roku został on nawet czasowo aresztowany po tym gdy został podejrzany o planowanie z obcymi mocarstwami zamachu stanu<ref>Krasnowolska{{Cytuj|tytuł Anna:= ''Historia Iranu'' |data = 2010 |isbn = 978-83-04-05047-1 |inni = Anna Krasnowolska (red.); Marek Jan Olbrycht |miejsce = Wrocław: |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, |s. = 847. {{ISBN|9788304050471oclc = 750640907 }}.</ref>. O wyborze Zahediego przesądziła jego reputacja zdecydowanego i bezwzględnego dowódcy, jak również fakt, że był on przewodniczącym stowarzyszenia emerytowanych oficerów i miał duży posłuch wśród zdymisjonowanych przez Mosaddegha wojskowych<ref>S. Kinzer, ''All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror'', John Wiley and Sons, 2003, {{ISBN|9781118144404}} s.142-143.</ref>. 18 sierpnia 1953 puczyści przez radio ogłosili Zahediego nowym premierem<ref>Ervand Abrahamian: ''Historia współczesnego Iranu''. Warszawa: Książka i Wiedza, 2008, s. 167. {{ISBN|9788305135979}}.</ref>.
 
Pierwsza próba puczu nie udała się z powodu braku większego odzewu armii, a premier wezwał swoich zwolenników do rozejścia się do domu. Zahedi wykorzystał sytuację i nawiązał kontakt z częścią radykalnych islamistów. Plan puczu zakładał odegranie przez agentów podszywających się pod działaczy [[Partia Tude|partii Tude]] próby komunistycznego przewrotu. Agenci wyszli na ulice i dokonywali aktów chuligaństwa w dzielnicach biznesowych. Zahedi jeszcze 19 sierpnia skierował wojsko mające stłumić wystąpienie rzekomych komunistów oraz obalić ''sympatyzujący'' z nimi rząd<ref name="shah"/>. W obronie rządu wystąpili cywilni zwolennicy Frontu Narodowego i bojówki partii Tude<ref>[http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/tehranbureau/2009/08/history-used-and-abused.html "History Used and Abused". FRONTLINE : Tehran Bureau. 1993.]</ref>. W starciach ulicznych zginęło od 300 do 800 osób<ref>{{Cytuj|autor = Steven R Ward |tytuł = Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces |data = 2009 |isbn = 978-1-58901-587-6 |miejsce = Washington, D.C. |wydawca = Georgetown University Press |s = 189 |oclc = 646811483 }}</ref><ref>[http://www.systemicpeace.org/warlist.htm "CSP—Major Episodes of Political Violence, 1946–2008". Systemic Peace.]</ref>.
 
== Następstwa ==
Po interwencji wojska wielu bliskich współpracowników obalonego premiera (w tym ministrów), jego zwolenników i członków Frontu Narodowego zostało poddanych torturom, straconych lub trafiło do więzień<ref>''Persian Oil: A Study in Power Politics by L.P. Elwell-Sutton''. 1955. Lawrence and Wishart Ltd. London. s. 315.</ref><ref>Mehran Kamrava (2011) ''The Modern Middle East:A Political History Since the First World War'', University of California Press, s. 148</ref>. Sam Mossadegh po tym jak odbył się jego [[proces pokazowy]] w którym został on skazany na trzy lata więzienia i areszt domowy. Nowy rząd cofnął reformy poprzednika i przywrócił brytyjskie interesy gospodarcze w kraju<ref>Krasnowolska{{Cytuj|tytuł Anna:= ''Historia Iranu'' |data = 2010 |isbn = 978-83-04-05047-1 |inni = Anna Krasnowolska (red.); Marek Jan Olbrycht |miejsce = Wrocław: |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2010, |s. = 848-849. {{ISBN|9788304050471oclc = 750640907 }}.</ref>. Obalony premier został osadzony w areszcie domowym w Ahmadabad-e Mosaddegh niedaleko [[Kazwin (miasto)|Kazwinu]], gdzie zmarł w 1967 roku<ref>Abrahamian, Ervand, ''Iran Between Two Revolutions'', (Princeton University Press, 1982), s.280</ref>. Brutalne represje spotkały również partię Tude<ref>{{Cytuj|autor = Ervand Abrahamian |tytuł = Tortured Confessions |data = 1999 |isbn = 978-0-520-21866-6 |miejsce = Berkeley |wydawca = University of California Press |s = 84 |oclc = 44963962 }}</ref>. Służby bezpieczeństwa szacha aresztowały około czterech tysięcy członków partii<ref>Abrahamian, Ervand, ''Tortured Confessions'', (University of California), 1999, s. 89-90</ref> z których kilkudziesięciu zostało skazanych na kary śmierci lub zmarło w wyniku tortur. Kilkuset członków zostało natomiast skazanych na dożywotnie więzienie<ref>E Abrahamian—MERIP Reports ''Iran in Revolution: The Opposition Forces''</ref>. Nowy reżim aresztował też około czterystu sympatyków Tude w siłach zbrojnych (22 pułkowników, 69 majorów, 100 kapitanów, 193 poruczników, 19 podoficerów i 63 kadetów), z których kilkunastu zginęło po torturach<ref>{{Cytuj|autor = Ervand Abrahamian |tytuł = Tortured Confessions |data = 1999 |isbn = 978-0-520-21866-6 |miejsce = Berkeley |wydawca = University of California Press |s = 92 |oclc = 44963962 }}</ref>.
 
Po dwudziestu miesiącach kierowania rządem Zahedi został przez szacha oskarżony o zdefraudowanie znacznych funduszy. W ten sposób szach pozbył się polityka, którego uważał za zbyt samodzielnego<ref>{{Cytuj książkę | autor = red. Krasnowolska Anna | tytuł = Historia Iranu | data = 2010 | wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich | miejsce = Wrocław | isbn = 9788304050471 | strony = 850}}</ref>. Szach przeprowadził delegalizację wszystkich partii o profilu republikańskim<ref name="shah"/>
 
W celu umocnienia swojej władzy monarcha utworzył służby [[SAWAK]] na czele których jako pierwszy stanął [[Hasan Pakrawan]]. W tworzeniu służby uczestniczyli doradcy brytyjscy i amerykańscy a jej podstawowym celem było zwalczanie opozycji<ref>J. Amuzegar, ''Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis' Triumph and Tragedy'', SUNY Press, 1991, {{ISBN|9780791407318}}, s.109.</ref><ref>A.{{Cytuj|autor = Abbas Milani, ''|tytuł = Eminent Persians'', Syracuse|data University Press,= 2008, {{ISBN|isbn = 9780815609070}} |wydanie = 1st ed |miejsce = Syracuse, sN.Y. |wydawca = Syracuse University Press |s = 430-433. |oclc = 225870858 }}</ref>.
 
Pozytywnym skutkiem puczu była poprawa sytuacji irańskiej gospodarki co umożliwiło odwołanie brytyjskiego embargo<ref>Abrahamian, Ervand, ''Iran between Revolutions'', (Princeton University Press, 1982), s. 419–20</ref>.
Linia 100:
* Gasiorowski, Mark J., Editor; Malcolm Byrne (Editor) (2004). Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran. Syracuse University Press. {{ISBN|978-0-8156-3018-0}}.
* {{Cytuj| autor=Gasiorowski, Mark J.; | data=kwiecień 1987 | tytuł=The 1953 Coup D'etat in Iran | czasopismo=International Journal of Middle East Studies | wolumin=10 | numer=3 | s=261–286 | jstor=163655 | język=en}}
* Gendzier,{{Cytuj|autor = Irene. ''L Gendzier |tytuł = Notes From the Minefield: United States Intervention in Lebanon and the Middle East, 1945–1958'' Westview|data Press,= 1999. {{ISBN|isbn = 978-0-8133-6689-0 |miejsce = Boulder, Col. |wydawca = Westview Press |oclc = 42943806 }}
* {{Cytuj|autor = Mary Ann Heiss |tytuł = Empire and Nationhood: The United States, Great Britain, and Iranian Oil, 1950–1954 |data = 1997 |isbn = 0-231-10819-2 |miejsce = New York |wydawca = Columbia University Press |oclc = 36372316 }}
* Kinzer, Stephen (2003). ''All the Shah's Men: An American Coup and the Roots of Middle East Terror''. John Wiley & Sons. {{ISBN|0-471-26517-9}}.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/wiki/Zamach_stanu_w_Iranie_(1953)”